Dictionnaire explicatif wallon: P Splitchant motî: P. |
på 2 [o.n.] 1. gros efyî bwès k' on plante po fé des cloteures, po basti dins ene fagne, evnd. F. pieu. >> på d' fier: haminte. 2. (v.m.) efyî bwès metou d' astampé wice k' on-z î stitchive des codånés evike po les fé mori londjinmint. F. pal. >> fote so pås so fotches: rinde sitréndou (owe). Li solea ki n' tchåfe pus, l' vårén, Mi fote so pås, so fotches (vî Noyé walon). F. sur le qui-vive. >> mete so pås so fotches: adjinçner, enonder, askepyî, mete so pî. F. lancer, créer, fonder.
på 3 rl a: pårt.
påcaedje [o.n.] bistoke k' on fwait ås efants u a s' galant, a s' mayon, al fiesse di påke (des oûs d' påkes, des gougouyes, ene dringuele). Pårén vos a-st apoirté vosse påcaedje. Dinltins, c' esteut les djonneas k' alént cweri leu påcaedje dé les båsheles. Azès clotches di Rome, vinoz a nosse måjhone: vos åroz vosse påcaedje (A.L.W. 3). rl a: oû d' Påke, cocogne, clotches di Rome. Etimolodjeye: cawete -aedje 2 (acawêye a on no). Disfondowes: paucadje, paucâdje, paukèdje, pâcadje, pâkèdje, pauscâdje, pauscadje, pauscâye.
pacô [adv.] kécfeye, des côps k' i gn a, di tenawete. Pacô, i sint s' sonk caboure, i s' vout måvler, ki ç' fouxhe tot, insi ! mins il est trop coyon; i n' oizreut dedja rén dire (J.F. Brackman). Mins on nd aveut pacô cwarante et i faleut co monter al poleye; on saetchive lu-minme (L. Pollen). Ces tourisses la paret, i n' si rindèt nén conte ki, pacô, c' est deur di roter insi tos les djoûs (C. Binaméye). Cwand k' i l' etindeut rire, i divneut araedjî fô, a té pont k' pacô, el leyive sins mindjî (J. Spinosa). A mi, on n' dijheut nén grand tchoi, mins... dji schoûtéve, pacô, cwand on cåzéve di vos (L. Hendschel). N' avans pus k' leus imådjes Dins les cådes e gurnî Et leu sonk dins nos voennes, Les tåyes, ki nos tirans pacô après (E. Gilliard). Çou k' esteut a mi esteut tot parey a lu: nos poennes, nos djwès, nos cwårs... pacô minme nos femes (J. Schoovaerts). Les stoeles cloyèt pacô èn ouy, mins copurade, ele corèt s' muchyî, come des efants serés racorèt dins les cotes di leu mame (J. Fauconnier). rl a: padecô, tenawete, afeye. F. parfois, quelquefois, de temps à autre. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
påcresse rl a: påke 1.
påcrete [f.n.] pitite mårgurite (ki florixh diviè Påke). Waite on pô, la les påcretes ki florixhèt ddja bén. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. pâquerette.
padecô I. [adv.] 1. kécfeye, sacwants côps, des côps k' i gn a. Padecô, on foye divant l' ivier a gros goleas, et on rfoye après, mins sovint, on n' foye k' on côp, e moes d' måss u d' avri, al sorteye di l' ivier (M. Anselme). Dinltins, les bokions dmorént o bwès tote li smwinne et padecô mwintes samiwnnes sins rivni (E. Pècheur). Po esse binawreus, fåt padecô on bon soper, avou des parey a lu, dousk' on gosteye des bons plats, dire des bons mots, eyet boere des bons véns, mins sins esse sô po moussî foû (Voltaire, rat. pa A. Schmitz). Padecô, on danséve minme sol voye, et gn aveut ls otos ki ratindént k' on-z åyaxhe fini po polou passer (B. Hesbois). Padecô, mi mame parexheut disbåtcheye; dji lyi dmandéve " cwè çk' i gn a, don, moman ? " mins ele schoyeut s' tiesse pou fé sene k' i gn aveut rén (J.F. Brackman). >> On fwait padecô l' diale pus laid k' i n' est: on s' fwait des noerès idêyes so ene sacwè ki n' est nén si grave ki ça. rl a: afeye, pacô. F. parfois, quelquefois. 2. kécfeye, motoit. A costé d' tos les Aloyîs, les sôdårds bedjes s' avént bén batou cwatre ans d' asto, et on s' fiyive ki, padecô, e ricnoxhance, on nos åreut rindou l' Lussimbork eyet l' Limbôr å traité d' Versailles, mins bernike ! (L. Baijot). 3. kécfeye, d' astcheyance. N' årîz nén padecô on programe po rcoridjî l' walon ? A ! les maredeus ! n' årîz nén ene jate di sope di trop, padecô ? F. par hasard, éventuellement. 4. kécfeye (a pô près). La padecô deus ans k' ele dimore tote seule. F. environ, approximativement. 5. (po si) padecô kécfeye, po si d' astcheyance, on n' sait jamwais (avou ene idêye nén citêye padrî, mins k' on coprind åjheymint). Prindoz todi vosse caban, po si padècô. II. padecô, padecô ki, po si padècô (ki) [aloyrece] kécfeye ki, po si d' astcheyance, po si an cas ki, on n' sait jamwais ki. Aloz î todi rvey, padecô k' il åreut rivnou pa ene ôte voye. Si t' vas cori dins les bwès, prin todi ene fadêye, po si padecô t' åros ene mwaijhe fwin. F. pour le cas où, au cas où. Disfondowes: pa des cônps, po des cônps, pa des coûps. Gm. padècoû. Coinrece Basse-Årdene.
pådje 1 [f.n.] ene des foyes di papî d' on live, ene rivuwe, ene gazete. F. page. >> mete e pådje: epådjner. >> metaedje e pådje: epådjnaedje. >> meteu(se) e pådje: epådjneu(se). Disfondowes: pâje, pâdje, paudje.
pådje 2 [o.n.] (reclôs) ansinî. Po-z aveur on bon cok, i fåt k' i grete dins l' pådje (ramexhné pa M. Francard). Pa des côps, gn aveut on tchvå ki s' riboltéve, d' aveur fwait on fås movmint, dins ene fåsse voye e bwès, u ciddé dins l' pådje, rider (ramexhné pa L. Mahin). Saiss bén k' i gn a k' twè, vî måbelair, Ki pout tchanter so on pådje tos tes airs ? (C. Bentz). F. parc au fumier, tas de fumier. >> Beronpådje: no d' ene plaece di Nåwinne. >> li pus gros pådje do viyaedje: li pus ritche cinsî. I waitént d' maryî leu valet a ene comere avou on gros pådje divant leu måjhon. >> I fåt cuber l' pådje divant d' aler al djin: i fåt rwaitî li groxheur do pådje divant d' aler cortizer. >> moenner l' pådje: moenner a l' ansene. >> côper l' pådje: côper dins l' ansinî al hepe paski l' ansene est trop damêye, pol tcherdjî pus åjheymint. >> li fond d' pådje: li dzo, la k' l' ansene est macaesse. >> bon a fote sol pådje: bon a fote ås riketes. F. rebus. >> Il est come on cok dissu s' pådje: i s' sint mwaisse. >> I sont s' leu pådje: i sont e leu måjhone, u fé come e leu måjhone. Disfondowes: paudje [-tch], pâtche, paurdje, Gm. pôrdje, poûrdje. Etimolodjeye: latén "paricus" (eclôs) avou rastrindaedje do sinse (pair, plaece a l' ansene). Coinrece Basse-Årdene. | pårdjire [f.n.] 1. plaece do pådje. Li pårdjire est plinne: i rfårè moenner a l' ansene. Il a må plaecî s' pårdjire. F. Fosse à fumier. 2. bigåd ki sûne do pådje et fé on frexhea padvant. Il aveut fwait froed ç' nute la k' el pårdjire aveut edjalé. Disfondowes: paurdjire, pârdjire, paurdjère.
pådje 3 [o.n.] (v.m.) sicalot (pitit aidant) d' on rwè, d' on signeur, ki lyi fwait ses olivetes. Oubén, c' est ene riglêye di pådjes ki pasnut, et poirter des plats tot ewalpés d' wapeurs (A. Daudet, rat. pa C. Wilmotte). F. page. Disfondowes: pâje, pâdje, paudje.
padrî I. [divancete] dirî. Elle est todi padrî mi. F. derrière. II. [adv.] dirî. Il a passé pa padrî. Et vla k' ene feme, k' aveut ene piete di sonk dispoy doze ans, avança pa padrî et apiça l' boird di s' mousmint (sint Luk, ratourné pa J.M. Lecomte). Contråve: padvant. >> aveur èn ouxh padrî: fé des sacwès k' i n' fåt nén, tot s' muchiant. Ele n' a pont d' ouxh padrî, mins on grand å lådje padvant (A. Gauditiaubois). III. [o.n.] foirt adoûcixant mot po cou. Dji n' a veyou ki s' padrî. F. postérieur. Disfondowes: padrî, pardèriêre. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje di deus dvancetes, a pårti do shuvion "pa drî".
padvant I. [divancete] divant (tôt cåzant d' ene plaece). Ni t' mete nén padvant mi. Il a prandjlé sacwants munutes padvant l' finiesse di s' tchambe (L. Somme) On dit eto: ådvant di. F. devant. II. [adv.] divant. Il a passé pa padvant. Contråve: padrî, en erî. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje di deus dvancetes, a pårti do shuvion "pa dvant".
paene [f.n.] 1. boket metou ådvant des calotes po waeranti les ouys do solea. 2. divant do mårtea. 3. boket do toet ki passe li meur, ådfoû. On dit eto: sovronde. 4. bwès metou di tchaeke costé d' ene tcherete, po-z ateler li tchvå inte. F. brancard. Disfondowes: pène, pane.
paile [f.n.] payele. Dji vs va fé gleter tot vos rmetant al narene l' odeur del pougneye di kertons k' on lait souwer evoye el paile (M. Slangen). F. poële. >> dmorer el paile fåte di cråxhe: èn nén trover a s' maryî, po ene crapåde. F. coiffer sainte Catherine. >> tortea al paile: påstedjreye fwaite el måjhone avou les restants del påsse a pwin, k' on leye cure el paile avou do saeyén et do boure. Disfondowes: pêle, péle, pèle, pinle. Etimolodjeye: latén "patella" (minme sinse). | pailêye [f.n.] çou k' gn a dins l' paile. F. poêlée. | pailete [o.n.] 1. pitite paile. Sol sitouve, gn aveut tofer ene pailete d' aiwe acou des cawes di ceréjhe ou del tiziene avou des foyes d' acaciå (G. Ghys). 2. (rilidjon catolike) sôre di ptite paile avou on court mantche k' on ramasse les ofrandes divins a l' eglijhe. On dit eto: harbote, schiele. | paileuse [f.n.] machine des terasseus, avou come ene grande paile ådvant, po prinde des teres et les sorlever. F. pelle mécanique.
pair 1 [f.n.] u [o.n.] 1. cwåré d' ene hoyire (grande sitindowe, retouré d' on meur, avou les ahesses metowes åtoû do beur. F. carreau de mine, cour de charbonnage. 2. retourêye plaece k' on-z î mete ene martchandijhe. F. parc, magasin. 3. coû d' ene måjhon. F. cour. 4. ansinî retouré d' on murea. On dit eto: pådje. F. (parc au) fumier. 5. aireye (di fleur, di verdeure). On dit eto: pårea, pårtchet. F. carré de jardin. Etimolodjeye: latén des djins "parricus" (eclôs). | pårea [o.n.] 1. aireye (di fleurs, di verdeures) F. carré de jardin. 2. pitit pårk å mitan d' ene veye. Les efants djouwèt sol pårea. F. place publique. >> Sol Pårea: (la-minme: so l' Pèrê) no d' ene plaece di Serè. 3. (mot d' houyeu) cwåré d' ene taeye leyeye a èn ovrî abateu. T' aveus on bea pårea. La èn åjhey pårea ! >> fé on pårea: tot fé l' ovraedje so vosse boket d' taeye. >> ci sereut lyi fé l' pårea bea: ci sereut fé l' ovraedje por lu. >> Li mariaedje lyi a fwait l' pårea bea: il a maryî on ritche. F. épouser une dot.. Coinreces Payis d' Lidje. | pairmete [o.n.] éndjole k' on met des pîces divins, po-z awè l' droet d' parker si oto dins l' rowe d' ene veye. rl a: tchirlike. F. horodateur. Disfondowes: pârk'mète, park' mète, pêrmète. Etimolodjeye: calcaedje do F. d' Beldjike "parcmètre" (minme sinse), esp. "parquímetro", riwalonijhî avou l' sorwalonde del Hesbaye "pair" po "park", 1985.
pair 2 [o.n.] å pair do pôce u (tot s' brouyant) å pair des pôces [advierbire] foirt bén, bén comifåt. Èn ovraedje fwait å pair do pôce (F. Deprêtre et N. Nopère). Il aprind å pair do pôce. L' eberwetaedje a stî å pair des pôces. F. parfaitement, à la perfection, au mieux. Coinrece Payis d' Tchålerwè et d' Nameur.
påjhûle u påjhire [addj., todi padvant] 1. plin d' påye, ki n' si bate nén voltî. F. paisible, pacifique. 2. coet (k' on n' î ôt pont d' brut) F. paisible, calme. | påjhirté [f.n.] airance la k' tot est påjhire. F. tranquilité. | påjhûlisté [f.n.] cwålité d' ene påjhûle plaece, dit dins ene fråze di mouwance. Etimolodjeye: cawete -isté, 1900.
pake [o.n.] cossina inte des djins ki n' ont nén les minmès idêyes ni les minmès såmes so çou k' a stî trové di comon, cwand tchaeconk a leyî tchaire on pô di ses rvindicåcions. On pake sociå; on pake di nén atacaedje; on pake di govienmint, on pake avou l' diale. Si les cossinantès pårteyes ont des tuzêyes lon erî d' n' on l' ôte, on pake c' est l' mitan voye k' a polou esse trovêye cwand tchaeke onk a yeu metou on pô d' aiwe e s' vén (P. Sarachaga). rl a: påye. | paker [v.s.c.] fé on pake; Li Tchalete, sapinse k' on n' dijheut, aveut paké avou l' diale (L. Mahin). F. pactiser, traiter.
pake: Sinte Djetrou riprind å diale ki pake k' on cavlî d' Nivele aveut siné so påtchmin avou èn asso (dessinaedje da D. Schillings, divins: Walonreye, tere di Ledjindes.)
Påke I. [no d' fiesse, femrin singulî] (rilidjon catolike) 1. fiesse des crustins ki rmimbere li ravicaedje da Djezus-Cri, ki bodje d' anêye en anêye, inte li 22 d' måss eyet l' 25 d' avri. Si Påke est tårdowe, l' anêye serè tårdowe. >> floreye Påke u vete Påke, u ptite Påke, u beneye Påke: dimegne did divant Påke; rl a: floreye, rl a: påkî. >> grande Påke: Påke, eneviè Pitite Påke. >> londi d' Påke: londi d' après Påke, fiesse-djoû. rl a: godet, djama. >> clôse Påke, u eclôse Påke, u reclôse Påke, u serêye Påke, u blanke Påke , u Påke des mônîs: dimegne d' après Påke, rl a: clôse. >> clå d' Påke: onk des cénk pitits clås d' cire ki sont plantés a môde di croes el cidje di Påke. On benixheut les clås d' Påke, et-z endè mete onk dizo l' soû d' l' ouxh po tchessî les macrales. >> lapén° d' Påke. >> oû° d' Påke. II. Påkes [no d' fiesse femrin pluriyal] fiesses di Påke, del floreye Påke å dimegne d' après Påke. >> Blanc Noyé, vetès Påkes, vete Noyé, blankès påkes: Cwand gn a del nive a Noyé, end a pont a Påke, eyet årvierdimint. Disfondowes: Pauke, Pâke, Gm. Pêke. (miersipepieuzmint al Mape ALW 3, 66).
Påke: Li Crisse, k' a stî clawé sol croes li djoû Bon Dvénr, va raviker li djoû d' Påke (poirtrait hacné sol Daegntoele).
påke 1 rl a: påkes.
påke 2 [f.n.] påkete. On trimpéve del påke divins l' benwatî po rbeni l' måjhon cwand i toune (F. Deprêtre et R. Nopère). On fjheut l' toû d' l' eglijhe avou èn doket d' påkes (ramexhné pa L. Mahin). >> dimegne des påkes: floreye Påke. rl a: påkî 1.
påkes [f.n.t.pl.] (rilidjon catolike) 1. divwers des crustins al fiesse di Påke. >> fé ses påkes: aler cfesser ses petchîs, et-z aler al comunion, tins des deus samwinnes åtoû d' Påke. >> fé ses påkes avou les mônîs: fé ses påkes li tot dierin djoû, come les mônîs k' estént måhonteus d' awè frawtiné so les farenes k' i rindént azès djins. 2. comunion° solanele. >> esse saiwe come l' efant ki fwait ses påkes: èn rén sawè des emantcheures del veye. F. être candide. Disfondowes: paukes, pâkes. | påcresse [f.n.] båshele tote blanke mousseye, li djoû di s' grande påke.
påkî 1 [o.n.] 1. bouxhon, e sincieus latén Buxus spp. ki sieve a fé les håyes, k' i gn aveut dins tos les cortis, el Walonreye, po-z endè prinde des coxhetes po beni al floreye Påke. >> dimegne des påkîs: floreye Påke. 2. råpén ki fwait ses påkes. rl a: påcresse. | påkete [f.n.] 1. coxhete di påkî, beneye al floreye Påke. On-z aléve mete des beneyès påketes so les tombes, ås bondius so les djîvås, et ås gorheas des tchvås. Dj' aveu-st al mwin on gros doket d' påketes (A. Yande). >> ås påketes: al floreye Påke, rl a: ripåcter. 2. båshele ki fwait ses påkes. rl a: påcresse.
påkî (poirtrait saetchi pa L. Mahin).
påkî 2 [v.c.] mete del påkete so des cayets a beni. El Hôte-Årdene, on påkive les rgons so troes coines do tchamp, li cwatrinme, c' esteut po leyî ndaler les lumçons. Cdj: dji påkeye, nos påcans. Disfondowes: paukî, pauki, pauker, paukè, pâkî, pâki, pâker, pâkè. | påcter [v.c.] påkî. Les batlîs påctént todi l' vierna. rl a: ripåcter.
påkî d' pucele [o.n.] fleur måve clair, ki vike a l' ombrire, e latén sincieus, Vinca spp.. F. pervenche. rl a: fleur di moirt, fleur di may.
påle 3 [f.n.] cwåte d' ene des coleurs do cwårdjeu, ki l' dessin est ene sacwè d' pondant, come ene påle (schoupe). Dj' a on gros pwès so li stoumak; I toûne des påles, i toûne des makes (J. Franquet). rl a: pike. F. pique. >> hasse di påle: (nén piké des viers) vé. F. pénis. >> i toûne do påle: a) (å cwårdjeu) c' est pike ki va. b) (nén piké des viers) mi vé est presse po vs fé plaijhi.
paleyozoyike I. [o.n.] ere del schåle des tins djeyolodjikes, ki va d' i gn a 570 miyons d' anêyes disk' a 225 miyons d' anêyes did ci; elle est shuvowe pa l' ere mezozoyike. II. [addj.] k' a-st a vey avou ciste ere la.
palvole [f.n.] påwion. Waitîz çk' i gn a so m' bresse Ene djoleye palvole Avou cwate djaene penas (J. Boitte). Disfondowes: palvole, parvole, polvole, porvole, pèlvole, pèrvole, pirvole, papilvole, papivole, parivole, paravole, palivole, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.139. Coinrece aschate walon-picård.
påme [f.n.] påte. Disfondowes: paume, pâme.
pampiesse [o.n.] faxhete a taper evoye, k' on n' doet pus aveur rén d' ôte avou, po refaxhî les påpåds (u d' ene grande djin k' end a dandjî). Disfondowes: pampiesse, pampers'. Etimolodjeye: måke di fabrike divnowe on cmon no, 1970.
pane [f.n.] sôre di plate brike, avou des rinneures po s' agritchter n' ene l' ôte, ki sieve a covri les toets. T' as pierdou l' blanke måjhone Et s' tchapea d' rodjès panes (L. Warnant). F. tuile. >> pane di cresse: pane metowe al miercopete d' on toet. >> pane di veule; u: di vere: tiesse d' on pelé. Si ci-la si såreut rwaitî dins s' pane di veule, i n' sondjreut djamåy a prinde feme (F. Barry). | panter [v.c.] rascovri on toet avou des panes. Råyîz vosse toet di strin, s' el fijhoz panter (ramexhné pa J. Haust). Disfondowes: pan'ter. | pantaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "panter". Li pantaedje di m' toet a stî må fwait. Disfondowes: pan'tadje, pan'tèdje, pan'tâdje. | panteu [o.n.] ovrî ki fwait des pantaedjes. rl a: covreu, schayteu. Disfondowes: pan'teu, pan'teur. | pantreye [o.n.] oujhene wice k' on fwait des panes. Disfondowes: pan'trîye, pan'trèye. | pantî 1 [o.n.] 1. ovrî k' overe dins ene pantreye. 2. panteu. Disfondowes: pan'tî.
on toet d' panes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pane 2 rl a paene.
påne [f.n.] cruwåd målåjhey a råyî. Totes les pånes, totes les pires Estént o trô del voye cårire (C. Bentz). rl a: dints d' tchén. F. chiendent. Disfondowes: pâne, plâne, paune, pin.ne, pwin.ne. Etimolodjeye: flamind "paan" (minme sinse), avou assaetchance di "poenne" (k' on-z a des poennes a råyî). Coinrece Årdene. | påniveus, e [addj.] rimpli (eye) di pånes, tot cåzant d' on tchamp, d' on corti. Disfondowes: pâniveus, pauniveus, pin.niveus, pîniveus, pwin.niveus. Coinrece Payis d' Måtche, di Bastogne, do Tchestea. | påneus, e [addj.] påniveus(e). Coinrece Payis di Ståvleu et d' Måmdey.
påne: des pånes dins on tchamp d' betråles (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
panea [o.n.] 1. boket do dzo des longuès tchmijhes kel ci d' padrî aléve disk' å dzo des fesses. >> a panea volant; sins marone, avou djusse li panea del tchimijhe ki vs catche li drî. On dit eto: a panea-cou. 2. plake di bwès ou d' èn ôte materiå, avou do tecse dizeur po dner des racsegnes. 3. (mot d' éndjolisse) cwåré boket dins on purnea, ki mostere des racsegnes ou håynêye des sacwès, mins k' on n' î pout nén scrire divins. Etimolodjeye: bodje « pan »,(nén eployî tot seu) cawete -ea.
panea-cou [o.n.] cou djusse catchî pa on panea. Les djins ki nos voeyént nos criyént « Panea-cou ! » (Juliette Franquet). >> a panea-cou: a panea volant. F. en pan de chemise. >> Panea-cou Plådje: plådje so l' Aiwe d' Oûte, a Lidje, la k' les pôves ki n' avént pont d' mayots s' alént bagnî a panea-cou. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon (cou e panea).
panf ! [mot-brut] brut d' on côp d' fizik.
panse [f.n.] >> awè må l' panse après: djéryî so. rl a: vinte, rl a: må-d'-panse.
panter, pantaedje, panteu, pantreye, pantî 1 rl a: pane.
pantî 2 [o.n.] (v.m.) sôre di vî eraire a pî.
Pantok dins: djårdén Pantok [omrinne sustantivire] aite. F. cimetière. >> esse pol djårdén Pantok: esse presse a mori. F. condamné. Disfondowes: Pan'tok. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
påpåd I. [o.n.] (mot d' efant) 1. pitit efant ki vént di vni å monde. C' esteut ene grande låze di oizires k' on meteut les påpåds ddins (M. Hicter). Båjhoz l' påpåd, mamé ! (H. Forir). Li påpåd esteut ki muzléve dins l' birce. Cwand k' on-z av' bén rafaxhî l' ptit påpåd, i lyi faleut co mete on covterea. Dji m' a clegnî dzeu l' birce di m' soû, et dire: "ké noer påpåd !". Come des parints ki spotchrént les canadas, les raecenes et l' fricassêye po fé ene pape po leu ptit påpåd ki cmince a mwindjî (L. Mahin). Li mame a waitî d' aveur on passe-avant po ndaler vey Mohamed a l' amigo et lyi mostrer si valet, Anass, on påpåd d' shijh moes, k' i n' aveut ddja måy veyou (L. Mahin). Sins fenins, kimint nouri on påpåd, sortot el capitåle, wice ki les crompires ni crexhént nén sol pavé ? (R. Boulengier) rl a: efant, marmotea, gnognot, gnot, gnouk. F. bébé, poupon, poupard. >> Nannoz, påpåd niket: mots d' birçaedje po-z edoirmi les påpåds. >> fé do påpåd u fé l' påpåd: si cdure come èn efant d' cénk ans. 2. grand vea (grand sot). I n' våt nén ene djaeye: c' est on påpåd (H. Forir). F. dadais, niais. II. [o.f. no addjectivrece] ki s' codût come on ptit efant. K' il est co påpåd, po si ådje ! Disfondowes: paupaud, pâpâd, pâpârd. Etimolodjeye: bodje "pope", cawete "-åd", avou assaetchance del voyale do deujhinme pî sol cene do prumî.
Li pus bea påpåd sol daegn (poirtrait saetchî pa P. Saratxaga, sol waibe da Sara).
påpåd-asprouvete [o.n.] påpåd-bocå.
påpåd-bocå [o.n.] (po rire) efant k' a skepyî en on bocå, o labo. F. bébé éprouvette.
påpåd-lolô [o.n.] (mot d'efant) 1. çou k' divnèt les holenes, tot souwant, et dmorer dins ene cadjolete come do bwès, divant d' divni påwions. Li halene va swîmer et divni on påpåd-lolô. F. chrysalide. rl a: lolô. 2. plante ki li nén drovowe fleur rishonne a on refaxhî efant, e sincieus latén, Arum spp. rl a: pî-d'-vea, arone. 3. grand påpåd, grand sot. Disfondowes: paupaud-lônlôn, pâpâd-lônlôn, pâpâd-lôlô, paupaud-lolôn.
Pa dzo: On påpåd-lolô di scarbote (poirtrait saetchî pa Mitsuhiko Imamori) A droete: Li no d' påpåd-lolô est eto dné å pî-d'-vea, a cåze del djonne fleur (Did sol Daegntoele). |
pape [f.n.] boleye. | papiasse [addj.] påsteus(e), plakant(e) come del pape. Sacwants kilos d' farene fijhént bén l' afwaire po prusti deus u troes pwins, ki n' aplaként nén al linwe come li gris papiasse do ravitaymint (Y. Lorent). F. pâteux (euse), filandreux (euse).
Paragway 1 [no d' aiwe] mouze (fleuve) di l' Amerike nonnrece, e castiyan "Paraguay", 2.500 km long, avou ene lådjeur moyene di 500 metes. Il a s' sourd o Braezi, saiwe å dtruviè del republike do Paragway disk' al Årdjintene, wice k' il egoline dins l' Parana. C' est ene aiwe ki sopoite des grands bateas djusk' al veye d' Asunción.
Paragway 2 [n.pl.] payis di l' Amerike nonnrece, e castiyan, Paraguay, metou inte li Boliveye, l' Årdjintene eyet l' Braezi, 406.752 km² long et lådje, avou 4.277.000 dimanants. Mwaisse-veye: Asunción. Lingaedjes oficirs: castiyan et gwarani. Manoye: Guaraní (PYG). Li dierinne consitucion do payis li definixh come on payis bilingue, li gwarani est asteure acsegnî eyet eployî come lingaedje d' acsegnmint ezès scoles. Nonante å cint des paragwayins djåzèt l' gwarani. Disfondowes: Paragwê, Paragway. | Paragwayin, inne [o.f.n.] dimanant(e) e Paragway. | paragwayin, inne [addj.] do Paragway. Disfondowes: paragwêyin, paragwayin, èn.ne.
Paragway: li catedråle d' Asunción (poirtrait hacné sol Daegntoele).
paraplouve [o.n.] rond toetea metou so ene cane, po s' waeranti del plouve. Riloukîz les binamés hanteus a deus dizo l' minme paraplouve (J.Franquet). Disfondowes: paraplûve paraploûve, paraplû, parapwî.
parchumint rl a: påtchmin.
parcmete rl a: pairmete.
pardju [mot criya] sôre di djuraedje nén corant. Obén pardju nonna ! Etimolodjeye: etroclaedje di "par Diu".
parey, e I. [addj.] sifwait. Rivnoz, pårén; on n' si bagne nén dins Mouze pa ç' tins la a des pareyès ådjes (L. Hendschel). II. [o.f.n.] sifwait(e). >> on (ene) parey(e) a mi (ti...): on (ene) sifwait(e) ki mi (ti...). Les efants vont todi e vacances avou des parey a zels. F. collègue, camarade de classe, de bureau. | pareymint [adv.] sifwaitmint. >> et vos pareymint: dijhêye al novel an po responde a ene sakî ki vs sohaite li boune anêye. >> - Les strons sont edjalés - et vos pareymint: kénte classike del novel an, wice k' on fwait les cwanses, tot s' fotant di sohaiter l' boune anêye a onk (ene) k' ôt deur. Disfondowes: pareymint, parèyëmint, parèlièmint, parèliumint, parèliëman.
Paris [n.pl.] mwaisse-veye di France. >> Dji frans come a Paris, dji leyrans ploure:; u: >> S' i ploût, nos frans come a Paris, nos nos metrans al coete: rl a: ploure. >> Il a ndalé a Paris so ene gade, et i nd a rivnou so ene savate: rizêye d' onk k' endè va el veye po divni ritche, et ki rvént sins l' sô. >> ponte di Paris: picåd (gros clå, dipus d' 10 cm long). | Paridjot, Paridjote [n.dj.] djin d' Paris. F. Parisien, Parigau. Etimolodjeye: cawete -idjot.
parket | parketaedje [o.n.] dessin come on parket metou so li dzeu d' ene tåve, d' on meube. Li mape est trawêye; waitans a nos di n' nén anichî l' parketaedje. Etimolodjeye: cawete -aedje 2 (acawêye å no).
pårler (codjowaedje) I. [v.c.] cåzer. I n' pårlêynut nén arabe. rl a: djåzer, dvizer. II. [v.s.c.] 1. cåzer. Trop pårler nût. Les djins di ç' costé ci, c' est des djins ki xhuflèt, ki pårlèt po n' rén dire, ki pårlèt po djåzer (J. Beaucarne). >> pårler del narene (u: do nez): pårler tot fjhant passer l' air på nez. F. nasiller. >> pårler netmint (u: håynetmint): dire todroet çou k' on pinse. rl a: platezak. F. sans ambages. 2. cåzer dvant les djins u d' ene grandiveuse manire. Li ci ki pårlêye insi, c' est Karel Vinck, mwaisse des mwaisses e l' Flande (J.Cl. Somja). rl a: plaider, plaiti. F. parler, discourir, s'exprimer. | pårler [o.n.] 1. manire di djåzer. Il ont on pårler d' barakî. 2. lingaedje ki n' est nén ricnoxhou. Il a lomé s' motî: "diccionaire do pårler del Gléjhe". Dj' a rtrové des mots ki sont bén d' après Djiblou avou l' accint ki saetche ene miete après l' pårler d' Djåçlete ou k' on rtrove co do costé d' Nivele, mins k' on n' direut nén a Nameur (J.F. Brackman). rl a: pårlaedje, cåzaedje, patwès. F. parler, dialecte, idiome. >> rifonde les pårlers d' on lingaedje: fé on cmon scrît lingaedje. Ehåyî on lingaedje, c' est travayî dsu, metans candjî l' ôrtografeye, fé des noûmots ou rfonde les pårlers dins on seul sicrît lingaedje (L. Hendschel). F. normaliser, standardiser une langue dialectalisée. | pårlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "pårler". A tos les vîs ki dins l' pårlaedje Si leyèt åjheymint ndaler Dj' elzî di dins m' bea lingaedje Våt mî s' taire ki d' må cåzer (F. Vanuffel). Li Cossey di l' Urope a metou so pî li Påye Uropyinne des Lingaedjes Dilérins pask' on s' a rindou conte k' gn aveut des pårlaedjes k' estént a schape di disparexhe (J. L. Fauconnier). Françwès Loriaux aveut fwait ene tchanson avou tos vîs mots walon, et l' lomer: "pårlaedje congolès". F. langage, parole, expression, élocution, propos, parler, dialecte, idiome, patois, argot. | pårlî [o.n.] advocåt. Avou les femes, i saye di rire; Mins nerén, i n' a nén l' manire; I n' les såreut ddja adawyî, I n' a nén l' badjawe d' on pårlî (I. Battutita, rat. pa L. Mahin).
pårlufone [o.n.] ahesse des måjhones, la k' on pout djåzer avou les djins ådvins, a pårti d' on micro metou dvant l' ouxh. Il a souné, Lyi a dvizé å pårlufone Dins l' brut del Corinveye (D. André). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do francès d' Walonreye "parlophone", emantchî hinkeplink avou l' bodje-cawete greke "phonos" (vwès), 1970.
pårlumint [o.n.] ezès payis democratikes, plaece k' on pårlêye so l' emantchaedje des lwès. Dji m' ewaere ki, tot å long des discussions sol Decret des Lingaedjes do Payis di 1983, soeye-t i el comission udonbén al pirlotche do Pårlumint, gn a nouk des cosseyîs cminåltaires k' åye yeu l' hass di cour di dire sacwants mots e walon (G. Mottard). F. parlement. Ingl parliament. Esp. parlamento. Disfondowes: paurlumint, pârlumint, pârlëmant. Disfondowes: Calcaedje riwalonijhî do F. "parlement". Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "parlement". | pårlumintî, pårlumintresse [o.f.n.] li ci (cene) k' a ene plaece å pårlumint. F. parlementaire, député(e). Etimolodjeye: bodje "pårlumint", cawete di mestî -î, 2002. | pårlumintaire I. [o.f.n.] pårlumintî (resse). II. [addj.] å, do, pol pårlumint. Ene seyance pårlumintaire. Croejhete: eployîz purade l' addjectivire "do pårlumint, å pårlumint, pol pårlumint" ki l' addjectif "pårlumintaire". Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "parlementaire".
parmetî [o.n.] ome di mestî ki fjheut des paltots. Gn aveut ene ene grande veye dinltins, on parmetî (L. Gastes).F. tailleur.
pårotche [f.n.] 1. sitindowe ki les djins vont a messe el minme eglijhe, et la k' gn a k' on curé. Li curé est mwaisse dins s' pårotche (J. Coppens). Dins ene grande pårotche, gn aveut sacwants vicaires, on curé et on mårlî.. N a di-set pårotches a Lidje (H. Forir). Gn a ddja waire di pårotches k' ont come patron li prumî ome k' a dmoré e viyaedje (Joseph Houziaux). F. paroisse. >> fiesse del pårotche: dicåce. F. kermesse, fête paroissiale. >> On pretche todi po s' pårotche: On saye todi di disfinde ses idêyes, di cåzer po wangnî des cwårs. On dit eto: po s' tchapele. >> I fåt mete li clotchî å mitan del pårotche: wårer les alaedjes et l' otorité. On dit eto: li moustî. F. garder de l'ordre. >> laide pårotche, sitårêye pårotche: pårotche avou tos des ptits hamteas metou lon erî. I gn aveut lon d' on viyaedje a l' ôte, c' est l' vraiy; e s' sitårêye pårotche (A. Lalou). F. paroisse dispersée. >> El laide pårotche: Tnîveye. 2. grande eglijhe (eneviè les tchapeles). Dj' a stî a messe al pårotche. Dispaitche tu ! Dj' etin les clotches ki sounèt å clotchî del pårotche ! F. église paroissiale. 3. tos les pårotchîs. Tote li pårotche esteut a l'etermint. 4. (imådjreçmint) sôre, cogne di des djins u des martchandijhes. >> esse del minme pårotche: di minme livea sociål. F. de même condition. >> di totès sôres di pårotches, di totes les pårotches: di totes les cognes, di totes les grandeurs, di totes les cwalités, tot djåzant d' martchandijhes. Disfondowes: paurotche, porotche, paroche, parotche, parwèsse, pârwèsse, parwasse; vîs scrijhas: parosse (12inme sieke). Etimolodjeye: latén des djins "parochia" (minme sinse), calké do grek "paroikia" (coulot d' måjhones). | pårotchin u pårotchî, pårotchinne u pårotchresse [o.f.n.] li ci (cene) k' est d' ene metowe pårotche. Nos rvoeyans pa leus mwins Li pus bele des eglijhes; Ossu l' bon pårotchin doet dire li verité (P. Lagrange). >> on drole di pårotchin: on drole d' ome. on dit eto: d' apôte. F. drôle d'apôtre, d'individu; vilain bougre, vilain coco. Disfondowes: paurotchin, paurotchî; paurotchin.ne, paurotchresse, parotchin, parwèssyin, parwèssyin, -in.ne, parochyin, parochiène, parwèsyin, parwèssiène, parwasyin, -iène, parotchî, parotch'resse. | pårotchaedje [o.n.] aroyaedje d' ene pårotche. | pårotchå, pårotchåle [addj.] k' a-st a vey avou les pårotches. l' oficire pådje do secteu pårotchå d' Djambe (tite d' ene waibe). F. parochial(e).
parpinser (codjowaedje) I. [v.c.] (v.v.m.) tuzer comifåt (a ene målåjheye sacwè). Esmayel, c' esteut co l' ci ki parpinséve les "sistinmes D" po racopler les copiutreces bulgåres avou les scrireces turkes et des triclêyes d' ôtes emantchaedjes inla. Nouk ni parpinse les dmandes di liberté culturele des Berberes. (Lucien Mahin). Fåreut deus troes hagnons en on decret, ki dnénxhe å peupe walon li droet di parpinser si culteure, si acsegnmint et ses sincieusès rcwerances (Afitcha pol tuzance walone). rl a: atuzler. F. imaginer, concevoir, étudier. II. si parpinser [v.c.] si tuzer moirt. On dit eto: aveur åk e trexhe°, ratuzer, racatuzer. F. être préoccupé.
pårt [f.n.] boket. rl a: ôte pårt, nole pårt, kéke pårt. >> èn nén dner s' pårt å tchén u: å tchet: a) magnî voltî d' èn amagnî, k' èn ôte n' inmréve motoit nén. Del misse, o oyi k' on nd a magnî; nosse Djôzef ni dnéve måy si pårt å tchén. Franwal: ahåyant po: ne pas cracher dessus. b) èn nén fé moens d' arnåjhreyes, di biestreyes k' èn ôte. Dj' a yeu bråmint d' efants, des arnåjhes di fis, des spitantès båsheles, et avou ça des belès-feyes ki n' dinént nén leu pårt å tchet (J. Selvais). Franwal: ahåyant po: ne pas être en reste. >> fé les pårts: diner a tchaeconk li boket ki lyi rvént (d' ene eritance, evnd.). >> i (ele) n' esteut nén la cwand on-z a fwait les pårts: i (elle) est biesse (come si on-z åreut pårti l' sûtisté, et k' i n' åreut nén yeu s' pårt). Franwal: ahåyant po: il lui manque un brin. >> a pårt...: sins conter... rl a: apus ki. Disfondowes: paurt, pârt, paut. | pårtiveus, e [addj. & o.f.n.] li ci (cene) ki pretche po pårti on payis, po ene coine di ç' payis la si dislaxhî. Les kékes Walons ki n' ont måy croeyou cisse fåve la, on ls a traité d' tos les nos: pårtiveus, aschatîs, walingants (J.Cl. Somja). F. séparatiste. Etimolodjeye: bodje "pårt", cawete -iveus, 2002. | pårtiveusté [f.n.] kidujhance ou tuzance pårtiveuse. F. séparatisme. | pårtaedje 1 [o.n.] 1. pårtixhaedje (fijhaedje di pårts). I n' ont nén co fwait l' pårtaedje, et l' pé est moirt dispu bén ddja deus moes. F. partage. 2. sacwè k' est da tertos. On prind ene djaeye u deus po les mete e pårtaedje (L. Mahin). 3. (mot d' éndjolisse) pårticion ou plake metowe so ene ôte éndjole k' on pout eployî å dtruviè d' ene rantoele locåle (ruslî). Avou Windows, vos avoz ene imådjete "Vijhnaedje rantoele" u "ruslî" ki mostere les ôtès copiutreces sol rantoele locåle, et po tchaeskene di zeles, leyî vey çou ki pout esse eployî, come sicrirece, mins ossu come pårtaedje; les pårtaedjes des ôtès éndjoles polèt esse rilomés "G:" ou "H:", et eployîs come si ç' sereut so vosse prôpe éndjole (P. Saratchaga). Ingl. "share". Etimolodjeye: bodje "pårt", cawete -aedje 2 (acawêye a on no).
pårtchet [o.n.] pitite aireye di fleurs. Dj' a semé on pårtchet d' fleurs. So li dvant c' esteut on bea waezon avou des pårtchets d' rôzîs (J.P. Dumont). F. parterre. >> pårtchet d' ataetches: rîlêye d' ataetches pikêyes dins do papî. Disfondowes: paurtchet, pârtchet. Etimolodjeye: bodje latén "parricus" Coinreces Payis d' Lidje et Condroz.
pårtaedjî [v.c.] 1. pårti. Dji nos alans pårtaedjî e deus gropes, et nd aler tchaeke a ene tåvlêye. rl a: ripårtaedjî. F. partager, répartir. 2. leyî les ôtes profiter d' ene sacwè k' est da vosse. I vos fåt pårtaedjî vos djouwets avou vos ptits soçons. 3. (mot d'éndjolisse) leyî vni des ôtès djins d' ene rantoele so voste éndjole, tot lzî mostrant vosse pårticion. Ingl. to share. Etimolodjeye: viebe fwait sol no "pårtaedje". | pårtaedjaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "pårtaedjî". Vola ene imådjete e walon ki mostere li pårtaedjaedje d' ene éndjole avou les ôtès copiutreces d' on ruslî. F. mise en commun. Ingl. sharing.
Boket del waitroûlêye do Cinte di Contrôle do sistinme d' operance Mandrake 9.0 e walon, avou l' kimande po pårtaedjî avou ds ôtes éndjoleus d' ene rantoele u d' on ruslî des pårticions k' i gn a di voste éndjole. |
pårti 1 (codjowaedje) I. [v.c.] 1. fé des pårts. rl a: racapårti. F. répartir, diviser, partager. >> 72 pårti e ût, kibén fwait ç' ?: dimande di l' operåcion do pårtixhaedje. F. divisé par. 2. (mot d' éndjolisse) discôper ene deure plake po-z î mete des sistinmes di fitchîs dins des bokets ki n' si cmaxhèt nén. F. partitionner. Ing. to partition. II. si pårti [v.pr.] si côper e deus u dipus d' deus pårts. Nos ns alans pårti e deus gropes, et nd aler tchaeke a s' tåvlêye.. rl a: pårtaedjî. | pårtixheu, pårtixheuse u pårtixhresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki pårtixh ene sacwè. F. répartiteur. 2. pårtiveus(e). F. séparatiste. | pårtixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "pårti 1". F. répartition, partition, division, fraction. >> tåvlea di pårtixhaedje: (mot d' éndjolisse) tåvlea a cminçmint d' ene deure plake k' i gn a totes les racsegnes sol pårtixhaedje k' a stî fwait. F. table des partitions. Ing. partition table. | pårtixhrê [addj.] k' a a vey avou ene sacwè ki pout esse pårti, tot djåzant d' on prono, d' èn årtike. "do" est èn årtike pårtixhrê, u pårtixhant årtike; "endè" on prono pårtixhrê. F. partitif. Etimolodjeye: viebe "pårti", cawete -rê (omrinne piceure del cawete "-rece"), 1997. | pårti [o.n.] (mot d' cårculaedje) dins on cårcul di pårtixhaedje, li chife di dzeu, ki va esse pårti. F. numérateur. Etimolodjeye: pårticipe erîrece prind come no, 2002. | pårtixhant I. [o.n.] (mot d' cårculaedje) dins on cårcul di pårtixhaedje, li chife di dzo, ki dit l' nombe di pårts k' on va ctaeyî li ci do dzeu. F. dénominateur. >> li pus ptit cmon pårtixhant: li pus ptit nombe ki deus mombes polèt esse pårtis pa ambedeus. F. PPCD (plus petit commun dénominateur). II. pårtixhant, e [addj.] ki pårtixh. >> pårtixhant årtike: do, del, di l' , des, pont di, pupont di, nou, nol. Pondants et djondants: Les pårtixhants årtikes. Etimolodjeye: bodje pårti, cawete -ant, 2001. | pårtixha [o.n.] (mot d' cårculaedje) sicrijha d' on nombe dizo l' cogne d' on pårtixhaedje di deus nombes etirs: li nombe metou ådzeu si lome li pårti, li ci metou å dzo li pårtixhant. F. fraction. Etimolodjeye: bodje pårti, cawete -a (rizultat absitroet di l' accion), 2002.
Waitroûlêye Linux e walon ki mostere les tchuzes possibes tins do pårtixhaedje des deurès plakes, divat d' astaler on sistinme d' operance so ene nouve éndjole.
pårti 2 [v.s.c.] endaler, si mete e voye. Li cwantrinme ki Jacky Ickx aveut pårti ci côp la ? Pouri moteur, ki n' vout nén pårti ! rl a: s' escoursi. F. partir, prendre le départ, démarrer. | pårtaedje 2 [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "pårti 2". F. départ. | pårteu, pårteuse u påtresse [o.f.n.] li ci (cene) ki påte. Avou l' coraedje-evoye des MacLaren, gn aveut pus k' 15 pårteus å Grand Pris d' Francortchamp. F. concurrent(e) au départ.
pårti 3 [o.n.] 1. troke di djins ki tnèt eshonne. Dji m' a rashîd å pårti Ecolo. F. parti. 2. djin k' on s' va maryî avou lu (leye). >> on bon (mwais) pårti: ene crapåde, on galant k' a bråmint des (waire di) cwårs. >> fé on mwais pårti a ene sakî: lyi fote ene dobleure (bouxhî sor lu (leye)). Dji lyi aléve fé on mwais pårti, a ç' viye araegne la (R. Matthieu).
pårticion [f.n.] 1. (mot d' muzicyin) dessin ki rprezinte li muzike a djouwer. 2. (mot d' éndjolisse) tchaeconk des diferins bokets d' ene deure plake k' on-z î a fwait on pårtixhaedje. Vos n' avoz pupont d' plaece po des nouvès pårticions, i vs fåt d' aprume oister ene pårticion primaire po ndè fé ene sitindowe (P. Sarachaga, messaedje a l' astalaedje di GNU/Linux). F. partition. Ing. partition. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "partition".
Li tchuze d' ene pårticion dins ene waitroûlêye Linux e walon.
pas d' ågne [o.n.] sôre di plante kel foye rishonne al passêye d' ene ågne. F. tussilage.
påscaedje [o.n.] påcaedje. Azès clotches di Rome, vinoz a nosse måjhone: vos åroz vosse påscaedje (ramexhné pa J. Haust & E. Legros). Disfondowes: pauscâdje, pauscâye, pauscadje.
paskeye [f.n.] 1. sôre di scrijhaedje do vî tins (1650-1900) a môde d' arimea, fwaite a l' ocåzion d' èn etrevén, u po distraire les djins, sovint tot s' fotant d' ene sakî. On-z a wårdé dins les vîs papîs sacwantès paskeyes e walon d' Lidje ki datèt do 17inme sieke. F. "pasquille", chanson, poème satirique. >> fijheu(se) di paskeyes: li ci (cene) ki scrît des arimeas, des tchansons po s' fote. F. écrivain, chansonnier satirique. 2. dins sacwants viyaedjes, fiesse k' on fjheut so tos les djonnes omes et les djonnès feyes bounes a maryî, on côp l' an, et la k' on compôzéve ene tchanson, sovint avou des dobes sinses, nén pikés des viers. Willy Bal a-st eplaidî ene des dierinnès paskeyes di Djåmioû. 3. raconta d' ene tchanson. Nos n' vlans nén des "Pocwè m' avez vs cwité ?"; nos tchantrons vigreuzmint ene ahåyante paskeye (V. Roba). F. histoire. 4. istwere do vî tins, vraiye u edvintêye k' on raconte todi enute. Conxhoz bén l' paskeye do tchvå Bayåd et des cwate fis Aimont ? On dit eto: fåve, floriconte. F. histoire, légende, mythe. 5. laide avinteure k' a-st arivé a ene sakî. Dji vs va conter li sbarante paskeye k' a-st arivé al båshele do pere Cufå (G. Lucy). F. aventure, mésaventure. 6. moumint k' on s' a bén plait. Après, dj' ans rpassé å caberdouxhe "Li lapén ki tosse"; kéne paskeye, drola ! Cwand tote li binde a yeu des pemes u des djaeyes, ele si såve po-z aler racmincî l' minme paskeye dins ene ôte måjhon (J. Calozet). F. épisode, virée, sortie mémorable. 7. dossî, kesse ki les djins endè djåzèt tertos. Ou çk' on nd est avou l' paskeye des sotès vatches ? On dit eto: sipoûle. F. dossier, affaire, saga, mésaventure. Disfondowes: paskèye, paskêye, paskîe. Etimolodjeye: itålyin "pasquino" (biestreyes sicrîtes, e 3inme sieke, a Rome, påzès satirisses so ene posteure d' on lomé Pasquino). | paskiyî (codjowaedje) tourner a paskeye. Des sudjets a paskiyî, end a assez, l' air les atchesse di tos costés (René Brialmont). F. exploiter satiriquement, tirer parti de.
påsse [f.n.] 1. maxhaedje di farene, d' aiwe et d' leyes, po fé do pwin, des påstedjreyes et des sfwaits amagnîs. Li grijhe påsse gonfele po s' plaijhi dissu l' apas do for ki ronfele (D. Trempont). F. pâte. >> prusti l' påsse: pougnî dvins a grands côps, divant del cure. >> li påsse est levêye, on pout aloumer l' for: dijhêye a onk (ene) ki s' leve (djeu d' mot). 2. påsses [f.n.t.pl.] amagnî fwait avou del semoule di frumint, prusti et metous e cognes ralongueyes, ou a bokets pus ptits, et cûts tot les fjhant boure dins l' aiwe. F. pâtes. >> sôres di påsses: sipaguetis, macaronis,... 3. tote sôre di mols prodûts ene miete placants, dj' ô bén del minme consistance kel påsse. >> påsse a dints: prodût, sovint blanc, k' on mete sol broushe a dints po s' netyî les dints. F. dentifrice. >> påsse a papî: prodût fwait a pårti d' celuloze ki, on côp stindou et setchî, va fé l' papî. Etimolodjeye: latén pasta (minme sinse). | påstea [o.n.] 1. (vî mot d' cinsî) sipès passe po les biesses. 2. broûs avou des mannestés dvins. F. margouillis. 3. påstea d' måjhones coulot avou les måjhones ki tnèt eshonne. F. pâté de maisons. | påsté [o.n.] 1. amagnî fwait di molowe tchå et di spices. Do påsté d' vea, do påsté d' foete. F. pâté.. 2. (vî mot) sitramé. On meur di påsté. On dit eto: payrou. F. torchis. | påstî, påstire u påstresse [o.f.n.] li ci (cene) ki fwait l' påsse. Li påstire d' ocåzion rôle el påsse come on marmot dins ses faxhåds (H. Van Cutsem). rl a: påstedjî. | påsteus, påsteuse [addj., purade padvant] come del påsse. On ratind kel grin d' mayisse soeye påsteus po-z essiler. F. pâteux.
passe-avant [o.n.] papî u essegne k' on mostere ås djindåres, ås håjhlîs, po poleur aler en ene plaece disfindowe. rl a: leyî-passer. F. laissez-passer, badge. I s' pormoennént avå l' Oceyan Indyin avou des passe-avant Olandès, k' il aveut fwait vnou a Djakarta avou l' åjhmince di l' ambassadeur di Lidje al coû d' Orandje (L. Mahin). Pl. des passe-avant.
passe-méde [o.n.] 1. moyén di s' sognî d' ene maladeye tot s' passant do méde (do médcén). Les ptits cinsîs d' låvå uzèt co bråmint di passe-méde po leus vatches, et sovint, i n' vinèt trover l' årtisse k' al dierinne broke (L. Mahin). On passe-méde, c' est metans, di s' mete do té d' camamine so les ouys cwand on ls a må. Franwal: ahåyant po: thérapeutique traditionnelle. 2. copurade: (no d' ene plante). Pl. des passe-méde. Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint.
passe-rôze [o.n.] fleur des bwès, ki florixh å moes d' may, et ki rprezinte ci moes la, avou des blankès clotchetes. May c' est l' moes do passe-rôze mins ossu di tote ene banslêye di fleurs di totes les coleurs (C. Massaux). F. muguet.
passer I. [v.c.] 1. diner. Passe mu l' sé. On dit eto: abouter, aboler. 2. viker. Cwand on voet les pas k' elle a dvou passer (L. Somme). 3. passer l' sope: moure les verdeures dins l' sope k' est ddja cûte. Asteure on passe li sope å micsope, c' est pus åjhey. rl a: passe-vite. 4. trover meyeu ki, bate. On n' pasrè djamåy li feu d' bwès, don. F. dépasser. 5. esse dirî (ene oto), et aler padvant, tot rôlant. I m' passa sol dizeu del cresse. F. dépasser, doubler. II. [v.s.c.] 1. vini pu ndaler. I passe tos les dimegnes. >> passer sol tåve, sol biyård: esse operé. >> passer å cilinde°. 2. mori. >> i n' sait passer: dijheye po onk k' est al moirt et ça deure lontins. >> fé passer (èn efant): li fé ndaler, pask' el mere ni vout nén ratinde famile. Ele ratindeut èn efant et ele l' a fwait passer. F. se faire avorter. 3. divni trop maweur (frut), divni trop vî (kimere). Si Mamjhele Djulia vout trover on marieu, sereut tins k' ele si decide, ca ele kimince a passer (F. Barry). On dit eto: bleti; rl a: avancî. 4. esse tårdowe po veler, tot djåzant d' ene vatche. Ele passéve bén d' 10 djoûs. 5. ène nén si rtourner so. On dit sovint k' ces djins la d' Brussele, i les fåt prinde avou des picetes; et passer so totes leus maneyes (L. Somme). 6. (cwårdjeu) èn nén aler. Twè, ti passes, vos, vos passoz, mins mi dj' î va. rl a: trepasser.III. si passer [v.sins djin, å prono] ariver. Åy mins nonna: ça n' si pasrè nén come ça ! Disfondowes: passer, passè. Etimolodjeye: viebe fwait sol mot pas. | passaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe « passer ». Il aveut cénk egzåmins d' passaedje. F. passage. 2. (mot d' cinsî) grandeur divintrinne des cronzoxhs d' ene vatche, la kel vea va passer. C' est des ptitès åmayes ki n' ont pont d' passaedje: elzès fåt tertotes botnirer. F. diamètre pelvien. | passeu, passeuse u pasresse [o.f.n.] li ci (cene) ki fwait passer ene frontire, a des djins ki n' plèt nén. F. passeur. >> passeu d' aiwe: li ci ki moenne ene naçale po fé passer en aiwe.
passet [o.n.] u passete [o.n.] pitit bas xhame po mode, po les cmeres monter dins l' tram, po mete ses pîs tchåfer divant li stouve, evnd. Coinrece payis d' Nameur, Basse-Årdene (omrin), Lidje (femrin).
passet: dessinaedje da P. Defagne, ritchaboré.
passêye [f.n.] 1. håsse (vindaedje). Dji n' aveu måy oyou cåzer d' ene passêye do djoû des moirts. 2. plaece la k' on passe. >> ele ni pout må do dmorer al passêye: ele va trover bénrade on galant. 3. plaece ki des biesses ont passé, et leyî les måkes di leus pates; ces måkes di pates la. Gn a veut des passêyes dins l' nive. F. trace (de pas). >> passêye di sint Rmåke: plaece a Spå k' on vout k' sint Rmåke î åye leyî l' måke di s' passaedje, et k' on-z î va a perlinaedje.
passion [f.n.] 2. pitite passion: molon (pasmint d' tins). Et on-z a tchaeke si ptite passion Vos n' mi sårîz prover l' contråve (C. Gaspard).
påsté, påstea, påsteus rl a: påsse \ påsté, påstea, påsteus.
påstedjreye [f.n.] 1. glotinreye fwaite avou del påsse. 2. cwårtî del boledjreye-påstedjreye a vey avou li fjhaedje di ces glotinreyes la. F. pâtisserie. | påstedjî, påstedjire u påstedjresse [o.f.n.] onk (ene) ki s' mestî, c' est d' fé des påstedjreyes. F. pâtissier. Coinreces payis d' Lidje.
pasteure [f.n.] 1. waide (tchamp). Nosse pasteure est wårdêye des såvadjès biesses pa l' Aiwe di Lome (P.J. Dosimont). F. pâture, prairie. 2. grins molous broxhirmint po les biesses. Avou ces pris la pol sipeate, on-z a dvou rhôssî les pasteures. F. farine pour bétail. >> moure a pasteure: moure broxhirmint (do grin po les biesses). Disfondowes: pastère, pastëre, pasteure, pature. | pasturer [v.s.c.] waidyî, paxhe. F. pâturer. Disfondowes: pastèrer, pastërè, pasturer. | pasturaedje [o.n.] waidaedje, waidiaedje. Cwand i n' dimeure pus k' des fioles, li troejhinme anêye, c' est on vî pasturaedje (L. Boulard). F. pâturage, pacage, parcours. Disfondowes: pastèradje, pastëradje, pasturèdje.
patacon [o.n.] (v.m.) 1. no d' ene viye manoye d' årdjint. Adon, Les fripons Lezî ont fwait dner cint patacons, Pu ont monté a tchvå podbon A tot bindant leu mousketon (Jean-Charles Benoît). Åd dizeur do cårlusse, li pus grosse pîce d' årdjint do payis esteut l' patacon, ki valeut cwate cårlusses; li patacon, c' esteut ene piasse espagnole, ene manoye k' a vnou di Spagne divins les Bas-Payis ey el Franke Conteye (N. Lequarré). 2. pitit rond boket d' crompire ritchåfé al paile (ki ravize ene grosse pîce d' årdjint). 3. des patacons: des cwårs. F. de l'argent, du fric. >> aveur des patacons: esse ritche. Dji n' so nén bea, bele båshele Mins dj' a des beas patacons (Boiron). Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Etimolodjeye: arabe "bou taka" (li ci ås aspoyoes, ås pilés: c' esteut les colones d' Ercule k' estént rpruzintêyes so sacwantès viyès manoyes di Spagne), pal voye do castiyan "patagon" (minme sinse).
(a) | (b) |
patår [o.n.] (v.m.) ancyinne manoye. Divant 1600, on patår del Braibant valeut cwate aidants (N. Lequarré). Cwate aidants c' est on patår; L' årdjint est fwait po rôler (tchanson). >> kî s' live matén wangne des skelins; kî s' live tård wangne des patårs: dijhêye po-z ecoraedjî di s' lever tot timpe (li skelin våt bråmint dpus ki l' patår). >> El dierin patår: no d' plaece di Djnape, di Serè: cåbaret, metou a l' aschate del veye so ene voye k' erva el campagne, wice ki les cinsîs dispinsént leus dierins patårs, cwand avént stî fé leu martchî el veye. >> c' est come cwate aidants on patår: rl a: aidant. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje.
pîce di cwate patårs del Dutcheye di Braibant, batowe e 1489 pa Flipe li Bea (1482-1506) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
påtchmin [o.n.] sicrijhaedje did dinltins (testamint, cmandmints d' on rwè, pake, racsegnmints precieus, evnd), fwait so do cur especiå, et poirtant sovint on catchet d' cire po l' aveuri. Li påtchmin mostreut l' eplaeçmint del bôme sicrete. F. parchemin. Disfondowes: parchumin, parchëmin, pârchèmin, pautchmin.
påtchmin: Li påtchmin mostreut l' eplaeçmint del bôme sicrete. (dessinaedje da H. Leemans).
påte [f.n.] dizeu des dinrêyes, la k' i gn a les grins. Perlicoket aveut stî ramexhner des påtes di grin (Conte da Perlicoket). I rwaite les colons mansåds ki s' tapèt so les påtes po les fé scheure al tere (S. Fontaine). rl a: påme. Disfondowes: paute, pâte.
Påtes di oidje (a hintche) et dessinaedje di påtes ki bodjèt å vint (a droete)
påté, pâté rl a: påsse \ påsté.
pate d' åwe u pate-d'-åwe [f.n.] 1. no di plantes k' ont des foyes ki rshonnèt a des pates d' åwe. a) pixhelét (boton d' ôr). F. bouton d' or. b) no di troes yebes-ås-maladeyes: Heraclum sphondidylium, Potentilla anserina (rl a: årdjintêye, årdjintene), Chenopodium foetidum. c) foye do bwès d' poye. F. feuilles d' érable sycommore. 2. pates d' åwe [f.n.t.pl.] pleus ki cmincèt al coine difoutrinne di l' ouy et ki s' schåyèt erî di n' on l' ôte. Come les pates d' åwe d' on vî vizaedje, L' walon s' sovént di l' ådje des mots. (J. Docquier). Li Mongol esteut racrapoté avou des pates d' åwe ki rexhént foû di deus ptits ebridlés ouys (L. Mahin). Pluriyal: des pates d' åwe.
Pate d' åwe (Potentina anserina), k' on voet bén k' les fouyes rishonnèt azès pates d' ene åwe (poirtrait hacné sol Daegntoele).
påter [f.n.] 1. priyire catolike, ki cmincive e latén pa "Pater noster". Ki vloz vs ki dj' fwaiye tot seu, e stå, minme li djoû do Noyé a meynute ? Dijhans ene påter so les doze côps, po k' les biesses ni fouxhénxhe nén emacralêyes (J. Lahaye). F. Notre-père. Schoûtez l' påter e walon. 2. tolminme kéne priyire. Vos diroz ene pitite påter por mi. F. invocation, oraison, prière. >> dire ses påters: a) dire ses priyires. F. faire ses dévotions. b) ronfler (po ene djin, po on tchet). Li tchet dit ses påters cwand dj' el caresse padrî les orayes. rl a: soyî do bwès. F. ronfler, ronronner. >> kinoxhe ene sacwè come ses påters: el foirt bén cnoxhe. F. par cœur. >> aveur ene åmen po tchaeke påter: todi aveur ene pîce po mete e trô (aveur response a tot). >> påters di pourcea; u: des påters di tchén: laids mots, djuraedjes, traitaedjes. >> aveur des påters di pourcea (di tchén): si fé regrawyî, si fé gueuyî. >> I ndè sait dipus ki s' påter: i cnoxhe bråmint des cayets, rapoirt ås macralreyes. >> si stitchî el påter mågré Diu: ès vini tchôker en ene plaece k' on vôreut bén ki vos n' serîz nén. F. jouer les intrus. Disfondowes: pâtêr, pautêr. Etimolodjeye: calcaedje do latén d' eglijhe "pater" (pere). | påterner (codjowaedje) I. [v.s.c.] dire toltins des priyires. Ele påternéve a grands côps avou s' tchaplet, divant li statuwe d' on sint (G. Lucy). F. faire ses dévotions. II. [v.c.] dire (ene priyire). Po nos rmerciyî, li vî rôlî a påterné kékès åvés. F. marmonner. Disfondowes: pâterner, pauterner, pâternè. | påterniker (codjowaedje) [v.s.c.] påterner, sins rén comprinde a çk' on dit. I påternikéve tot lijhant s' breviaire. Li 27inme djoû do ramdinne, les Muzulmans påternikèt tote li nute. F. rabâcher, débiter des prières. Disfondowes: pâterniker, pauterniker, pâternikè. Etimolodjeye: bodje "påter", cawete -iker. | påternaedje u påternicaedje [o.n.] priyire k' on dit biesmint, et toltins; rl a: oremusse. F. bigotisme, bigotterie. | påterneu u påternikeu, se [o.f.n.] li ci (cene) ki påternêye, ki påternike. rl a: magneu d' Bon Diu. F. bigot(e).
påteus, pâteus rl a: påsse \ påsteus.
påtisreye, påtissier, pâtisriye, pâtissier rl a: påstedjreye, påstedjî.
påtnôte [f.n.] påter. Sins tuzer a s' ahouter del bijhe, li curé dijheut les påtnôtes (J.P. Dumont). F. patenôtre, oraison, prière.
påtriyåtche [o.n.] 1. (rilidjon) profete des prumîs tins del Bibe et tåye do peupe djwif. Noyé, li patriåtche, s' ebarca dins l' Åtche. 2. pere d' ene grande famile, ki s' fwait schoûter al baguete.
pattavå [adv.] dins totes les plaeces. rl a: totavå. F. partout. Etimolodjeye: aplacaedje di troes etroclåves: "pa", "tot", "avå", avou spotchaedje di t(o)t.
patwès [o.n.] 1. mwaijhe manire di djåzer on lingaedje ricnoxhou et aprindou dins les scoles d' on payis k' i gn a, sins ndè shure totes les rîles. 2. (rabaxhant, nén politicmint comifåt) lingaedje dilérece. >> Ene saye di croejhete di nosse patwès: pitite croejhete da Lucien Léonard pol walon do payis d' Nameur, Dinant, et ene miete l' Årdene djusse djondant. >> patwès latén: (mot d' linwincieus) latén djåzé pås sôdårs romins k' a dné des mots k' i gn a ezès romans lingaedjes. On dit eto: latén d' sôdår. >> patwès d' Paris: lomaedje do francès, a môde di rvindje siconte des cis ki lomèt l' walon "patwès". Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "patois".
Paulus, Pierrre (1881-1959) pondeu walon, raloyî ås espressionisses. C' est lu ki dessina li cok k' i gn a so l' åbarone do Payis Walon.
påwion [o.n.] sôre d' inseke avou des grandès aiyes, sovint avou des belès coleur, ki provént d' ene halene. On dit eto: palvole, ploumion. F. papillon. Cwand les beas påwions d' ôr, cafloris rôbaleus Raclapnut po todi leus aiyes di vroûle et d' soye, Eyou s' vont i catchî po k' nolu n' elzès voeye? Eyou vont i mori, tot seus, les beas påwions? (C. Delvigne). Vos coirbås, Camaerådes des nouwêyes, vijhéns di leu mouwance, Berlokîs pa les vints, pareys ki des påwions (L. Declercq). Les aiyes då påwion erlujhèt di totes sôres di coleurs ki lyi fjhèt on foirt bea ekipaedje (B. Hosslet). Les påwions, al dilongue des håyes Dijhèt-st ås fleurs, l' air eminné Edon k' ci n' est k' a vos k' dj' ahåye? (H. Hurard). Come les blancs påwions ki voltêynut dins l' arêye, li nive toume, pus spesse et pus blanke, dins li noereu ki cmince a vni (P. Moureau). Disfondowes: pauwion, pâwion, pawion, pawlion, pâlion, pèwion, pavion, pâvion, pauvion, papion, pâpion, paupion, pampion, papiyon, papilion, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.139.
påwionacêye [f.n.] legumineuse. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. papillionacée, 2004.
paxhe (codjowaedje) u paxhî (codjowaedje) [v.s.c.] magnî del yebe dins les tchamps, tot djåzant des grossès biesses. Dji ratind l' biedjresse k' amoennrè paxhe ses blancs bedots (M. Hicter). [v.c.] fé magnî (ene waide) på bisteu. C' esteut des pasturaedjes dinés pal signeurreye di Butgenbach ås Walons d' Rebîveye avou l' droet d' fåtchî, di paxhe et d' î aler al troufe. rl a: waidyî, paxhner, tchampyî, pasturer. Disfondowes: pachî, pahî, pacher, pachè paché, pahe, pahye, pache. | paxhi [o.n.] tchamp avou del yebe, et sovint des åbes a fruts, metou dilé l' måjhone. I s' moirfondéve insi cwand ene triclêye d' efants s' emonslît dins l' paxhi (B. Hosslet). Ådjourdu, c' est dimegne, ses mwaisses fijhèt payeye, å mitan d' on paxhi å rcwè d' on vî djaeyî (H. Pétrez). F. verger. | paxhaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "paxhî". F. pâturage, consommation d'herbe. 2. plaece ki les biesses paxhèt. Nos montinnes ki nos rloukèt d' hôt, c' est des paxhaedjes foû mzeure (Voltaire rat. pa P.Lefin). F. pâturage, parcours, pacage.
paxhner [v.s.c.] paxhe, tot djåzant di gades, berbis. F. paître, broutiller.
paye 2 [f.n.] sitrin. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "paille". | payete [f.n.] pitite ewalpeure des grins, ki volèt evoye cwand on bate. F. balle de céréale. | payî 2 [o.n.] matrasse fwait avou des payetes. Li marieye riçujheut on tchena avou troes linçoûs, on payî di dzeu et onk di dzo, ene tiestire et troes cosséns (L. Remacle). F. paillasse. Coinrece Hôte-Årdene. | payåd [o.n.] cossén. Vén mi rmete mi payåd daccion. Coinrece payis di Smwès. | payeye 3 [f.n.] 1. moumint k' les tchvås d' fosse riçujhént leu-z eurêye di strin. 2. moumint k' on rprind alinne et boere on ptit vere dins on raploû. >> fé payeye: prinde on ptit rasta. rl a: fé toubak. Disfondowes: payîye, payêye, payèye. Coinrece Payis d' Tchålerwè. | payroû [o.n.] sitramé (moirtî fwait avou del diele et do strin). F. torchis. Disfondowes: payroû, parioû. Coinrece Hesbaye Hôte-Årdene.
On meur di payroû, a Elziele (sol Daegntoele).
påye 2 [f.n.] cossina fwait inte deus pårteyes k' estént e guere u e margaye. Li påye di Cwargnon, riscrîte e walon. Li påye uropeyinne po les mancîs lingaedjes. Il aveut minme fwait eplaidî des papîs, - nén si må scrîts k' ça, åré - po splitchî li Påye d' Aroucha, inte li govienmint houtou eyet les revinteus toutsis (L. Mahin) >> Påye d' Angleur: (istwere) påye acoirdêye e 1313 påzès nobes ås djins des Mestîs d' Lidje, et lzî dner li mitan do Consey comintå. >> Påye di Fexhe: (istwere) påye acoirdêye e 1316 ås Lidjwès, k' elzî waeranti leu vîs abondroets, inte di zels, di polou esse djudjîs "serieuzmint", et d' awè bråmint åk a dire dins l' administråcion del Comene. Les araedjîs avou leu påye, K' i lomèt d' Fexhe et ki l' diale åye, Cisse påye ki, dispoy deuss troes ans, Fwait saetchî les ptits et les grands, Cisse påye ki dji lome on tchinisse Di chagrin m' a fwait vni l' djaenisse ! (Marian de Saint-Antoine). rl a: pake. F. traité, chartre, accord.
Påye, la-minme: Pauye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Pailhe, rebané avou Clavir. Vîs scrijhas: Palia (1179), Paalhe (1258), Pailhe (1317).
payele [f.n.] usteye des coujhnîs, rond plat d' fier, di scroufier u d' alu avou on ptit rboird, po cure raddimint des oûs, del såçusse, evnd. F. poële. >> fé si payele: fé si ovraedje. Nos avans tertos fwait nosse payele come nos poléns (M. Slangen). Loukîz a: bouye. F. boulot. Disfondowes: payèle, payale. Etimolodjeye: latén "patella" (minme sinse).
payis [o.n.] 1. coine di tere metowe åtoû d' ene pitite veye. Li Payis d' Heve. Diccionaire des pårlers do Payis d' Bastogne. rl a: redjon. >> lingaedje do payis: lingaedje k' on n' cåze ki dins on ptit payis. F. langue régionale. >> Gn a todi on payis po schaper l' ôte: cwand gn a li setchresse ene sadju, gn a del plouve et des bounès dinrêyes ôte pårt. 2. (v.m.) province d' asteure. Li payis d' Nameur, li Payis d' Lidje. >> li Roman Payis: province do Walon Braibant. 3. tere dislaxheye politicmint des teres vijhenes. Tchaeke payis pout dmander a-z awè èn ashia a l' ONU. rl a: patreye; nåcion. >> payis do Trô° al bijhe. 4. (djeyografeye) sitindêyes di tere k' ont ene rishonnance djeyografike inte di zels: Tot rotant dins les basses, i sondje ås tchôds payis (L. Hendshel). Wépion, c' est l' payis del fraijhe. Disfondowes: payis, payë, payîs. Etimolodjeye: latén pagus (canton).
Payis Basse [n.pl.] Euskadeye.
payizaedje [o.n.] çou k' on voet cwand on rwaite åtoû d' lu dins ene campagne, ene montinne. Portant, el payizaedje est clapantmint bea; les montinnes catièt l' cir, si hôtes, si grandes; di l' ôte costé, el lak Titicaca, el pus hôt do monde (D. Heymans). F. paysage.
payizan, payizante [o.f.n.] 1. djin ki dmeure dins on viyaedje, eyet ovrer l' tere. Dj' a sopé avou des sovrins, souwé avou des payizans, tapé des copenes avou des tuzeus (L. Hendschel). Li waeyén-tins, ene des pus plaijhantès såjhons po les payizans d' l' Årdene (S. Fontinne). On curé d' viyaedje a pretchî Bén lonmint a grand-messe; Les payizans n' ont fwait k' båyî (C.F. Simonon). A ç' moumint la, les signeurs estént co mwaisses do peupe, et les payizans estént tertos des sieves (G. Lucy). F. paysan, villageois. 2. (po rabaxhî) nén foirt sûteye djin, ene miete erirêye. Mins les monsieus d' Brussele, saiss, cwè çki ça lzî pout fé, sacwants payizans ki n' sont nén contins (A. Henin). F. paysan, rustaud. 3. mot d' traitaedje a ene djin d' on viyaedje (del pårt d' ene djin d' veye). >> payizan ! payacou, (...) ti voerès m' cou !: traitaedje des efants d' Sint-Houbert ås efants des viyaedjes do cotoû. >> payizan d' måleur, cware et cwate t' es-st on voleur: traitaedje des djins del Rotche ås djins d' viyaedje. Disfondowes: payîzan(te), payizan(te), payizane, pèyizan, -ane, pèyîzan, -ane, payîzin, -in.ne, -ène.; miersipepieuzmint el notûle ALW 9.15.
payter [viebe sins djin] nivter. Li bijhe shofele et i paytêye (R. Tabareux). F. tomber quelques flocons. Etimolodjeye: viebe fwait sol no "payete" (toumer come des payetes). | paytaedje [o.n.] nivtaedje.
pazea [o.n.] pî-sinte. rl a: pî-pazea. Ké ramaedje asteure dins l' pazea ås grinnes; ké brouyaedje, ké fiesse ! (G. Pècheur). N' aveut-st on croejhaedje sol pazea des Botresses ki moennéve, sol hintche, al tombe di Hinnmåle (A. Moors-Schoefs). F. sentier. Disfondowes: pazê, pazia. Coinrece Payis d' Lidje, Årdene, Dinant, Cînè.
pazea dins les bwès (poirtrait hacné sol Daegntoele).
pé I. pé (ki) [addj.] 1. pus må (ki). C' est bråmint pé ki dvant. Dji n' serans nén pé. 2. pus mwais ki. Les omes sont co pé k' des leus (L. Bukens). 3. pus grave, pus laid. Il a dit pé k' ça. End a k' on fwait pé k' çoula. Li rméde est co pé ki l' må. Pus k' on creye, pé k' c' est. >> Vla co pé: vla co ene sacwè d' pus grave. 4. pus mannet ki. Ké maxhisse chal, il î fwait co pé k' amon Laca (G. Cabay). 5. pus foirt (po on dfåt) ki. Vos savoz bén k' les Scotch (Escôswès) touwrént on piou po-z awè s' pea; co pé k' els Olandès (L. Mahin). >> Et co pé k' on toû: c' est pår ene drole d' astcheyance. Et co pé k' on toû, il a-st arivé a ç' moumint la (ramexhné pa M. Francard). Franwal: ahåyant po: "comme par hasard, par une coïncidence inouïe". rl a: pire. F. pis. II. [adv.] pus må. >> divni pé: aler todi pus må. F. s'aggaver, empirer. >> aler (todi) d' pé a pé: aler todi pus må. F. s'aggaver, s'envenimer. >> fé aler d' pé a pé: Franwal po: "attiser, aviver, envenimer, aggraver". III. [o.n.] li pé: li pus måvå, li pus laid. Li pé k' i pouxhe ariver, c' est k' i fåreut ricmincî (ramexhné pa M. Francard). >> li pé d' tot: li pus grave di tot. Li pé d' tot, c' est k' dj' a må mes djambes (L. Hendschel). F. pire. Disfondowes: pés, pîs. Coinrece Payis d' Lidje et Årdene.
péce 1 rl a: pîce 1.
péce 2 rl a: pîce 2.
peclêye [f.n.] grande cwantité. rl a: cåkêye, banslêye, floxhe, trûlêye, kiriyele, contrumasse, pekêye, triclêye, hete. Etimolodjeye: fwait a pårti di "pekêye" avou on ristitchî L.
pecter (codjowaedje) [v.s.c.] boere do peket. | pecteu, pecteuse u pectêyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki boet voltî do peket. C' esteut on pecteus, i fhjeut tos les cåbarets tot rmontant d' Mouze, disk' a Henefe (M. Hicter). F. saoûlard.
pectî rl a: peket \ pectî.
pedagodjeye [f.n.] sicolyince (syince do scolaedje). | pedagodjike [addj.] 1. del pedagodjeye. 2. po scoler. ene cinse pedagodjike.
pedoclasse [o.f.n] djin ki profite des ptits efants, secsuwalmint. rl a: margougneu, dibåtcheu, disvoyeu d' efants. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon des mots greks "paidos" (efant) et "klastês" (distrujheu), distrujheu d' efants; ehåyî po replaecî "pedofile", 1998. | pedoclastreye [f.n.] difåt des pedoclasses. Les politikîs n' ont nén tertos ene sacwè a vey avou l' pedoclastreye et li handlaedje des droukes (S. Quertinmont).
pedofile [o.n.] pedoclasse. rl a: margougneu d' efants, dibåtcheu d' efants. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon des mots greks "paidos" (efant) et "philos" (soçon), soçon avou ls efants; disconsyî ca l' sinse est diferin, 1960. | pedofileye [f.n.] pedoclastreye.
pedzoles rl a: petsales.
pegnon [o.n.] 1. ponte d' on meur, del cogne d' on triyingue. F. pignon. 2. meur avou l' ponte ådzeu. rl a: volé, wan, hôt-volé, hôte-paroesse. rl a: ripegnter. F. mur pignon. Il ont moussî e djårdén på posti do pegnon (G. Brenner).
Li pegnon d' ene pitite måjhon, c' est l' ponte, ubén li meur eyet l' ponte (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pek, e [addj.] reyusse (boke å lådje); Vos sriz tote pekes si vos savîz eyou çki nos ndalans (W. Bal). F. baba, ahuri. Coinrece walon do Coûtchant. Disfondowes: pèk, e.
peket [o.n.] 1. pitite violêye petche (poes) k' on sieve el coujhene (dins l' surcroûte, metans), et po fé del gote. F. baie de genévrier. 2. bouxhon ki poite cisse petche la. rl a: pectî. >> franc peket: franc pectî. 3. gote fwaite avou ç' petche la. I gn aveut ni bire ni peket ni diale di rén. I waeyént dins l' måjhone d' a costé divant ene botaye di peket: li moirt ni pleut todi må d' cori evoye, don (M. Georges). F. genièvre. 4. ôte sôre di blanke gote, copurade les nén soucrêyes. Ene boune gote di peket fwait raviker. Mins pol kintosse, est çki l' peket n' est nén meyeu ki l' vén ? (C. Massaux). Vloz do peket u do soucré ? rl a: blanke gote. F. alcool (sec). >> s' el peket edjalreut, el suçreut a bokets: c' est ene sôlêye. 5. petche di havurna. rl a: peclêye, pekêye. F. sorbe. | pectî [o.n.] 1. bouxhon ki poite des pekets. rl a: petchî. 2. franc pectî: bouxhon avou des spenes ås foyes, et ki poite li vraiy peket, e sincieus latén, Juniperus communis. Li franc pectî a divnou èn åbe k' end a pus waire, et on nel pout pus abate (Y. Rollin). F. genévrier.
botaye di "peket do houyeu" (on no d' måke bén walon) (poirtrait saetchî pa L. Mahin). |
mape do franc pectî el Walonreye (adjinçnêye pa Van Rompaey & Delvosalle e 1979). |
pekets di Juniperus scopulorum, ene ôte sôre di pectî (did sol Daegntoele). |
pekêye [f.n.] 1. peclêye (grande cwantité). 2. famile, parintêye avou bråmint des djins. Il a rivnou do Congo avou tote li pekêye. rl a: asmala, parintêye. Etimolodjeye: bodje "pek" (di peket, frut do havurna, ki vént e grossès trokes), cawete -êye (ostant k' des pekets so ene troke).
pelake rl a: peler \ pelake.
pele [o.n.] dins l' måjhon årdinwesse di 1900, bele plaece avou ene sitouve wice k' on n' va k' po les fiesses, po rçure les djins evnd. rl a: bele plaece. Disfondowes: pèle. Gm. pèle. Etimolodjeye: latén pensilis (pindou) pal voye do gåmès "pèle" (sitouve). Coinrece Payis do Tchestea.
pêle [f.n.] a fé >> esse dins l' pêle: esse må prin. Mins vla k' on brait: c' est l' vatche ki vele ; Et vo vs la co-st ene feye el pêle (Pire, ramexhné pa J. Dejardin). rl a: prustin. F. être dans le pétrin.
peler I. [v.c.] 1. rissaetchî li pelete (canadas). F. peler, éplucher. 2. schoircî: a) rissaetchî li pea. F. dépiauter, dépouiller, dépecer, écorcher. b) rissaetchî li schoice (tcheneas). F. écorcer. 3. (imådjreçmint) taper so les niers di (ene sakî). >> Ti m' peles les coyes (måhonteus) u ti m' peles les coisses u to m' les peles: to m' tapes so mes niers. II. si peler [v.pr.] trover l' tins long. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "pea"; rl a: veler, resteler. | pelé, êye I. [o.f.n.] 1. sins tchveas. >> gn aveut k' troes pelés et deus tondous: gn aveut waire di djins. II. [addj.] k' a stî pelé. >> pelé cokea u: pelé vea: djeu d' cwårdjeus, tot biesse, ki s' djouwe a deus, tchaeconk tape ene cwåte, et c' est l' ci k' a l' pus grosse ki ramasse; cwand c' est l' minme cwårdjeu, c' est bataye, on rdjouwe li cwåte d' après. III. pelêye [f.n.] poenneuse samwinne. | pelaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "peler". | peleu, peleuse u pelresse [o.f.n.] li ci (cene) ki pele (ene sacwè). | pelete u pelote [f.n.] Li pea des crompires, des fruts, evnd k' on stî pelêyes. F. pelure. >> Li pelete ni fwait nén l' canada: i n' si fåt nén fiyî a çou k' on voet; i fåt rwaitî çou k' ene djin våt dins l' fond. F. l'habit ne fait pas le moine. crompires el pelote: crompires cûtes sins peler. Disfondowes: pèlète, pèlate, pèlote. | pelant, e [addj. & o.f.n.] ki vs pele tofer les coisses. rl a: taenant, hodåve, hodisse, hodant, haemåve. F. importun. | pelåjhe [f.n.] såjhon k' on pele ås tcheneas, cwand i cmince a fé tchôd, inte li fnå et l' awousse. Coinrece Payis d' Lidje. | pelinne [f.n.] 1. pelåjhe. Il alént al pelinne e France. 2. (cwårdjeus) schita (pitite cåte). Dji n' a ki totes pelinnes e m' djeu ! (J. Haust). Disfondowes: pèlin.ne, pèlène. | peloe [o.n.] 1. usteye po peler les crompires. 2. usteye po schoircî les åbes. 3. boket del tcherowe ki pele li tere, pitit schî. Disfondowes: pèleu, pèlwè, pèloû, pèlû. | pelin [o.n.] linne saetcheye foû del pea d' ene crevêye berbi. | pelake I. [addj. purade padvant & o.f.n.] 1. pelé (ki n' a pupont di tchveas). Li crapåde k' est pelake mete ene sipesse perike (Ovide ratourné pa F. Duysinx. On dit eto: tchenou, disploumé. F. chauve. 2. ome k' on voet evi. >> on n' î rescontere ki çou k' i gn a d' fén dins ene banslêye di pelakes: gn a la k' les rénnvåt. II. [f.n.] fene coûtche. Gn aveut ene pelake di nive. On dit eto: pelete. Etimolodjeye: cawete -ake.
Fén del pelinne: on-z apresse les boteas di schoices po vinde. (Poirtrait hacné so des vîs papîs). | On peleu ås tcheneas (poirtrait del Muzêye do Vicaedje des Walons). | dessinaedje da J. Raes, divins, El Bourdon. |
pele-xhoshin [o.n.] pelante djin. F. emmerdeur. Disfondowes: pèle-chochin.
Pelinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Pellaines, e Flamind, Pellen, rebané avou 4287 Lîssin; limero diyalectolodjike: [W 3]; vî limero del posse: 5959. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Pèlinne. >> No di des plaeces di Pelinne: Baclinne (rixhot), el Duve, Erbåpré, ås Pireyes, les Plakets, Såçoe (so plaece: Såçwè), Skesroûle, Tchesreye, Trô d' Abråm (so plaece Trâ d' Abrâm). Disfondowes: Pèlin.ne; vî scrijhas: Pellonies (1060), Pellanias (1060), Pellenges (1132), Pellines (1132), Pellens (1145), Pellennes (1188). Etimolodjeye: vî flamind "pelle" (postea ki pleut esse ene potince), cawete latene -inne (la k' gn aveut des potinces).
l' eglijhe di Pelinne (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pelozea [o.n.] pelé tchenea. On fjheut des bancs d' pelozea. Disfondowes: pèlozia, pèlozê, pèlwê.
peler: pelozea: on pelozea di tchinne-lidje (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
peme [f.n.] rond frut ki meurixh e l' arire-såjhon el Walonreye, k' a ene foirt tinre tchå, ene cawe å dzeu, ene moxhe å dzo, et des piretes å mitan. Djivroûle, c' est l' paradis teresse; les iviers estént pus doûs, les estés estént pus frisses; et les pemes estént pus doûces (Marguerite Didier). >> peme d' awousse: peme foirt timprowe (ki vént ddja å moes d' awousse). >> peme di vinaigue: sôre di pemes foirt seure. Loukîz a: suretîs. >> peme di copete: ôte sôre di peme. >> peme po l' soe: rawete d' ene sacwè k' i fåt mete di costé po si an cas. I fåt todi wårder ene peme pol soe. Poere pol soe, peme pol soe, dj' avans rfuzé d' î sondjî (H. Hance Burquel). On dit eto: poere pol soe. F. sécurité, réserve. Disfondowes: pème, pëme, poume, pome. | pemî [o.n.] åbe ås pemes. On dit eto: melêye. Disfondowes: pèmî, pëmî, pëmiè, poumî, pomî.
peme d' amour [f.n., pl. des pemes d' amour] 1. orandje. 2. sôre di ptite rodje peme.
pena [o.n.] boket do coir des oujheas, des insekes, k' elzès fwait voler. Waitîz çk' i gn a so m' bresse Ene djoleye palivole Avou cwate djaenes penas (J. Boitte). >> flaxhî des penas: divni flåwe, vî; mori. Cwand l' djoû vénrè ki t' flaxhrès des penas, Gn årè des foyeus po rtourner t' djårdén; Mins si l' locet n' ramoenne ki des runins I serè stroet, soçon, ti bea waxhea (R. Hostin). F. battre de l'aile.
penalti [o.n.] (mot d' fotbalisse) 1. hense (fåte d' aveur aduzé l' balon avou s' mwin) fwait dins l' cwåré des baks. Li penalti siconte Braezi, erala-t i co, n' esteut nén hapé (L. Mahin). F. pénalité. >> xhufler penalti: xhufler (tot cåzant do referé) po-z arester l' djeu, po fé rpayî ç' fåte la. 2. chotaedje aresté, di onze metes divant l' gayole, po rpayî cisse fåte la. F. tir de pénalité. >> pont d' penalti: gros croylé pont, metou onze mete divant l' gôl. Disfondowe: pènalti. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "penalty" (minme sinse), 1910.
pene [f.n.] 1. longowe plome des aiyes des oujheas. F. penne. 2. sacwè po scrire, dinltins sovint ene plome d' åwe, asteure on bik u on stilo a intche. rl a: plome. F. plume. Ny. pen. >> tini l' pene: esse li rapoirteu dins on raploû. | peneu, se [o.f.n.] li ci (cene) ki tént l' pene dins on raploû, po ene soce. F.secrétaire.
pene 2 rl a paene.
pene 3 rl a: poenne.
peneus, e [addj.] poenneus(e). >> li peneuse samwinne: li poenneuse samwinne. Etimolodjeye: bodje picård di "poenne", et ses parints, moussis e walon, 1600.
peniche [f.n.] 1. bilande. rl a: Mouzî. 2. sambwezî (pitite bilande a plat fond). Etimolodjeye: calcaedje do francès "péniche".
penin [o.n.] 1. målåjhmince. Al shijhe, i cwite ès pitite famile, et mågré les penins do rôlaedje, i vént å Noû-Lovin avou ses lçons (N. Darchambeau). F. difficulté. 2. pô d' tchance. F. malchance. >> esse dins l' penin: esse må prin. Les Flamints sont dins l' penin: i måkèt d' omes di mestî (C. Massaux). F. être dans la merde, dans l'embarras, en difficultés.
Pépé Crotchet [no d' crodjambot] crodjambot d' åd dilong des aiwes. On dit eto: Hinri Crotchet, Mareye Crotchet, l' ome å havet, l' ome å hé.
Pépé Djan Bijhon rl a: bijhe \ Bijhon.
pepere I. [o.n.] 1. grand-pa (mot d' plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje). On dit eto: pépé. rl a: memere. F. grand-père. 2. vî ome. Sacré nodidjo, c' est seulmint ki dj' va tosser, grogne-t i on pepere di dpus d' cwarante ans (E. Wartique et E. Thirionet). F. vieillard. II. [no addjectivrece] vî. Les cofrés m' ont fwait acroere ki dji n' so nén trop pepere et ki dj' pou co mete å monde on grand diale di Walon (M. Renard). F. vieux, sénile. | pepermint [adv.] douçmint, sins s' fé del bîle, come on pepere al pinsion. To n' aveus k' fé di t' maryî; waite, mi, come dji vike pepermint, mi, droci (L. Mahin). F. tranquillement, sagement.
pepere-tåye [o.n.] pere-tåye (mot d' plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje). F. arrière-grand-père.
pés-d'-vatche [o.n.] cizete (coltchike).
pés-d'-vatche: On voet les fleurs rondes come on pé d' vatche. (Poirtrait hacné sol Daegntoele). Ôtès fotos: rl a: vatche-e-vea, touwe-tchén, coltchike, cizete.
pesse [f.n.] 1. må ki touwéve les djins, del cåze d' ene bactereye, Yersinia pestis, k' esteut passêye pa les pouces des rats. Li pesse Ås pôvès biesses livréve li guere; S' ele ni morént nén totes, totes estént bouxheyes djus (P.H. Thomsin). F. peste. 2. totès sôres di maladeyes des biesses, ki touwèt et ki s' prindèt foit åjheymint. Li pesse des poyes, des vatches des tchvås, des pourceas. >> fåsse pesse des poyes: (mot d' årtisse) maladeye ki rshonne al pesse, paski totes les poyes crevèt, mins ki ci n' est nén l' minme virûsse. 3. sacwè ki sint mwais. On dit eto: pufkene.
peret rl a: peron \ peret.
pere-tåye [o.n.] pa di vosse grand-pa u d' vosse grand-mame. Al moirt di m' pôve pere-tåye, dj' etin co çou k' i m' dijheut (P. Lagrange). On dit eto: pepere-tåye. rl a: grand-pere-tåye. F. bisaïeul, arrière-grand-père.
pergna rl a: purnea.
peri 1 I. [v.s.c.] mori. Ene plante ki perixh (ramexhné pa J. Haust). F. périr. >> ostant peri ki d' piede li veye: dijheye po rire, et po s' recoraedjî al fén don contaedje di ses displis. II. [v.c.d.] gåter d' trop (èn efant). On pere ki perixh ses efants (ramexhné pa J. Haust). | perixhåve [addj. & o.n.] ki s' pout gåter, ki n' si wåde nén (po des amagnîs, po d' l' aboere). Del dinrêye perixhåve. Disfondowes: pèrihauve, pèrihaube, pèrichâbe. | perixhmint [o.n.] (imådjreçmint) piete del moråle, del béndujhance. Les såles di danse c' est l' perixhmint del djonnesse. (ramexhné pa J. Haust). F. perdition.
peri 2 [o.n.] dandjî, risse. Å peri di s' veye. (J. Coppens). F. péril.
peri 3, perî, perijhea rl a: peron \ peri, perî, perijhea.
pèrî rl a: poerî.
pernia rl a: purnea.
peron [o.n.] monumint d' pire, la k' on criyive les lwès, dinltins, el Principåté d' Lidje. Il ont vlou saetchî djus l' Peron: kéne accion ! (tchanson del Revolucion lidjwesse). >> cri d' Peron: e payis d' Lidje, lwè u reglumint, k' esteut criyî sol Peron. rl a: berteke, aberteke. >> sol Peron: no d' ene plaece di Djerpene. Etimolodjeye: bodje "per-" (pire), cawete -on. | peret [o.n.] 1. moncea d' pires (metou po rfoircî des teres, on meur). Dj' a fwait on peret po rtini les teres. (J. Coppens) >> so les Perets: no d' ene plaece d' Årveye. 2. boird d' ene aiwe (rascovrou d' pires pol waeranti siconte di l' erôdaedje). Ene fréte etaeye el peret di tchaeke costé d' l' aiwe (W. Bal). Nos avans touwé l' tins, c' est l' moumint del dire, a fé des trôs dins les perets, s' i n' sievnut nén po nozôtes, i sievront po les camaerådes (L. Sohy). Diviè doze eures, nos avans passé so on pont d' bos so on canå, c' ît l' ci d' derivåcion del Lisse ki va viè l' mer; on nos a fwait prinde pôzucion d' l' ôte costé so les perets (L. Sohy). F. berge, rive, perré. 3. soû d' l' ouxh. Il a tcheu sol peret di s' måjhon. (J. Coppens). F. perron. Etimolodjeye: bodje "per-" (pire), cawete -et. | perî [o.n.] hopea d' pires d' ene cårire, d' ene fosse. | peri 3 [o.n.] plaece avou bråmint des pires. >> Peri: hamtea d' Trô. >> Peribouxhi: (so plaece: Peribuchi) no d' ene plaece des Libins. | perijhea [o.n.] pitit peri. >> li Perijhea: (so plaece:Perijê): no d' ene plaece del Basse-Libin.
perone [f.n.] (vî mot d' cinsî) lamea (des tchvås d' trait). rl a: lame 2. F. palonnier. Coinrece Årdene nonnrece.
perone: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
personne [prono] nolu. >> cila, c' est personne: c 'est ene sakî ki n' våt rén: Franwal: ahåyant po: un vaurien, un incapable, un incompétent. rl a: nolu, nouk. Disfondowes: person.ne, persone, persoune. Gm. pachoune.
pêrtche, pèrtche rl a: pîce 2.
pertif et pertaf ! [mot-brut] brut d' bouxhaedje. On bardouxhe a droete, on bardouxhe a gåtche !... et pertif et pertaf ! (E. Pècheur). rl a: bouf, zink, zwèn. F. vlan !
Perwé no d' sacwants viyaedjes di Walonreye: Etimolodjeye: acolaedje tîxhon per (pire) + wé (wé ås pires). I. Perwé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Perwez, divnou intité. On edjîstrêye les colons a Perwè, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (J.J. Gaziaux). II. Perwé-dlé-Hayo [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Perwez-en-Condroz ou Perwez-lez-Haillot, rebané avou Ohè. III. Perwé-e-Hinnot, so plaece: Piérwé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e payis picård, e F. Péruwelz, divnou intité.
Li glijhe di Perwé (poirtrait hacné sol Daegntoele).
petale 1 [f.n.] boket d' ene fleur, sovint avou des belès coleurs, k' on pout åjheymint aveur djus. Les ptites poirtént on panî a treyes kel ruban passéve a leu cô, on panî houzé d' petales (B. Louis). F. pétale.
petale 2 [f.n.] pitite ronde longowe crote, todi del minme groxheur (come les cenes des gades, des lapéns, des bixhes, des tchivroûs). rl a: polene, crotin, flate, sitron. F. crotte. >> c' est del petale di gade: c' est åk ki n' våt rén. Les tuzêyes des ôtes, c' est d' l' aiwe k' i cujhèt leus oûs, c' est del crote di bike, del petale di gade, del polene di poye; ça n' våt nén les cwate fiers d' on tchén (L. Mahin). >> fé s' dierinne petale: mori. On bea djoû, u puvite on måva djoû, Dj' a toumé malåde foirt malåde ; dj' a minme conte fé m' dierinne petale (R. Joelants). Disfondowes: pètale, pètèle.
Petbåy so plaece: Pètbây [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Piètrebais, rebané avou Incoû.
petchale [f.n.] 1. poes d' årdispene (Crataegus oxyacantha). F. senelle. >> petchale di boure: grosse petchale. 2. purnale. | petchalî [o.n.] purnalî. Disfondowes: petchalî, pècalî.
petche 1 [f.n.] 1. poes di totès sôres d' åbes, havurna, årdispene, hoûsset, sawou d' aiwe, ki les tchampinnes magnèt voltî. Li sayou est on foirt tinre bouxhon, ki l' frut vént e trokes di måvès ptitès petches. F. baie. >> end a come des petches: end a bråmint. F. à foison. 2. (pus stroetmint) a) poes d' årdispene (Crataegus oxyacantha). Les rodjès petches vinèt so les blankès spenes (ramexhné pa M. Francard). Al fén del såjhon, on tindeut ås gréves avou des petches di blankes sipene (L. Mahin). F. senelle. b) petche di gréve: poes d' havurna (Sorbus aucuparia). F. sorbe. c) petche a pûs: cou d' tchén (Rosa canana). Disfondowes: pètche, pétche, pèke. | petchî 3 [o.n.] 1. årdispene. El petchî va flori (M. Vray et A. Balle). On dit eto: blanke sipene. 2. havurna. Avou do petchî, on fjheut des shoflas (ramexhné pa M. Francard). F. sorbier. | petchon [o.n.] 1. poes d' årdispene. Po fé do té d' petchons, mete cénk petchons dins on cwårt di lite di tchôde aiwe; leyî rboure dijh munutes; boere bén tchôd avou do rodje souke u del låme; c' est po sotni l' cour (ramexhné pa L. Mahin). F. senelle. 2. pepion del feme. F. clitoris. Disfondowes: pètchon, pèton. Coinrece Basse-Årdene & Hesbaye (sinse 2).
(a) |
(b) |
(c) |
(d) |
petche 2 [f.n.] 1. rascråwe. Elle a yeu totes les petches. On dit eto: eguegne. F. désagrément, déboire, misère noire. >> awè l' petche: èn pont aveur di tchance. On dit eto: awè l' penin, vey do tins. F. malchance. guigne, guignon, déveine. >> fote el petche: fé aveur des mizeres, fé aveur del margaye. F. porter malchance, introduire la zizanie. 2. minêye ki prind ås biesses. F. épidémie, épizootie. >> mete, fote el petche: fé moussî ene maladeye dins on ståve. F. contaminer.
petche 3, petchî 4 rl a: pîxhe, pîxhî.
pêtche rl a: pîce 2.
petchî 1 [o.n.] difåte eneviè les lwès d' ene rilidjon. F. péché. | petchî 2 [v.s.c.] fé des petchîs.
petchî 3 rl a: petche 1.
petchî 4 rl a: pîxhe.
peter | peté, êye [addj.] >> peté canada, petêye crompire: nén pelêye crompire cûte al braijhe, u sol plate-buze, kécfeye ratoirtieye dins on papî alouminiom (et ki petéve tot cujhant). Ene piceye di sé, on pô do poeve, ene bone nukete di boure, c' est l' vraiy ki c' est foû bon les petêyès crompires ! (L. Chastelet). | peta [o.n.] halbute. F. sarbacane, canonnière.
peter evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] 1. cori raddimint evoye. Vo l' la peté evoye a l' coûsse. rl a: peter å diale, dårer evoye, sipiter evoye. F. s'enfuir, fuir, se sauver précipitamment, s'éclipser, décamper. 2. endaler et n' pus rivni. Nos efants n' petèt nén evoye; il ont cwité l' måjhone po fé leu veye, come nos l' avans fwait a leu-z ådje; ci n' est nén po çoula k' on n' les rvoet pus (J. Lahaye). 3. peter (si schafyî) et toumer, tot djåzant d' coleur so on meur, di vierni, evnd. Gn a l' coleur ki pete evoye. F. s'effriter, se fendiller. 4. peter et s' distinde tot djåzant d' ene lampe. I n a l' lampe ki pete evoye, Avou t' pôve tiesse Å plafond (L. Warnant). Disfondowes: daurer èvônye, dârer evoye, daurer voûye, dârè èvoye, dârè voye.
petia rl a: petrea.
petralî rl a: petrea 1 \ petralî.
petrea 1 [o.n.] no di sacwantès sôres di ptitès poeres, des foirt soucrêyes et des pus seures, mins todi avou come des ptitès piretes ådvins del tchå. Les petreas, on lzès magnive a tinrijhon u stouvés avou do souke di pot po les spotchî so l' fadêye di cwatre eures. (A. Laloux). Les petreas, c' est des ptitès poeres ki sont-st on pô seures, et pirixheuses ådvins. >> ptit petrea u poere di petrea: no do petrea dins les payis wice ki "petrea" vout dire "havurna". >> Petrê: espotaedje des dmorants d' Åve (Âve-ey-Åve). >> Petia: espotaedje des dmorants del Vå-Sinte-Ane. A Åve, c' est des Petrês, èt a l' Vå, c' est des Petias. Disfondowes: pètrê, pètia. Etimolodjeye: latén petrus (pire), raptitixhante cawete -ea. | petralî åbe ki dene les fruts k' on lome petreas.
petrea 2 [o.n.] havurna (Sorbus aucuparia). On n' pout nén abate les petreas dins les pårts do bwès, po leyî d' l' amougnî po les tchampinnes. C' est les petreas ki s' displomèt les prumîs. Li petrea, c' est èn åbe volontaire, saiss: c' est lu ki rcrexhe dins les prumîs dins les hourlês, cwand on-z e rmouwé des teres po rfé des voyes. Disfondowes: pètrê, pètia. Etimolodjeye: sitindaedje do sinse di petrea 1. veyanmint k' on pout grefer on poerî d' petreas sol havurna. Disfondowes: pètrê, pètia. Coinrece Basse-Årdene.
petrin (esse dins l' ~ ) rl a: prustin.
petrole [f.n. u o.n.] 1. sôre di likide k' on broûléve dins les lantienes po fé del loumire. F. pétrole lampant. 2. likide k' i gn a dins tere, k' on poujhe, et rapurer po fé d' l' essince et del mazoute. F. pétrole. Disfondowes: pètrole. | petroleu [o.n.] martchand ki rôléve les viyaedjes avou on tchår et ene citere avou del petrole divins, po vinde ås djins. C' esteut todi l' djudi k' el petroleu passéve (L. Piron). Etimolodjeye: cawete -eu, 1900. | petroleuse [f.n.] feme ki cdjåze les ôtes, po fé avni des margayes. Ene petroleuse, c' est ene feme k' a ene si måle linwe k' ele metreut l' feu dins l' viyaedje avou ses rapoitroûles (J. Thoune). | petrolî, petrolrece [addj.] k' a-st a vey avou l' petrole. L' industreye petrolrece; li tchok petrolî d' 1970. | petrolî, petrolresse [o.f.n.] ome (feme) k' overe dins l' industreye petrolrece.
petrotchimeye [f.n.] industreye ki fwait des prodûts tchimikes a pårti del petrole. Après, ç' a stî l' petrotchimeye C' est foirt bén mins ça dene eveye Di cachî ene miete pus lon Po schaper nosse Payis Walon (E. Dumont). Disfondowes: pétrochimîye, pètrotchimèye.
petsales [o.n.t.p.] cwårs. Endè fåt, la, des petsales, po on club di fotbale (ramexhné pa L. Mahin). Tant k' ås wådreyes di ptits påpåds, veyanmint k' n a pus waire di petsales po payî les wårdeuses et po-z etertini les bastimints, les djonnes manaedjes endè voeyèt des vetes et des maweures (F. André et al, rat. pa L. Mahin). Disfondowes: pèdzoles, pèdzales, pètsales. Etimolodjeye: almand "bezahlen", 1915.
peur-sonk [o.n.] tchivå d' coûsse di peure raece. Dins les dinrêyes "peure linne", on n' pout pont aveur di coton; portant, dins on peur-sonk, on admet les oxheas (P. Faulx).
peye [f.n.] costé d' ene pîce di manoye k' i gn a nou persounaedje, et ki sovint i gn a les chifes ki dnèt si valixhance. Les pîces d' ôr da Sint Louwis avént on feu d' lisse do costé d' peye (N. Lequarré). Li prumî prind ene pîce, li tape e l' air tot l' fijhant pivoter so leye minme; li deujhinme li ratrape et l' fote al tere; si c' est croes, li prumî ramasse tot; si c' est peye, li deujhinme ramasse tot (E. Pècheur). F. pile, revers. >> djouwer (ene sacwè) a peye u croes: wadjî ene sacwè, et taper ene pîce di manoye e l' air, po saveur li ci k' a wangnî. F. pile ou face. Disfondowes: pèye, pîye, pi, pile.
(a) | (b) |
péyî (après) [v.c.n.d.] 1. djéryî (après) Ele ni fwait ki d' péyî après çki les ôtes ont (J. Coppens). F. convoiter. Comint çk' on fwait cwand l' breyoe sûne, cwand l' schô d' nosse mame nos emacrale cwand, rapetachant ses plaijhis, el tchå pîle et péye après ses veyous-voltî (D. Trempont). F. se languir, soupirer, gémir. >> fé péyî: fé ratinde ene sakî k' a håsse d' ene sacwè. Dj' el a fwait péyî divant d' lyi dner di m' toubak (J. Coppens). F. faire languir. 2. copurade: sinte, noder les passêye d' on djibî, tot djåzant d' on tchén d' tchesse. Waite, mi tchén come i péye; gn a on lapén, surmint (Carlier & Bal). 3. pîler, si plinde. Il a vnou péyî por mi lyi dner on pwin (L. Vindal). rl a: bediver, teguer. F. quémander, implorer, solliciter. Disfondowes: péyî, pèyi. | péyant, e [addj.] k' est ki péye. I fjheut des péyants iys, tot rwaitant les ôtes efants ki mougnént des crostions. F. envieux, désireux, remplis de désir. | péyåd, e [addj. & o.f.n.] 1. djériåd. 2. bribeus(e) N' alez nén fé l' péyåd po-z awè des puns po rén ! C' est ene péyåde k' elle est todi a vost ouxh (L. Vindal). Vla co l' péyåd k' arive cwand k' on s' va mete a tåve. F. mendiant, quémandeur, pique-assiette. >> co pus péyåd k' on tchampete: paski, dinltins, les tchampetes vinént briber mon les djins, po-z "arondi leus féns d' moes". Disfondowes: péyaud, péyard, péyâd, e. | péyeu, péyeuse u péyresse [o.f.n.] péyåd(e). F. quémandeur, solliciteur. | péyon [o.n.] sacwè k' on péye après. F. rêve, désir, voeu. On blanc Noyé: les cazuwires péyons d' on reve d' efant (C. Quinet). rl a: rafiya. Coinreces walon do Coûtchant.
Phô rl a: Buhô.
pî [o.n.] boket do coir d' ene djin metou å dbout des djambes, a pårti del tchiveye. Riwaite a tes longs pîs, el tram les va spotchîs (viye tchanson). rl a: epîter, repîter, sipîter, pît-a-spale, pît-a-sele, piter, sipiter, côdpî, mete so pî. >> côp d' pî: a) côp k' on dene avou s' pî. Ti merites on côp d' pî a t' cou. b) côdpî°. >> sol pî sol tchamp: docô, å moumint minme. F. sur le champ. >> sinte les pîs da kéconk: el fé ndaler, rire di lu sins k' i n' s' endè rinde conte; rl a: sinteu d' pî. F. taquiner. >> djouwer avou les (plats) pîs d' ene sakî: metant, lyi fé fé totes sôres di cayets sins l' payî; lyi conter des mintes po profiter d' lu, l' emantchî, evnd. Pa bén u pa må, ça vos va coster tchir et vilin di djouwer avou mes pîs (J. Schoovaerts). >> il est co pus biesse ki ses pîs u il est co pus biesse ki mes pîs: il est vormint biesse. >> pesteler d' ses grands pîs des novelès pî-sintes: trover des novelès voyes. Franwal: ahåyant po: tester de nouvelles pistes. >> hertchî ses grands pîs: roter loyminoymint, tot trinnant l' savate. Come Lorint esteut dvant lu, i s' leya aler et hertcha ses grands pîs bin lon padrî (A. Lenfant). Franwal: ahåyant po: traîner la patte. Disfondowes: pî, piè. Etimolodjeye: latén pes. Ortografeye: Li D do F. "pied", vinant d' ene ôte cogne do mot latén (pedis) ni rexhe måy dins les parints do mot "pî" e walon; c' est on T ki rexhe (epîter, pîtin, pîtaspale, pîtasele, piter, sipiter). Ça fwait k' on disconseye li scrijhaedje "pîd". Tant k' al voyale I, elle est longue dins ene rîlêye di parints (pîtin, epîter, et les mots d' acolaedje) et coûte dins l' ôte (piter, sipiter).
piasse [f.n.] 1. no d' ene viye manoye. Li patacon, c' esteut ene piasse espagnole, ene manoye k' a vnou di Spagne divins les Bas-Payis ey el Franke Conteye(N. Lequarré). 2. asteure, li cinteme d' ene live djipsyinne, libanesse u siryinne.
picård 1 [o.n.] lingaedje d' oyi djåzé el Bijhe del France et el Walonreye (sol mitan coûtchantrece do Hinnot). | Picårdeye [n.pl.] 1. (politicmint) redjon del France, ki les djins î djåzèt picård, mins eto flamind. 2. (linwincieuzmint) payis la k' on djåze (u k' on djåzéve) li picård.
picård 2 [o.n.] gros clå, dipus d' 10 cm long. On dit eto: ponte di Paris°. Etimolodjeye: viebe piker, cawete -ård.
picayons [o.n.t.p.] cwårs; Fårè co bråmint des picayons, Dit-st i l' Brouchon (rimea d' Ordjô). C' est nén mi ki cmince a vs plaire, Mins c' est mes beas picayons (Boiron). Disfondowes: picayons, pècayons, pècayans.
pice rl a: picî.
pîce 1 [f.n.] 1. boket d' ene machine. I n' ont pont trové d' pîces pol bateuse. F. pièce de rechange. 2. boket di stofe: a) ki ristope li trô d' on mousmint. Dji a rmetou des pîces å deus djnos. rl: rapîçter. F. pièce (sur un vêtement). >> il est rfwait d' viyès pîces: i est tot sclimboigne, må fotou, come on mousmint tot repîçté. >> casse di pîces: bale fwaite avou des boket di stofe, a on djeu d' dicåce. >> dji n' mete nén mes pîces a des si bassès håyes: dji n' hante nén avou ces djins la, ki sont trop bas por mi. b) grand boket di stofe. Il a rivnou avou ene bresseye di pîces di stofe do Senegål. rl a: copon. 3. paskeye k' on djouwe å teyåte. Ene pîce en èn ake, e deus akes, e troes akes. F. pièce (de théâtre). 4. pitit rond d' manoye. I ramassént les pîces di cénk francs pol bateme. Les pîces di keuve estént: li doze-sôs, l' aidant, li pîce di deus aidants et l' patår (N. Lequarré). On lzî va fé des cwårêyès pîces po leu cwårêyès tiesses (cwand les Flaminds vlént bate manoye, diviè 1880). F. pièce (de monnaie). >> todi aveur li pîce po mete o trô: aveur di cwè risponde raddimint a onk, ene ki vs fwait aler. Franwal: ahåyant po: avoir de la répartie. 5. plat boket côpé foû d' on gros pwin. F. tranche. >> ene pîce tot houte do pwin: pîce côpêye so tote li stindêye do pwin, eneviè ene pîce côpêye tot vnant foû å mitan. >> atchter (åk) po ene pîce di pwin: po deus côps rén, po on bas pris. 6. unité d' ene martchandijhe. On vindeut les coshets al pîce. >> bouter a pîce: esse payî sorlon l' rindmint. 7. boket d' tere, tchamp. Rodjimont a dmoré å rcoet des bruts, etur ses åbes et ses pîces di frumint (E. Gilliard). Disfondowes: pîce, pèce, piéce, pièce, pîche, piéche. Etimolodjeye: vî mot gayel. | pîçot [o.n.] copon di stofe. Come on-z a schavlé dins ç' pîçot la !
pîce 2 [f.n.] grand baston. rl a: bardaxhe. F. perche. >> grande pîce: grande djin, foirt hôte so pate. >> si mete, si bouter a pîce: a) s' adjoker. Les mots sol blanc papî, si vénrént mete a pîce (F. Hubert). rl a: s' apîçter. b) si maryî (imådje des poyes ki s' adjokèt alnute si resserèt etur zeles). C' est dmwin k' dji m' boute a pîce; Adiè tote li djonnesse (N. Bosret). >> leyî a pîce: leyi ene sakî sins l' vini aidî. Vos etindoz ki dj' creye et vos m' leyoz a pîce. rl a: leyî e plan. Disfondowes: pîce, pièce, pièrce, péce, piace, pëce, pèrtche, pêrtche, pêtche, piêtche, piètche. Etimolodjeye: latén pertica (minme sinse).
pice-nez [o.n.] (aclevyince) usteye des cinsîs et des årtisses, k' on pice li muzea des vatches avou, po les tni bon. Disfondowes: pice-néz, pice-nèz, pince-néz. F. pince mouchette. Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint, 1950.
pice-nez: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
picete [f.n.] 1. pitite usteye a deus bresses ki s' raclapèt po picî, copurade a) po pinde li bouwêye. F. pince à linge. b) po-z apicî des breujhes e feu. rl a: ecnêye. c) (mot d' cérudjin) po rclôre des voennes ki pixhèt en ene operåcion. d) pitite pince po tolminme ké mestî. 2. pitit piçaedje. >> båjhe (u: betch) a picetes: båjhaedje tot piçant les deus mashales del båshele, et l' rabressî troes côps, tot riskant foirt di djonde li boke. Mins cwand mes deus saeyeas sont plins, dj' rabresse a picetes L' binamé valet ki poite mi hårkea (G. Ista). rl a: betch a shofletes°. Disfondowes: picète, piçate, pincète.
picete: totes sôres di picetes di cérujyin, et deus picetes al bouwêye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
picî [v.c.] 1. serer ene sacwè en ene pitite plaece, des deus costés e minme tins. Ci grand vea la, i passe si tins a picî si ptite sour (P. Defagne). 2. diner ene sifwaite sinsåcion, tot cåzant do froed, d' ene coixheure. I djale; ça m' pice a mes oreyes (A. Balle & M. Vray). 3. apicî, atraper. Vos estoz ki tind al verdjale: dji vs pice ! rl a: apicî. F. pincer. Disfondowes: picî, pici, picer, picè, pincî, pincer. | piçant, e I. [addj.] ki pice. II. piçant [o.n.] ramonasse (Armoracia rusticana). | piceye [f.n.] çou k' on pout tni inte deus doets tot les piçant. Rimetoz ene piceye di sé dins l' sope, ô, Eva. Disfondowes: picêye, picée, picîye, picîe, pincîe. Etimolodjeye: pårticipe erirece do viebe "picî", prin come no. | piceure [f.n.] 1. plaece k' a stî picêye; rl a: piçon, sipiçon. Dji m' a fwait ene piceure tot serant l' ouxh. F. pinçon. 2. a) sûteye manire di fé. Les beguenes ourît l' piceure di leyî li båshele moyate avou les ptits påpåds, et ele s' etinda bén avou zels (L. Mahin). rl a: tour. F. astuce, trait de génie. b) (pus stroet) nozêye manire di dire ene sacwè, en on lingaedje, k' èn ôte lingaedje n' a nén. Les imådjes do walon, ses piceures, ont l' gosse et l' sawoura des såvadjes frûts des bwès (J.D. Boussart). F. génie, caractéristique, particularité (d'une langue). | pice [f.n.] piceure (manire di s' î prinde). C' est ene k' a l' pice po ritni les candes. Tot rprindant l' pice da Jean Germain (li rfondaedje al pus-lådje-oyowe), i mostere comint, podbon, on pout foirdjî on rfondou walon (L. Mahin). rl a: tour. F. manière, système, méthode, formule, secret, procédé, truc. Etimolodjeye: sivierba di "picî". | piçon [o.n.] dibijheure. F. gerçure, engelure, brûlure du froid. Disfondowes: piçon, pinçon.
picî: piceure: "Li boune piceure: riloucoz li province di Lidje di pus près !" Li mot "piceure" est bén ahåyant po fé del riclame e walon. (riclame parexhowe dins "Djåzans walon")
Piconete rowe Piconete [n.pl.] rowe di Nameur.
picot [o.n.] 1. pica. Totes les rôzes ont des picots. F. épine. 2. spore di rôlante îpe. F. rouleau-hérison. Etimolodjeye: viebe piker, cawete -ot.
pidje [o.n.] cahoute u plantchî metou ene dijhinne di metes hôt, po on tchesseu a l' afut saetchî les ciers, les tchivroûs, u po les wårdeus d' on camp d' prijhnîs awaitî les poites. F. mirador. Disfondowes: pîdje ([pîtch]), pîrtche, pirche. | pirdjea [o.n.] pitit pidje. >> Li Pirdjea: (so plaece: lu Pîrdjê) no d' ene plaece di Bayamont.
pî d' soke [o.n.] pî-stok. F. piédestal.
pî-d'-vea [o.n.] plante, e sincieus latén Arum maculatum, avou ene ricinêye crompirrece, des foyes di cogne d' ene flitche; li nén drovowe fleur rishonne a on refaxhî efant (rl a: påpåd-lolô); les fruts sont des rodjès epweznantès petches, metowes so on broston, a on moumint k' i gn a pupont d' foyes. rl a: arone. F. gouet, pied-de-veau. Pluriyal: des pîs-d'-vea. Disfondowes: pî-d'-vê, pî-d'-via.
pièce rl a: pîce 1.
pier-bijhe [o.n.] (mot d' colebeu) bleu-bijhe. F. ardoisé. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje tîxhon no (Piesse, li payis, et ene sôre di bleu) + no (bijhe), fwait sol tcherpinte di "bleu-bijhe".
piêtche rl a: pîce 2.
Pieton I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Piéton, rebané avou l' Tchapele. II. [n. d' aiwe] ri k' î passe. Vîs scrijhas: trans fluvium Pintum (866), Pienton (1145), Pintonem (1178). Etimolodjeye: latén "pinctus" (pondou, tindou); ri avou ene aiwe di coleur).
pieuve, piëve rl a: plouve.
Pilåte [n.dj.] Ponce Pilate, mwaisse administratif romin del Djudêye, di 26 a 36 après Djezus-Cri. C' est lu k' a siné li codanåcion a moirt di Djezus-Cri dmandêye pazès Djwifs, mins tot s' endè lavant les mwins, po dire k' i n' pleut fé ôtmint. Pondants eyet djondants. >> revoyî d' Erôde a Pilåte: fé nd aler d' ene plaece a l' ôte ene sakî k' a dandjî d' on papî, d' ene racsegne. >> fås Pilåte: onk ki n' dit nén çou k' i pinse. Çi côp la, il aveut fwait do fås Pilåte. rl a: toursiveus. F. hypocrite. Disfondowes: Pilaute, Pilâte, Pilate.
Pilåte: Pilåte ki dmande azès Djwifs çou k' i rprotchet a Djezus-Cri (djeu del Passion) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
pile 3 rl a: pule.
pindin [divancete] tins di, so l' tins di. Pindin l' ivier, dji tape des cråxhes et des dipoyes åzès rnåds (ramexhné pa L. Mahin). Disfondowes: pindin, pindan, pandan. Etimolodjeye: calcaedje forcoridjî do F. pendant (disconsyî). | pindin ki [aloyrece] tins ki. (disconsyî).
pindriner [v.s.c.] pinde onk astok di l' ôte, tot cåzant des djambons, do toubak dins on setchoe, evnd. rl a: berloker. F. pendiller, pendouiller. Etimolodjeye: bodje "pinde", cawete "-iner", ristitchî R, pa assaetchance do F. "pendre". | pindrinisse [o.n.] 1. plaece wice ki les djambons et les ôtes prodûts do touwaedje do pourcea, pindèt å plafond. 2. (stindaedje) pårteyes. Il a-st oyou on côp d' pî dins l' pindrinisse. F. bijoux de famille. Coinrece Basse-Årdene.
On pindrinisse (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pinike [f.n.] feme ki tént camaedje di s' coir. On pretind k' les politikîs sont les minmes ki les pinikes; djusse bon a sorire po s' vinde (C. Denis). rl a: houre, harote. F. prostituée. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès & F. "pin-up".
pinne 1 (tristesse) rl a: poenne.
pinne 2 (dint d' tchén) rl a: påne.
pî-note [f.n.] note sicrîte e pî d' ene pådje. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon sol modele di pî-stok, avou assaetchance di l' inglès "foot-note", 1995.
pinsion [f.n.] 1. termene del veye k' on n' overe pus, ki cmince sovint a 60 ans. Dinltins, on prindeut s' pinsion a 65 ans. rl a: dvanpinsion. 2. cwårs k' on toutche di l' Estat, cwand on n' overe pus après 60 ans. I fwait evoyî s' pinsion direk al banke po n' nén dner l' dringuele å facteur F. retraite. 3. sicole wice ki les grands efants lodjèt. sovint po ls umanités. Dj' a stî al pinsion; dj' aveu l' dirî sol ban d' etude, mins l' tiesse ezès stoeles (E. Pècheur). 4. (ostelreye) >> pinsion d' famile: pitit otel, wice k' on mindje et k' on s' conoxhe bén avou ls ostelîs, et inte les pratikes. >> dimeye-pinsion: payaedje del dimorance en èn otel avou li ddjuner eyet l' soper. >> pinsion totoute: payaedje del dimorance en èn otel, avou les troes amagnis. F. pension complète. Disfondowes: pansion, pinsion. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "pension" (minmes sinses).
pinte 2 [o.f.n.] pondeu(se). F. peintre.
piole [f.n.] prijhon. Co on djeu po-z aveur des mizeres, oudonbén po t' tchôkî el piole (J. Lahaye). On dit eto: gayole, cadje, amigo, pote, violon.
pioupiou [o.n.] sôdård sins gråde. Cwantes feyes voeya-t on li rwè a costé des ptits pioupious dvins les trantchêyes (L. Tilkin). On dit eto: plouk, piyote.
pî-pazea [o.n.] pî-sinte Nosse bele haguete, c' est twè ki poirta l' trouvlea Avå nos voyes et pî-pazeas (E.Pairiot). >> a Pî-Pazê: no d' plaece di Mwetrou. F. sentier. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon: pazea po-z aler a pî. Coinrece Payis d' Måmdey.
pire 1 [f.n.] 1. rotche. Li måjhone est basteye sol pire: ele ni pout må d' esse schovêye evoye pås grossès aiwes. 2. boket di cisse matire la. Ene cårire di pires; ene divanteure di pire. On dit eto: cayô, cawiea. >> rôlante pire: pire ki vént djus tot rôlant dins ene carire. >> Viyès pires: bastimints do tins passé. Le site di Petra, el Djordaneye: des viyès pires rominnes å mitan do dezert (T. Dumont). Loukîz a: arkeyolodjeye. | pirreye [f.n.] plaece k' on saetche ås pires. On dit eto: cårire di pire. | piroe [o.n.] tchamp avou bråmint des pires. >> Li Piroe: (la-minme: Pîrwè no d' ene plaece di Lîssin.
pire 2 I. [addj.] pire (ki) 1. pus mwais, pus måva. Il est co pire ki s' pa. 2. pus grave, pus teribe. Il est on pô drole, mins gn a pire ki lu. >> Pus k' on-z avance, pire est çki c' est: avou l' tins, c' est todi pus grave. Franwal: ahåyant po: "la situation se détériore, se dégrade; c'est un processus de pourissement". >> Pire ki ça, valet !: gn a co ene sacwè d' pus grave. 3. pus laid ki. Ele drouve ès boke, eyet ça dvént pire k' on hoûlåd d' fosse; ay, mes orayes ! (D. Heymans). 4. pus målåjhey. I fåreut raler el sicole; ça, c' esteut co pire k' el pecole (L. Gillet). >> esse pire k' araedjî po: esse rindou après (on plaijhi, ene drouke). Il est pire k' aradjî po foumer: i distrurè s' santé (P. Defagne). Franwal: ahåyant po: "complètement dépendant de". >> raconter pire ki pinde: raconter des foirt gravès mintes. Il ont raconté pire ki pinde dissu nozôtes (P. Defagne). Franwal: ahåyant po: "raconter les pires insanités, calomnies". >> fé pire ki po pinde (a ene djin, a ene biesse): el fé sofri mårtir. Franwal: ahåyant po: martyriser. >> pus pire (ki): pire ki. Regrami, c' est on mot d' Vervî ki vout dire "divni pus pire" tot djåzant d' ene maladeye (Siplitchant motî). >> gn a rén d' pire: gn a rén d' pus mwais, di pus grave: Mindjî do tchocolåt, gn a rén d' pire po l' ci k' a soe (P. Defagne). >> ebén tant pire !: ebén on s' endè pasrè (mostere k' on rnonce a ene sacwè po-z awè ôte tchoi). >> tant pire po: i fårè bén sopoirter (on dzavintaedje ki va avou ene sacwè). I m' a apicî po m' froter, et tant pire po mes brognes (M. J. Cheruy). F. pis (que). II. [adv.] pé. >> å pire aler: tot metant les cayets å pé. >> fé pire ki bén: volou fé ene sacwè d' bén, mins al fén, c' est ene sacwè d' må. >> I n' såreut aler pire ki d' triviè u c' est co pire ki pire: on-z est å pus må; ça n' såreut aler pus må. Franwal: ahåyant po: "On est dans la merde jusqu'au cou". >> c' est on mî po ndaler pire: ça a l' air di ndaler mî, mins c' est po-z aler pus må par après. F. amélioration passagère, fausse guérison, rémission transitoire. III. [o.n.] li pire: li pé. Li pire di tot, c' est k' dj' a må mes djambes (L. Hendschel). >> li pus pire: li pire. Piede ses ouys, c' est l' pus pire. F. pire. Coinreces walon do Coûtchant, do Mitan et del Basse-Årdene.
Pire (sint) ( ? - diviè 65 ap. Dj-C) Onk des doze apôtes, ki va divni leu chef, moirt a Rome. >> mete sint Pire el mwai°. >> mete sint Pire so l' Bon Diu: magnî u boere li meyeu divant l' fayé.
Pirenne, Henry istwerî walon. On-z a rprotchî a Pirenne d' aveur volou askepyî di tote foice on sintimint bedje, tot rnakant sol tuzance walone.
pî-risse [o.n.] (fotbale) djouwaedje wice k' on djouweu live si pî la k' i riskeye di djonde li figueure d' èn ôte djouweu. F. jeu dangereux. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon (risse di coixheure provnant do pî), 1998.
pirlodje [f.n.] 1. lodje di bwès adjokêye deus metes hôt dins ls eglijhes did dinltins et ki l' priyesse gripe didins po fé s' pretchmint. Les payizans n' ont fwait k' båyî Divant s' pirlodje francesse; I n' ont rén ritnou di s' siermon (C.N. Simonon). rl a: pretchoe. F. chaire de vérité. 2. plaece metowe å hôt dins ene såle wice k' ene sakî vént djåzer. Dji m' ewaere ki, tot å long des discussions sol Decret des Lingaedjes do Payis di 1983, soeye-t i el comission, udonbén al pirlodje do Pårlumint, gn a nouk des cosseyîs cminåltaires k' åye yeu li hasse di cour di dire sacwants mots e walon. (G. Mottard). F. tribune. 3. lodje metowe odzeu do mat d' on batea did dinltins, po-z î mete èn awaiteu. >> ome al pirlodje: awaiteu. F. vigie. Disfondowes: pirlôtche, purlôdje, pirlotche, pîrlôtche, pîrtche (omrin), pîrlodje. Etimolodjeye: bodje "lodje", betchete pir-. | pirlodjî [v.s.c.] (codjowaedje) berdeler. rl a: pretchî. Disfondowes: pîrlôdjè, pirlôtchi, purlôtchi, pîrlodjî. | pirlodjeu, pirlodjeuse u pirlodjresse [o.f.n.] berdeleu(se). rl a: pretcheu. Disfondowes: pîrlôdjeu, euse, pîrlodjeu, euse. | pirlodjåd, e [o.f.n.] pirlodjeu(se). rl a: tchafete, tchafiåd, pretchåd. Disfondowes: pirlôtchâd, e, pîrlodjaud, e.
A hintche: Li pirlodje di l' eglijhe di Bhô (poirtrait do mediaclub di Govi). A droete: L' ome al pirlodje anonce k' i voet ene tere. |
Piron [n.dj.] 1. pitit no walon, e F. Pierrot. >> c' est Piron parey: c' est parey (c' est todi l' minme diale, c' est todi li minme cayet). Franwal: ahåyant po: c'est du pareil au même. 2. no d' famile del Walonreye, e F. Piron.
Piron, Louis (1906-1987) sicrijheu e walon do payis d' Sibret, mwaisse di scole di s' mestî. I screye des longuès rimêyès paskeyes, a môde des powinmes greks et laténs, sol vicaedje e l' Årdene. Els a ramexhné dins "A, c' esteut l' bon tins" (1971); "Li ptite vatchresse" (1972); "Facteurs, djindåres et li cpagneye" (1979). Onk des prumîs scrijheus e walon k' a eredjistré ses arimeas ("A, c' esteut l' bon tins", ecassetlé e 1984). Riprin dins l' antolodjeye UCW (Scrire, 1992), et dins "Scrijheus d' Årdene" (2002). Foû do walon, esteut eto on scrijheu d' powinmes e francès. Li pådje Louwis Piron.
Piron, Maurice (1914-1986). Ricwereu, corwaiteu et publiyeu d' belès letes e walon dispu leu skepiaedje diviè 1650. Il a pår ricandji les rîles di djudjmint so les scrijheus, et dmander di tote foice on hôt livea estetike åzès scrijhaedjes. "A tos les cis ki fjhèt dvins les rimeas, les paskeyes et les pîces di teyåte, elzî fåt prinde asteme a çou k' i fjhèt. Ci n' est nén on passe-tins come èn ôte." Ses mwaissès-ouves, c' est aprume, les antolodjeyes, "Poètes wallons d'aujourd'hui" (Gallimard, Paris, 1960) et li nouzome "Anthologie de la littérature wallonne" (P. Mardaga, Lidje, 1979) u des corwaitaedjes e francès, des belès letes walondjes. "Lettres wallonnes contemporaines" (1944). A eto fwait on rcweraedje so l' askepiaedje di noûmots literåres a Lidje diviè 1900 (Formation de la langue littéraire des écrivains liégeois, 1939). Portant, sol fén di s' veye, i cminça a mete ene miete di walon e ses cåzaedjes (Les rprotches då Morice Piron ås scrijheus al hape). Li rtour di baston di l' ovraedje da Piron, fourit ki bråmint di cminceus s' alît discoraedjî, di sogne di "fé des flotches". Tant k' al pognêye di cinsieus "relîs" po-z awè l' droet di djåzer del cwålité do lingaedje walon, i n' cåzront nén ci lingaedje la inte di zels; nén fwait po-z acoraedjî, dabôrd, li passaedje do walon eviè les djermêyes montantes. Åraeze, Piron rloukive sins motî li walon endaler: "Le wallon ne mourra pas, parce qu'il porte en lui un héritage impérissable: sa littérature, (...) dans lequel il trouvera l'endormissemnt avant de connaître l'embaumement dans la philologie." (Li walon n' endirè nén, poy k' i poite ene eritance ki n' mourrè måy: ses belès letes, k' i s' va edoirmi dvins, divant k' on ndè fwaiye ene momeye, dins les studiaedjes filolodjikes). rl a: Djermêye 48. Pondants et djondants: A. Maquet, W. Bal & J.M. Klinkenberg: Maurice Piron, (dit) "Gallus": Lettres wallonnes et culture (ramexhnêye di scrîts e francès da Maurice Piron, a vey avou l' tuzance eyet li lingaedje walons), Micromania, 2000.
pî-rowe [f.n.] rowe dins ene veye ki les otos n' î plèt nén aler. On dit eto: pormoennaedje. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (pî) + no (rowe), 2001.
pîrtche rl a: pirlodje.
pî-sinte [f.n.] pitite sitroete voye k' on n' pout passer k' a pî. rl a: pî-pazea, pazea. F. sentier. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon: sinte (mot ki n' egzistêye pus tot seu) po-z aler a pî.
pî-spale (a pî-spale) [advierbire] a pît-a-spale.
pissene [f.n.] bigå. Li ptit Piére n' aveut nén rovyî si bea novea såro a féns pleus k' aveut stî dåboré d' pissene (M. Hicter). F. purin. Etimolodjeye: flamind "pis" (minme sinse), avou ene cawete -ene sol modele di "ansene". Coinrece Lidje Hesbaye.
pî-stok [o.n.] sitok ki sieve di pî (po ene posteure, evnd.). F. piédestal. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon: sitok + pî.
pîtasele (a pîtasele) [advierbire] poirté (êye) so les spales avou les djambes ki pindèt padvant, tot djåzant d' èn efant, (k' est come so ene sele). rl a: crås vea°, crås bodet. F. à califourchon. Disfondowes: pîtasèle, pîtasale. Etimolodjeye: etroclaedje di pî(t) a sele (les pîs metous a sele).
pîtaspale (a pîtaspale) [advierbire] avou les pîs metou so les spales do ci (del cene) ki poite èn efant, lu cåzu dressé. Etimolodjeye: etroclaedje di pî(t) a spale (les pîs metous a spale).
poirter a pîtaspale (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pît-a-tere [o.n.] plaece k' on-zî pout lodjî cwand on vout dins on payis k' on n' î va nén sovint. Dins ene lete do 30 di may 1843 (Laeken), Leyopol prumî dit k' il a on ptit pît-a-tere a Sint-Houbert, dispu l' grande tchesse do 16 å 19 di fevrî 1843 (E. Pècheur).
piter I. [v.c.] 1. diner on côp d' pî. Li såme del fotbale, c' est tot bounmint di piter dins l' balon djusk' a l' egayoler dins cisse cadje la k' on lome li gôl (L. Mahin). F. frapper. II. [v.s.c.] 1. fé aler les pîs. Fåt fé danser Bea Bok et Mamzele Vatche. I si schoyèt sins s' ocuper des bratches, Et çki conte por zels: ès cotoide, zopler, piter (H. Petrez). 2. (fotbale) diner on côp d' pî dins l' balon. I pite del betchete. F. tirer, shooter. 3. hiner do drî, tot cåzant des tchvås. F. ruer. Etimolodjeye: bodje "pî". rl a: copiter, sipiter. | piteu, piteuse u pitresse [o.f.n.] li ci (cene) ki pite, copurade: a) (fotbal) choteu. Li Camile, c' est on fel piteu, i n' chote nén tot rsaetchant s' pî. F. bon tireur. b) (mot d' cinsî) vatche, tchivå ki pite. | pitaedje [o.n.] accion d' piter; si rzultat, copurade: a) (fotbale) chote. Gn a waire yeu d' pitaedje å gôl. F. tir, shoot. >> prumî pitaedje: (fotbal) cominçmint d' on match. F. coup d'envoi. b) côp d' pî d' on tchvå. F. ruade. Disfondowes: pitadje, pitèdje, pitâdje.
piter: ene fele pitite piteuse (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
piter evoye [v.c.] (fotbale) fé aler l' balon lon erî del plaece la k' les ôtes vôrént bén k' i våye. F. dévier, dégager. | pitaedje-evoye [o.n.] accion d' piter evoye, si rzultat. F. déviation, dégagement.
pîter [v.c.] pårti d' ene limite k' est seure po-z ataker on mzuraedje di voye, di tchamp, di corti.
piti piti ! [mot-criya] criyaedje po-z ahoukî les poyes, cwand on lzî dene do frumint. On dit eto: tî tî tî. Coinrece Basse-Årdene.
pitit cok di brouhire [o.n.] sôre pus ptite (et pus råle) ki l' vraiy cok di brouhire, e sincieus latén Lyrurus tetrix.
pitite biesse [f.n.] molon d' aiwe (vier d' el waermaye) ki vike dins les rews, et k' on s' sieve come amoice. I pexhe al pitite biesse. rl a: froyén.
pitite-cwénzinne 1. [f.n.] li pus ptit traitmint waeranti en on payis. Franwal: ahåyant po "S.M.I.G., mimimex". 2. [o.n.] djin ki toutche ces cwårs la. Ça serè co pus deur a-z avaler po tos les ptitès-cwénzinnes. Franwal: ahåyant po "smicard, minimexé". Pl. les ptitès-cwénzinnes. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addj. & no, 1995.
pitit grani / ptit grani [o.n.] sipiyåve pire inte li grani eyet l' castinne. Li ptit grani, c' est del castinne ki s' a fwait do trevén tcherbonifere.
Pitit-Lé / Ptit-Lé [n.pl.] hamtea d' Grand-Lé.
Pitit-Mayni / Ptit-Mayni [n.pl.] hamtea d' Såvnire, so plaece: ptit-Mani, e F. Petit-Manil. Etimolodjeye: rl a: Mwinni.
pitit moes / ptit moes [sustantivire] moes d' fevrî (k' est l' pus court di l' anêye). >> Li ptit moes, c' est l' pus metchant des moes: fevrî est sovint l' moes li pus froed d' l' anêye. >> Cwand i fwait laid l' doze do ptit moes, i fwait laid shijh samwinnes å long: dijhêye po-z anoncî l' tins. rl a tchandleuse.
pitit no / ptit no [omrinne sustantivire] no k' on tchoezixh po èn efant ki vént do skepyî, eneviè li no d' famile, k' i rçût di s' pa (u di s' mame). Cwè çki c' est, ô, vosse pitit no ? F. prénom. >> mete on ptit no a s' bondjoû: dire bondjoû binamêymint avou li ptit no del djin (et kecfeye èn aduzoe inte), metans: "Bondjoû, da, Mareye".
pitite xhilete [f.n.] fenaesse avou les grinnes come on djeu d' xhiletes, copurade cwand l' vint shofele dissu, e sincieus latén, Briza media u Briza maxima. rl a: sounete.
pîton, e [o.f.n.] djin a pî, onk (ene) k' eva tot rotant. Les omes a tchvå djinnèt les pîtons (H. Forir). Nosse messaedjresse est ene boune pîtone (H. Forir). On dit eto: roteu. F. piéton. >> passaedje ås pîtons: plaece po les djins a pî passer houte d' ene voye avou des otos. F. passage pour piéton. | pîtonrece [addj.] metou (owe) fok po les pîtons (tot djåzant di rowes, di stindêyes å mitan des veyes). Disfondowes: pîton'rèce, pièton'rèce, pîtoun'rèce. Etimolodjeye: mot-parint di "pîton", fwait avou l' cawete -rece, sol tcherpinte do F. piétonnier, 2000.
Pitrin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Piétrain, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 20]; vî limero del posse: 5911. Ortografeye walone oficire pol posse: Pitrin.
pî-wå [o.n.] prumî wå k' esteut metou tot ådzo do toet. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no pî + no wå, wå metou å pî do toet.
piyote [o.n.] 1. gros baston po spotchî des fruts, les bolowès crompires, po bate li boure. F. pilon. 2. ci gros baston la et li ptit tonea po mete cou k' on spotche, çou k' on bate. F. baratte. 3. (pa stindaedje) sôdård sins gråde, li pus bas rang d' l' årmêye, sôdård a pî del guere 14-18. Elle esteut disguijheye a piyote. Gn aveut la on djenerå ki cachive après s' coir d' årmêye; labele, nozôtes, les piyotes, ki nos n' savéns pus cwè (W. Bal). Boum ! ene novele volêye di 42; tot a sôtlé eshonne, obus et boesses di poure, et avou zels, les calonîs et les piyotes (E. Wartique & E. Thirionet). On dit eto: plouk, pioupiou. F. bidasse, troufion. Disfondowes: piyote, piote.
pîxhe u petche 3 [f.n.] frut d' esté, del groxheur d' ene peme, avou s' tchå foirt tinre, et on gros graevleus nawea å mitan. F. pêche. | pîxhî u petchî 4 [o.n.] åbe ki poite des petches. F. pêcher.
pixhe-å-hôt [o.n.] lapete (tene cafè). rl a: pixhe-cozén, ripipi, pixhoe, pixhlote, pixhete.
pixhe-cozén [o.n.] lapete (tene cafè). rl a: tchesse-cozén, pixhe-å-hôt, ripipi, pixhoe, pixhlote, pixhete. Disfondowes: piche-couzin, piche-couzén, piche-moncouzin, piche-couzin.ne, piche-couzine.
pixhe-kinike [o.n.] lapete (tene cafè). rl a: pixhe-å-hôt, pixhe-cozén, ripipi, pixhoe, pixhlote, pixhete.
pixhî | pixhoe [o.n.] lapete (tene cafè). rl a: pixhe-cozén, pixhe-å-hôt, pixhlote, pixhete. Disfondowes: pichoû, pissoû. | pixhlote [f.n.] 2. lapete (tene cafè). rl a: pixhe-cozén, pixhe-å-hôt, ripipi, pixhoe, pixhete | pixhete [f.n.] 2. lapete (tene cafè). rl a: pixhe-cozén, pixhe-å-hôt, ripipi, pixhoe, pixhlote.
pixhî evoye si pixhî evoye [vierbire a spitron, a prono] rexhe, tot djhant k' on va pixhî, et n' pus rivni. F. filer à l'anglaise.
plaece [f.n.] 1. boket d' espace wice k' on cayet s' trove, la k' åk si passe. F. lieu, endroit. >> gn a plaece: gn a del plaece assez. >> mete e plaece: mete en ene plaece k' on s' endè sovenrè åjheymint. F. ranger. >> i n' si fåt måy leyî raetchî a s' nez, tant k' i gn a plaece a costé: i n' si fåt nén leyî traiter (essulter) sins responde. 2. espace ocupé pa ene sakî, ene sacwè. F. place. >> plaece do moirt: plaece a costé do moenneu, dins ene oto. >> ene boune parole a todi s' plaece: on wangne todi a djåzer oniestrumint, sins-z esse hagnûle. Vola come e dandjî wice ki nos polans esse, ene boune parole a todi s' plaece (Bailleux, ramexhné pa J. Dejardin). >> leyans l' Bon Diu e s' paradis: c' est s' plaece: dijhêye po: a) li ci k' invoke tofer li Bon Diè ezès formules "Diè-wåde", "li Bon Diu si åme", evnd. b) li ci ki djure toltins les nodidjus. >> Kî va-st a messe piede si plaece (pol rimaedje, prononcîz: plèce), u El ci ki va-st al dicåce (pol rimaedje, prononcîz dicace) piede ès plaece (pol rimaedje, prononcîz place): dijhêye po ene sakî k' esteut ashid, et k' endeva, ki rvént et trover èn ôte e s' plaece. >> kî cwite si plaece (pol rimaedje, prononcîz place) va a gasse: (dins on dîner) li ci k' end eva del tåve des grands, on dene si plaece a èn ôte, et i doet aler al tåve des efants (rl a: gasse, sinse 2). 3. tchambe. >> bele plaece u boune plaece: rl a: bele plaece. >> plaece bas: plaece metowe å raeze del tchåssêye. >> plaece hôt: plaece metowe a l' astaedje. Il ont deus plaeces bas et deus plaeces hôt. F. pièce, chambre. >> rifé des plaeces: rifé des novelès tchambes, motoit a pårt, po lodjî ene sakî. Cwand Matante Luceye a rivnou d' Paris podbon, ele vleut k' on lyi rfwaiye des plaeces. Franwal: ahåyant po: "faire un appartement".
plaene 1 [o.n.] åbe ki si schoice si pele pa grandès plakes. I gårnut leu vweteure å pî del Citadele, dizo les plaenes (H. Matterne). Adon, il ala côper des frissès coxhetes di plope, d' amandî et d' plaene (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). rl a: Tchîplane. F. érable plane, platane. Disfondowes: plane, plène; vîs scrijhas: plaine, plenne. Etimolodjeye: latén "platanus" (minme sinse).
plaene 2 [f.n.] coutea a deus mwins (usteye des shabotîs et mnujhîs). Sol cape, ene sôre di banc di scrinî, gn av' li plaene, avou on crotchet å coron k' on-z intréve dins èn anea po fé contrupwès po scwårer les betchetes et les talons (R. Dedoyart). Avou les plaenes, i riscrepéve li shabot ådfoû (J. Guissart). Al fén, avou ene plaene sipeciåle, li talonoe, il arondixh li talon d' ådfoû (J. Guissart). >> plaene a fotche: (vî mot di mnujhî) plaene po fé les rinneures et les linwetes, fwait d' deus rabots (onk po les rinneures, l' ôte po les linwetes). | plaeneures [f.n.t.pl.] pitits bokets ki spitèt foû d' on bwès k' on screpe avou ene plaene.
plaijhi [o.n.] 1. sintimint d' aveur bon. On a bråmint des djins toumetnant ki divnèt vayants cwand s' adjixh di s' diner do plaijhi; pol resse vos n' les såriz fé hossî (R. Painblanc). I hape tant d' trûtes å bî k' i les rhene e l' aiwe pol plaijhi di les rsôrti pu lon (S. Fontaine). F. plaisir, satisfaction. >> fé plaijhi: rinde siervice. Li plaijhi d' fé plaijhi, c' est ene sacwè ki vos fwait co dpus d' bén cwand c' est vos kel riclape, et ki vos rmowe co dpus s' i vos rabize totossu rade (C. Denis). On dit eto: complaire, fé binåjhe, ahessî. >> fé durer l' plaijhi: s' arindjî po k' ene plaijhante sacwè deure lontins. On dveut rwaitî a tchaeke dolår po fé durer l' plaijhi li pus lontins possibe. >> on plaijhi våt l' ôte: rindoz siervice; on vos l' rindrè. F. s'entraider. >> c' est on peur plaijhi: dijhêye a onk ki vs rimerceye. 2. (pus stroetmint) djouwixhance secsuwale. On plaijhi, c' est ene bistoke k' on a toirt di rovyî d' diner po purade è profiter; après, i n' si fåt nén plinde (Wêt'-A-Ti-Kil-Tchén-Nt-Agne). F. plaisir, jouissance. Etimolodjeye: viebe plaire, cawete -i. | a plaijhi [advierbire] bråmint. Les piyônes dinèt a plaijhi des grossès rodjès fleurs po wårni l' finiesse al porcession (Joseph Houziaux). F. à plaisir. | plaijhant, plaijhante [addj., purade padvant] 1. ki dene do plaijhi. Ki c' est plaijhant di rwaitî les werenes a si åjhe, sins pont d' otos po vos vni coirner. Djôzef est houte di binåjhe do s' ritrover dins ene contrêye si plaijhante (Joseph Houziaux). F. plaisant, agréable, sympathique. >> mot d' plaijhant lomaedje: lomaedje des efants. F. apellation intime, familière. 2. k' on-z a bon d' cåzer, di viker avou leye, tot djåzant d' ene djin. Nos årans ene plaijhante pitite feye ki rshonnrè s' popa Djandjo (F. Loriaux). On dit eto: avnant, ahåyant, amiståve. F. plaisant, aimable, affable, charmant.
plangne rl a: plinde.
plakete [f.n.] 2. (v.v.m.) ancyin no d' manoye, foirt tene pîce d' årdjint, copurade: a) blanmuze do Payis d' Lidje. Come les blanmuzes estént foirt tenes, on les loméve kécfeye des plaketes (N. Lequarré). b) pitite pîce d' årdjint ki valeut 14 liårds. >> travayî po ene plakete: po foû k' ene pitite wangne.
plake-tot-seu [o.n.] boket d' papî avou on dessin ou on scrijhaedje diso, ki s' plake tot seu après ene sacwè ki les djins ont dvant leus ouys. Il a metou toplin des plake-tot-seus so s' malete (L. Hendschel). F. auto-collant. Croejhete: Pl. des plake-tot-seus. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe (plaker + complemint (dobe adviebe tot + seu); 1980.
plandjêre rl a: prandjire.
plane 1 rl a: planer \ plane.
plane 2 rl a: plaene 1.
plane 3 rl a: plaene 2.
planer [v.s.c.] voler sins fé rmouwer les aiyes, tot djåzant des moxhets. Disfondowes: planer, plâner. | plane 1 [o.n.] avion, areyoplane. Waite, Ziré, les planes ki vont so Toronto. Disfondowes: plêyne, plane. Etimolodjeye: Calcaedje di l' inglès "plane" (minme sinse), 1930. Coinrece Wisconsin. | planeu [o.n.] pitit plane sins moteur. F. planeur. | planrete [f.n.] tot ptit plane a ene plaece. F. U.L.M. (Ultra Léger Motorisé). Disfondowes: plan'rète. Etimolodjeye: bodje plane, cawete -ete, ristitchî R, 1996.
plantche [f.n.] | plantchî [o.n.] 1. plantches metowes ene dilé l' ôte, po poleur roter dsu. 2. prumî astaedje d' ene måjhone (dins l' tins li raeze esteut di tere, et c' esteut-st a l' astaedje k' i gn aveut-st on plantchî). 3. astaedje. I dmorént å troejhinme plantchî. Vos trevåtchîz l' Plaece di l' Univiersité, et vs arivez al Fondåcion Humblet, et c' est å prumî plantchî (Y. Paquet).
planter [v.c.] (codjowaedje) mete e tere (ene sacwè ki tént bén droet). rl a: riplanter. | plantoe [o.n.] 1. usteye do djårdinî, k' i plante e tere po rpiker ene verdeure. F. plantoir. 2. (po rire) seke des måyes. On loméve les tchéns måyes des djårdinîs, pask' il ont-st on plantoe dizo l' panse. rl a: vé. F. bite.
plat [o.n.] 1. ahesse di coujhene, come ene grande assîte, avou des boirds on pî pus hôts, la k' on mete l' amagnî divant del prinde dins si assîte. 2. platnêye. Il a magnî tot l' plat d' canadas. | platnêye [f.n.] çou k' gn a dins on plat. | platurnêye [f.n.] platnêye. Cwand on l' invitéve li djoû del toufêye, i faleut por lu tote ene platurnêye (Georges Themelin). Disfondowes: platurnêye, platërnée, platèrnêye. Gm: platèrnâye. Etimolodjeye: bodje "plat", cawete -urnêye (forveyou bodje "platron").
platchter (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. vanter ene sakî ådla, po ndè saetchî èn advintaedje di lu (leye). Elle a bén dvou platchter po raveur si galant (J. Wisimus). I platchteye todi åtoû do mayeur (ramexhné pa: M. Francard). rl a: flater, froter l' mantche. 2. martchoter. Dji n' såreu tant platchter po on cwårt di franc (J. Wisimus). 3. tchicter. Li docteur a bén platchté divant d' trover çou k' dj' a. F. hésiter, tergiverser. >> dire sins platchter: dire platezak. F. carrément. II. platchter a [v.c.n.d.] tchicter a. I fåt todi k' i platchteye a ene sôre u l' ôte. Vola ene eure k' i platchteye a l' ôrlodje. F. bricoler, chipoter. III. [v.c.] gåter, esse trop vayant (avou des efants, evnd). Vos platchtez bén trop avou vos efants. rl a: adolmidjî, peri. F. dorloter. Etimolodjeye: bodje "platch" (mot-brut). | platchtåd, e [o.f.n. & addj.] li ci (cene) k' endè platchteye èn (ene) ôte. rl a: flateu, blanke panse, plate panse, froteu d' mantche, frote-mantche. F. flagorneur (euse). Disfondowes: platchtaud, platchtâd, e. | platchteu, platchteuse u platchtiresse [o.f.n.] li ci (cene) ki platcheye. | platchtireye [f.n.] 1. çou k' el platchteu(se) dit tot platchtant. I n' sait fé k' des platchtireyes. Dji sai çou ki vs voloz avou vos platchtireyes. I n' freut nén tant d' platchtireyes por mi. rl a: flatreye. F. courtisanerie, flatterie. 2. martchotaedje, tchictireye. Nén tant d' platchtireyes: el prinss u nel prinss nén ? F. hésitation, marchandage. 3. tchictaedje, tchipotaedje åtoû d' ene sacwè d' målåjhey. Fé on diccionaire, c' est ene bele platchtireye (H. Scius). F. chipotage, complexité, complication.
plate-buze [f.n.] sôre di stouve avou on longou cofe metou inte li pot et li tchminêye, avou ene plate-buze å dbout. rl a: crapåd.
ene plate-buze (voeyoz li no des bokets dins "sitouve")
platene 1 [f.n.] 1. plat d' fier k' on pout mete å for avou des dorêyes a cure. Arindjîz vosse påsse dins ene platene ecråxheye å boure. 2. fene coviete del sitouve, avou ene cawe. On rsaetchive les cekes et mete li platene, po l' aiwe cure pus rade. 3. mwin. Dins s' gåtche platene, c' est les tenes doets da Evlene kel kekeynut (C. Denis). Etimolodjeye: bodje plat, cawete -ene.
platene 2 [o.n.] (mot d' tchimisse, d' indjenieur). Elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des stindåves metås, kinoxhou dizo l' essegne atomike Pl, li nombe atomike 110, et l' pwès atomike 195. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. platine, lu-minme ricopyî di l' espagnol platina. (minme sinse).
plate panse [f.n.] platchteu (flateu). rl a: blanke panse.
platezak u platkizak [adv.] tot cåzant direk, d' on plin côp, sins tourner åtoû do pot. "Bén c' est l' cancer ki t' mame a !nbsp;!" ; i m' aveut dit ça platezak. Nos avans yeu des djournêyes "cinses å lådje", et nos plans dire platezak ki ça a foirt foirt bén stî (A. Hauwaert). On dit eto: håynetmint, cråndimint. F. sans ambages, carrément, catégoriquement.. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' almand plat gezagt (dit platmint), et eto do minme mot e flamind.
plave, plâve rl a: plouve.
plène 1 rl a: plaene 1.
plène 2 rl a: plaene 2.
plène 3 rl a: plinne.
pleuve rl a: plouve.
plêve, plève, plëve rl a: plouve.
plin, plinne u plinte [addj.] >> plin(ne) come èn oû u come on cocå: a) plin(ne) a stritche, tot cåzant d' ene plaece. Li cafè d' a costé del såle esteut eto plin come èn oû. F. plein à craquer. b) fén sô. Franwal: ahåyant po: complètement beurré.
plin-d'-cwårs, plinne-di-cwårs [o.f.n.] ome (feme) k' a bråmint des cwårs.
plinde (codjowaedje) I. [v.c.] si fé må po ene sakî, et l' dire. F. plaindre. II. si plinde [v.pr.] dire k' on-z est målureus. rl a: dilaminter, pronner, pîler, djemi. Disfondowes: plinde, plangne. | plindaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "plinde" eyet "si plinde". Il ont rintrè direk a Tchålerwè avou les breyaedjes do ptit Benjamint et les plindaedjes da Raymond Hure ! (J. Goffart). rl a: pîlaedje, dilamintaedje. F. compassion, pitié, apitoiement, plainte, jérémiade.
Plinnevå I. [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Plainevaux, rebané avou l' Noû-Pré; limero diyalectolodjike: [L 105]; novea limero del posse: 4122; vî limero del posse: 4051. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Plinnèvå. 2. hamtea di Nolevå. Disfondowe: Plinn'vau. II. [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Plainevaux, Plaineveau, Plaineveaux, Pleinevaux, Plènevaux, Plennevaux. Etimolodjeye: aplacaedje addj. (plinne) et no (vå): vå nén foirt schavêye; li ci ki provént d' onk di ces viyaedjes la.
plitchoter [v.s.c.] 1. plitchter T' aveus co tos les près djondant les bwès ou çki les bixhes polént vni plitchoter dins li ptit fén vetet wayin (L. Mahin). 2. esse sipepieus po on scrijhaedje, on råjhounmint. F. ergoter. | plitchoteu, plitchoteuse u plitchotresse [o.f.n.] 1. plitchteu(se) po l' amagnî. F. petit mangeur. 2. sipepieus(e). F. ergoteur, tâtillon. Coinreces Basse-Årdene.
plitchter [v.s.c.] betchter copurade: a) magnî a pititès betcheyes, sins fwin. b) magnî tot cochurant bråmint d' amougnî, sins achever s' picotin, tot djåzant d' ene biesse c) magnî ene pougnêye par ci ene pougnêye par la, tot djåsant d' bixhe, di gade, di chamô. F. grignoter, mangeotter, grapiller. (après Bertrès, toudi) rl a: betchter, rl a: plitchoter. | plitchteu, plitchteuse [o.f.n.] li ci (cene) ki plitchteye, copurade: efant, grande djin målåjhey(e) po l' amagnî. rl a: nareus, betchoteu. Coinreces Payis d' Bertrès. | plitchtaedje [o.n.] cotapaedje d' amagnî d' ene djin, d' ene biesse ki n' magne nén bén. F. gaspillage de nourriture.
plohî rl a: proyî.
plôke rl a: plôxhe.
plome [f.n.] 1. sacwè ki crexhe sol pea des oujheas, et ki les rafûle, et fé leus penas por zels poleur voler. Ene plome di poye, di faizan. C' esteut des grandès poyes flamindes avou des grandès pates et waire di plomes (J.J. Gaziaux). Loukîz a: pene. F. plume. >> C' est l' bele plome ki fwait l' bea oujhea: dijheye a onk (ene) ki n' si vout nén bén moussî. Franwal: ahåyant po: "l'habit qui fait le moine". >> il a metou ene plome a s' tchapea; u: >> c' est ene bele plome a s' tchapea: a) il a bén adiercî s' côp. F. action d'éclat, marquer des points. b) (tot cåzant årvier) ci n' est nén foirt rilujhant, çou k' i (elle) a fwait. F. pitoyable, pas brillant. >> ledjir come ene plome; u: >> ossu ledjir k' ene plome: foirt ledjir. Vos cnoxhoz l' doûce sôlreye ki vs rind l' cour etait et pus ledjir k' ene plome (Y. Gendarme). >> on n' sait si ça serè des plomes u des pwels: dijheye po balter on djonnea ki cmince a aveur del båbe. >> dins ses plomes: dins s' lét. Et après l' marinde, i s' a co rmetou dins ses plomes et il a co fwait prandjire come on binawreus (L. Mahin). >> po-z aveur ses plomes, i fåt del tchôde aiwe; u: >> On n' lyi såreut aveur ene plome foû do cou sins tchôde aiwe: a) c' est on pice-crosse, on rapia. F. avare. b) po-z aveur çou k' on vout d' lu, i lyi fåt ecråxhî l' pate. F. vénal. c) i n' est nén foirt sûti. F. lent à la détente. >> riwaitî ene sakî come s' il åreut des plomes :nbsp;: esse tot sbaré del vey. >> î leyî des plomes; u: >> piede ses plomes: piede des cwårs. F. déboires, déchéance. >> n' aveur pus k' ses plomes po voler: aveur cåzu tot pierdou, esse foirt pôve. F. que le strict nécessaire. >> i lyi fåt bén totes ses plomes po voler; u: >> il a dandjî d' totes ses plomes po voler: i lyi fåt bén tot po viker. F. dur à s'en sortir. >> aveur totes ses plomes: aveur des çanses assez (po payî ene desse). >> il est tcherdjî d' årdjint come on crapåd d' plomes: il est pôve. >> les plomes: li ploumaedje. 2. pene (po scrire), calcaedje do francès "plume". 3. manire di scrire. Il a ene metchante plome (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: plome, ploume, plume, plëme. | ploumî [o.n.] usteye des scolîs, la k' i metnut leus croyons et leus ptitès ahesses divins. Gn a on croyon Bik k' a corou dins m' ploumî. F. plumier, trousse. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. plumier. | ploumté, ploumtêye [addj., purade padvant] k' a ddja beacôp des plomes. F. plumeux, couvert de plumes. | ploumteus, ploumteuse [addj., purade padvant] ki rshonne a del plome. F. plumeux, duveteux. | ploumtî, ploumtresse [o.n.] onk (ene) ki s' mestî, c' est di scrire tot çki s' dit en on tribunå. F. greffier.
plome-cou [o.f.n., pl. des plome-cou] å cwårdjeu, sins pus on pli, sins pus ene boune cwåte. T' es plome-cou. On dit eto: rnetyî. F. décavé.
ploncaedje rl a: plonkî \ ploncaedje.
plondjîre, plondjêre rl a: prandjire.
plonkî I. [v.s.c.] 1. zoupler dins l' aiwe, el tiesse el prumire. Fé des longuès coûsses so l' broûlant såvlon divant do plonkî e l' claire et schoumeuse aiwe (J.P. Dumont). F. plonger. 2. fé l' minme movmint, al tere, po-z apicî l' balon, tot djåzant d' on kîpe di fotbale, po s' catchî. Dji n' åreu ptete nén l' tins d' plonkî dins on bouxhon (J.F. Brackman). 3. (imådjreçmint) moussî bén lon dins ses sovnances. II. fé moussî (si mwin) dizo ene sacwè. Ele plonca s' pougn inte les linçoûs tot mates di s' mwaisse; et l' nierveuse mwin nafter tos costés (J.P. Dumont). Loukîz a: poujhî. | ploncaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "plonkî". F. plongeon, plongée. 2. chifrêye saye po cnoxhe les idêyes des djins. F. sondage d'opinion. | plonkeu, plonkeuse u ploncresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki plonke dins l' aiwe. F. plongeur. 2. li ci (cene) ki fwait on ploncaejde. F. sondeur d'opinions.
plope [o.n.] sôre d' åbe, beazè hôt, ki crexhe voltî dins les plinnes dilé l' mer, sovint clintchî a cåze do vint, e sincieus latén Populus spp.. A l' erire-såjhon, les shoflas fjhént djemi les plopes come les djins k' ont del poenne. (J. Lebois). Il estént beas, les plopes å prétins cwand l' zuvion del vesprêye fijheut tchanter leus djonnès scheuves (J. Lebois). L' ivier, les distchårnés bodjes des plopes levèt leus bresses come po priyî (J. Lebois). Les plopes pierdént leus prumirès foyes et covri leus pîs d' ôr (Guillaume Smal). rl a: poplî, blanc-bwès; rl a: tronne. F. peuplier. Ny. populier. Etimolodjeye: latén "populus" (minme sinse).
plorer (codjowaedje) [v.s.c.] fé rexhe ses låmes. Leyîz m' plorer! Tote mi veye est gåtêye, Dji l' a pierdou; awè dji l' a pierdou ! (N. Defrecheux). Les Francès estant evoye, les djins plorént d' djoye (Simonon). rl a: braire, tchoûler. Coinrece payis d' Lidje. | ploraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "plorer". F. pleurs, lamentation, gémissement. | ploreu, ploreuse u pleurresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki pleure. 2 (v.m.) djin k' esteut payeye po vni plorer ås etermints. rl a: zabea. | plora [o.n.] 1. zine di plorer tofer. Elle a l' plora ! F. tempéremment pleurnichard. 2. ploraedje. Elle fourit eterêye al valêye di Bétel, å pî d' on tchinne ki l' Djåcob loma "Li tchinne des ploras" (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). Doûs zuvions del vesprêye, oyoz vs les trisses ploras Del båshele da Minos, sol rotche la k' on l' loya ? (L. Hendschel). F. pleurs.
plouhe rl a: plôxhe.
plouk [o.n.] sôdård sins gråde. On voet bén ki t' n' as nén stî plouk. On-z a pårtou d' Cazablanca, nozôtes les plouks; on s' a djoké l' londmwin a Rabat po tcherdjî les mwaisse-sôdårds et co des caisses d' amunicions et d' amagnî (L. Mahin). On dit eto: pioupiou, piyote. F. bidasse, troufion.
ploumaedje 1 [o.n.] totes les plomes d' èn oujhea. Loukîz a: pena. F. plumage. >> C' est l' bea ploumaedje ki fwait l' bea moxhon: c' est l' bele plome ki fwait l' bea oujhea. Etimolodjeye: bodje plome (avou candjmint d' voyale), cawete -aedje (acawêye a on no). | plouma [o.n.] 1. wårniteure di grandès plomes metowes so on tchapea d' paråde. Les muzicyins do Bosket ont de tchapeas a plouma (F. Deprêtre et N. Nopère). On dit eto: ploumet, ploumasse, ploumzak. F. panache, plumet, aigrette. 2. usteye del meskene, po fé les poussires. Dinez on ptit côp d' ploma totavå po fé ndaler les poussires djus (J. Wyns). F. plumeau. 3. sôre di fenaesse avou l' påte come ene wårniteure di plomes, e sincieus latén Agrostis vulgaris. On dit eto: ramonete. Etimolodjeye: cawete -a. | ploumasse [o.n.] plouma (å tchapea). F. panache, plumet, aigrette. Etimolodjeye: cawete -asse. | ploumet [o.n.] 1. plouma (po les poûssires). F. plumeau. 2. plouma (å tchapea, å bounet di sacwants mwaisses-sôdårds). Elle aveut on bea ploumet a s' tchapea. Ass veyou l' ploumet do mwaisse tabeur ? Dj' åreu-st avou tot d' shute li croes d' oneur On bea ploumet et des abits brozdés (C. Duvivier). F. panache, plumet, aigrette. >> aveur li ploumet: esse pus foirt ki tos les ôtes. Po fé les ouxhs, come munujhî, il aveut l' ploumet. On dit eto: gn aveut nouk a lyi prinde. F. avoir le pompon.
ploumer 1 I. [v.c.] 1. rissaetchî les plomes (d' èn oujhea). On dit eto: ploumter, disploumer. F. plumer. >> cwand on tént l' poye, el fåt saveur ploumer: i fåt profiter a make d' ene sacwè, d' ene sakî k' est etur vos mwins. 2. peler, schoircî. Il ont ploumé l' lapén al gregne. F. dépiauter. 3. prinde tos les cwårs da (å cwårdjeu, evnd). Vos vs avoz fwait ploumer, m' blanc. On dit eto: rilignî, rastibwezer. F. ruiner, ratiboiser, décaver. >> ploumer come on vexhåd: bate comifåt å djeu d' cwåtes. II. si ploumer [v.pr.] si margayî. Djans, cwand vs åroz fwait d' vos ploumer, on pôrè motoit discuter l' côp ?nbsp;? Etimolodjeye: viebe del 1re troke fwait sol bodje plome avou candjmint d' voyale. | ploumaedje 2 [o.n.] accion et si rzultat pol viebe "ploumer".
ploumer 2 [v.c.] 1. passer l' fi å plomb tot do long d' on meur, po vey s' il est bén di scwere. F. plomber. >> vas s' ploumer l' beur: dijheye des houyeus do payis d' Lidje po evoyî onk å diale. F. va te faire voir. 2. (imådjreçmint) passer tot djondant on meur, po ene sacwè ki monte et dischinde, come li gayole po rmonter les houyeus. Li gayole a ploumé l' beur. F. frôler la paroi. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje plomb, dizo disfondowe plom. | ploumete [f.n.] djaene di l' oû. C' est ene poye ki pond des oûs a deus ploumetes. Li ptit poyon dins l' oû rimagne li ploumete. F. jaune d'œuf, vitellus. Etimolodjeye: bodje plomb, dizo disfondowe plom, cawete -ete (come ene bolete di plomb).
ploumion [o.n.] 1. pitite plome d' oujhea. F. plume. 2. pitite nope ki s' aplake so les stofes, a cåze do frotmint. F. débourrure de carde. 3. poûssire, mannesté. Gn a des ploumions dzo l' lét F. saleté, flocon de poussière. 4. prumirès ploumes des djonnes d' oujheas. F. duvet. 5. boket d' nive ki toume. F. flocon. On n' pout nén dire k' il a nivé; il a djusse tchai kékes ploumions (P. Defagne) 6. ahesse ki poite li grinne del såvaedje cécoreye. F. aigrette de pissenlit. 7. påwion F. papillon. 8. aveur on pitit ploumion: esse ene miete sô. F. légère cuite. | ploumtion [o.n.] 1. siminçon F. aigrette (semence de graminée).ploumtion petit grain de charpie Gn a des ploumtions totavå l' måjhone. 2. pitite nûlêye comme ene plome. F. mouton. 3. pitit ploumion d' nive. F. flocon. 4. pitit boket d' linne, di stofe. I n a todi on ploumtion Tot ådzeu d' l' agayon (tchanson). Gn a des ploumtions totavå l' måjhone (S. Stasse). Loukîz a: nope, flimion. F. charpie, filament. 5. pitite mannesté, come ene plome. I n a todi on ploumtion Tot ådzeu d' l' agayon (tchanson). Loukîz a: minousse. F. poussière. 6. pitit boket. Dj' end a pus on ploumtion. On dit eto: barbôjhe F. parcelle, miette, bribe.
ploumon [o.n.] grand saetch di bele toele, bôré d' plomes u d' linne, k' on mete so l' lét, ådzeu des covietes po-z aveur tchôd des pîs. Tos les oujheas vnît, et dner ene ou deus plomes di leu bea ploumaedje po fé on ploumon al Royinne (L. Mahin). Loukîz a: ploumion, decbete. F. duvet (de lit), édredon. Etimolodjeye: bodje plome, cawete -on.
ploumter [v.c.] 1. ploumer. Po ploumter l' ålouwete, i fåt råyî ene ploume (tchanson). Nos avans ploumté des poyes et les coks di bwès, des bouboutes, des coks di brouwire (Alphonse Daudet, rat. pa P.H. Thomsin). F. plumer, déplumer, dépouiller. 2. fote ene dobleure. Loukîz al sinonimeye. F. étriller, battre, rosser. | ploumtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ploumter". F. déplumage, rossée. on plumée action d'étriller, de battre Loukîz a: doblaedje, gorlaedje, ploumaedje. | ploumteu, ploumteuse u ploumteyresse [o.n.] 1. onk (ene) ki ploume les poyes. F. plumeur. 2. onk (ene) ki s' bate voltî. F. bagarreur.
ploumtyî [viebe sins djin] nivter.
ploumyî 1 [v. sins djin] nivter. I ploumeye dispu å matén (P. Defagne). On dit eto: payter. F. tomber quelques flocons. Etimolodjeye: viebe del cwatrinme troke fwait a pårti do sustantif "ploumion".
ploumyî 2 [v.s.c.] londjiner, aler come s' on-z åreut do plomb å cou. El gamén ploumeye co e rivnant d' l' escole; tant pire: ès cafè serè froed (P. Defagne). On dit eto: beziner. F. traînasser, lambiner, musarder. Etimolodjeye: viebe del cwatrinme troke fwait a pårti do sustantif plom (plomb). | ploumiåd, ploumiåde [addj., purade padvant & o.f.n.] onk, ene ki trinne. Ça, c' est on ploumiåd: i fåt do tins po k' i s' mete a l' ovraedje (P. Defagne). On dit eto: londjin. bezin, plom-plo-plom. F. traînailleur. Etimolodjeye: cawete -åd.
ploumzak [o.n.] 1. plouma å tchapea. Il aveut on grand ploumzak a s' kepi. F. panache, plumet. >> awè, atraper do ploumzak: atraper ene dobleure. F. raclée. 2. (pa cron stindaedje) nateure (d' ene feme). On dit eto: mozete. F. vulve.
ploure [v.s.dj.] (codjowaedje) 1. toumer del plouve Taiss k' i n' va nén co ploure ! Dji va rintrer l' bwès, di peu k' i n' plovaxhe dissu (ramexhné pa: M. Francard). Ratouneures avou ploure: * (ratindance del plouve) >> Il a do må d' ploure; u: i n' sait ploure: on ratind après del plouve, mins ele ni vént nén. >> i ploût do boure et do froumaedje: dijhêye cwand i ploût après ene termene di setchresse; dins les payis d' aclevaedje, come li Payis d' Heve pask' el plouve va fé crexhe del yebe et les vatches li paxhî et dner do laecea. >> i vout ploure u: il est po ploure: on s' atind a çk' i plouve divant waire. **. (grosse plouve) >> i ploût des gotes: dijhêye d' ene sakî k' est co dvant l' ouxh cwand k' i cmince a toumer des grossès gotes. >> i ploût a tetes di troye; u: i ploût a gros bouyons, u: i ploût des gotes come des pîces di cénk frans: i ploût a grossès gotes, ki rdjiblèt sol tere, tot fjhant come ene tete di troye, u ki fjhèt des bouyotes so les poteas. >> i ploût a rlaye u: i ploût a rlaye di bok; u: i ploût k' i s' dåne; u: i ploût a modoes; u: i ploût a saeyeas; u: i ploût a ravås: i ploût foirt come si on vudreut des saeyeas d' aiwe djus do cir. Franwal: ahåyant po: il pleut à torrents. >> i ploût a lavåsse u: i ploût a drache: i toume ene grosse walêye. rl a: scheure, chlôner. Franwal: ahåyant po: il pleut a verse. >> i ploût des cayôs: i ploût des grossès gotes. >> i va ploure des viyès femes: i fwait noer, il va gn awè ene grosse drache. ***. (imådjreçmint) >> awè on ptit nè k' i ploût dvins: awè on racrolé nè. >> Ti scrirès ça sol toet cwand k' i plourè: dijhêye d' ene pratike al croye, ki dit k' ele ni payrè dandjreus nén si desse. >> cwand k' i n' ploût nén, i gote: a) les rascråwes arivèt ene so l' ôte. b) dijhêye po des cis ki ramassèt des cwårs di tos les costés. >> cwand k' i ploût sol curé, i gote sol mårlî: on-z a todi des dringueles, cwand les afwaires des mwaisses tournèt bén. Franwal: ahåyant po: retombées économiques. >> si leyî ploure e cou: ariver trop tård. >> il a plou dsu: c' est åk ki n' a pupont d' valeur, k' est trop vî, ki n' est pus d' actouwålité. >> i blefe ey i dit k' i ploût: dijhêye po s' fote d' on tchafiåd, ki croet ki tot çk' i dit va avni. Franwal: ahåyant po: il se fait des illusions. >> Il a bén plou dins si schwele: il a divnou ritche. >> des schoûte-s'-i-ploût u des xhoûte-s'-i-ploût: des prometaedjes k' on sait bén k' on n' tenrè nén. rl a: xhoutsiplou. F. des promesses en l'air. ****. (filozoficmint) >> Cwand k' i ploût, c' est d' l' aiwe ki toume: po dire a ene sakî k' i dit deus côps l' minme cayet, sins bén-z esplikî. Franwal: ahåyant po: lapalissade. >> I fåt leyî ploure; u: Dji frans come a Paris, dji leyrans ploure; u: Nos frans come a Lidje, nos leyrans ploure; u: S' i ploût, dji frans come a Paris, dji nos metrans al cwete: i fåt leyî fé, sins s' meler d' ene sacwè ki s' passe dilé nozôtes. Franwal: ahåyant po: laisser la situation évoluer, wait and see. *****. (po-z anoncer l' tins, u ndè djåzer). >> cwand l' four s' elive, c' est po ploure; >> cwand k' i ploût et ki l' solea lût, c' est k' el diale mareye ès feye. >> cwand k' i ploût e moes d' may, i ploût des pîces di 5 francs. >> o bwès, i ploût deus côps: paski les åbes si sgotèt, cabén k' il a fwait d' ploure. >> cwand l' tchet s' frote padrî l' oraye avou s' pate, c' est po ploure. ******. (dins des rimas d' efants) >> i ploût a Palijhoû; les poyes ponèt, les coks tchantèt; les viyès femes vont ramasser les oûs. 2. toumer des sacwès do cir (volantes sitoeles, evnd). I nos fåt mori: vola k' i ploût des stoeles (ramexhné pa: J. Wisimus). Franwal: ahåyant po: pluie d' étoiles filantes. >> e l' anêye bizeke, cwand k' i plourè des oûs al plaece del merde; u: e l' anêye bizete, cwand k' i plourè des berwetes; u: cwand k' i plourè des djonnes tchéns: dijhêye po dire ki ça n' arivrè måy. >> l' anêye dijh nouf cint toubak, cwand k' il a plou des pipes di tere: dijhêye po mostrer k' on n' såreut dire ådjusse cwand k' ça s' a passé. rl a: riploure, aploure, raploure, plouve, ploviner, plovaedje. Disfondowes: ploûre, plûre, plëve, pieûre, piëre, ploû.
plouve [f.n.] aiwe ki toume djus des nouwêyes, gote a gote. Gn a ene pitite fene plouve ki disgolene djus des nouwêyes (L. Mahin). I fåreut del plouve, i fwait trop setch. C' est ene boune tere, ki l' plouve moye sins adeuri (Dosimont). >> vint d' plouve: vint do Coûtchant; rl a: schoice-vint. >> fé (ene sacwè) al plouve: î aler tins k' i ploût. T' irès fener al plouve, twè ! >> esse ribatou do l' plouve: esse metou la k' i ploût foirt. Franwal: ahåyant po: exposé à la pluie. Ratourneures: * (ratindance del plouve) >> Ene boune tchôde plouve våt d' l' ôr u Li plouve, c' est do tins do Bon Diu: dijhêye cwand k' ploût après k' il åye yeu fwait setch. >> Ene tchôde plouve est todi boune pol waezon: dijhêye po rire a ene sakî ki n' a pont d' tchapea et k' i ploût (e l' esté). **. (bråmint del plouve) >> Dj' estans bon po del plouve: il est dandjureus po ploure. >> i ploût et i plourè, dit-st i l' bierdjî a s' tchén: dijhêye cwand on voet k' i n' vout nén djoker d' ploure. >> des grossès plouves: des foitès plouves. rl a: drache, lavåsse, walêye; rl a: plovaedje, eploviner. ***. (imådjreçmint) >> fé ene figueure come cwaete samwinnes di plouve: fé ene laide tiesse, esse mwais (-aijhe). Franwal: ahåyant po: tirer une sale tête. >> Ene pitite plouve fwait toumer (u: abat) on grand vint: ene pitite algaråde soladje deus djins k' estént so leu niers. >> I fwait la plouve et l' bea tins: i cmande tertos, a l' asulon d' ses zines. >> Après l' plouve, li bon tins: après k' on-z a stî måvlé, on resse al boune. >> On sint todi do costé k' el plouve vént: on ricnoxhe todi bén les cis ki vos vlèt fé do toirt. >> i (ele) n' est nén tcheyou (-owe) del dierinne plouve: c' est on sûti, ene sûteye. **** (po-z anoncer l' tins, u ndè djåzer) >> plouve di dvant l' Sint-Djan est boune; après l' St-Djan, elle est mwaijhe: li Sint-Djan, c' est li cminçmint d' l' esté: i fåt do solea et nén del plouve. Disfondowes: ploûve, plûve, plouve, plève, piëve, plêve, plëve, pleuve, pieuve, plwève, pwève, plwêve, plâve, plave, pwave, plove, plëwe, pleuwe, plèwe, plêwe, ploû, plûye.
plouviner rl a: ploviner.
plouvoter rl a: plovter.
plouzêye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). >> fote°, ramasser° ene plouzêye. Il ont fotou l' plouzêye ås omes di Rdoû: cénk a onk. F. raclée. Disfondowes: ploûzéye, plûzée. Coinrece Basse-Årdene.
plova, plovaxhe, ploveut [codjowaedjes] fômes des codjowaedjes do viebe "ploure".
plovaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "ploure". Ké plovadje, vos, djins ! F. chute de pluie. 2. longue termene di plouve. C' est l' plovaedje del Sint Medåd. Cwand k' les hirsons moussèt foû ezès tchmwins, c' est sene d' on plovadje (M. Anselme). F. pluie continue. 3. såjhon k' i ploût, ezès setchs payis. Les macreas ont påterniké tote li djournêye et l' londmwin, li plovaedje a-st arivé. F. saison des pluies. Disfondowes: plovadje, plouvadje, pluvadje, pleuvadje, piëvadje, plovèdje.
plove rl a: plouve.
ploviner [v.s.dj.] (codjowaedje: rl a: ploure & copiner) 1. toumer ene tote pitite fene plouve. rl a: brouwiner. F. bruiner. 2. kimincî a ploure. rl a: goter. F. pleuviner, pleuvasser. Disfondowes: ploviner, plouviner, plovinè, pluviner, plëviner. | plovinaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "ploviner". rl a: gotaedje. F. bruine. Disfondowes: plovinadje, plouvinadje, plovinèdje, plëvinâdje. | plovinete [f.n.] 1. pitite fene plouve. rl a: brouwinaedje, mouzinaedje. F. bruine. 2. plouve avou waire di gote, ki n' deure nén lonmint. Il a vnou ene pitite plovinete, djusse boune po ramasser l' poûssire (ramexhné pa: M. Francard). F. ondée. >> Notru-Dame del plovinete: (rilidjon catolike) fiesse del Vizitåcion, li 2 d' djulete, ki rmimbere li vizite di l' Aviedje a s' cuzene Lisbete; on dit ki ç' djoû la, i plovene todi. Disfondowes: plovinète, plouvinète, pluvinète, pluvinate. | plovineus, e [addj.] k' il î ploût toltins, tot cåzant d' ene termene di tins. Il a fwait on moes d' awousse plovineus ådla. F. pluvieux, euse. Disfondowes: plovineus, plouvineûs, e. | plovinreye [f.n.] plouve ki n' si dait djoker. Ça n' a stî k' ene plovinreye troes samwinnes d' asto. rl a: plovaedje. Disfondowes: plouvin'rîye, plovin'rèye.
plovreyes [f.n.t.pl.] termene di plouve. Cwand k' les plovreyes kimincèt, on n' sait måy cwand k' ça djocrè (A. Balle). Disfondowes: plouvreyes, pleuv'rîyes, plovrèyes.
plovter (codjowaedje: rl a: ploure &boerler) [v.s.dj.] ploviner. I n' fwait k' plovter: i fåreut ene boune nouwêye po ranimer les près (A. Balle). Disfondowes: plouvoter, pluvoter, plovter.
plôxhe [f.n.] minêye. Disfondowes: plôhe, plôhye, plôche, plouhe, plouhye, plouche, plôke. Etimolodjeye: tîxhon "plaag, plague" (minme sinse). Coinrece payis d' Wareme, Roman Payis.
ployî I. [v.c.] fé vierdjî. Il a ployi l' grosse båre di fier rén k' avou ses mwins. F. plier, recourber. II. [v.s.c.] 1. s' abaxhî divant ene sakî d' pus foirt. C' est todi lu k' a falou ki ploye ! F. céder. 2. pinde (coxhe), si racrapoter (djin) a cåze d' on trop gros pwès. Les coxhes ployént, tant gn aveut i des pemes. Li pôve mivé ployive dizo si kedje di faxhenes. F. plier, s'affaisser, se courber. rl a: riployî, disployî. Disfondowes: ployî, ployi, plônyi, ployer, ployè.
plukete [f.n.] 1. moxhete ki pike (ki vént pus sovint après les oraedjes do moes d' awousse). rl a: cuzén. F. moustique. 2. moxhete ki vént al nute, e l' esté, ki n' pike nén. F. moucheron. Disfondowes: plukète, plucate, plikete; miersipepieuzmint ezès notûles ALW 8.136 & 8.137. Etimolodjeye: viebe "plukî" (betchter, pepyî; rl a: siplitchî), cawete -ete. Coinrece Basse-årdene.
plûre rl a: ploure.
plûve rl a: plouve.
pluvoter rl a: plovter.
po [o.n.] 1. pitite grinne. O seméve les pos di rgon so les sårts. Cwand on seme, i fåt rascovri les pos (S. Fontaine). >> po d' waide: pitite grinne di yebe. 2. pitit grin (di sé, di såvlon). >> Il a co falou k' i mete si po d' sé: i s' a stitchî dins ene bate di dvize. Disfondowes: po. Etimolodjeye: sicawaedje di "poy", dins l' sinse di "pitite sacwè". Coinrece Hôte Årdene.
podbon I. [adv.] 1. po d' bon, po do veur (contråve di: po rire). Est i xhalé podbon u k' i fwait les cwanses ? Cwand nos ndirans podbon cwand nos årons tot fwait l' tchanson, nos sondjrans co a nosse viye veye (J. Hérix). On dit eto: vormint. F. réellement, effectivement, vraiment, en réalité. 2. sins k' on polaxhe ricmincî. Vos a-t on fwait ene sacwè, dijhoz m' mi ptite andje ki vos n' vos vloz nén disclaper podbon (Bernard Louis). L' Iran n' a nén co bén vlou djoker l' aritchixhmint d' l' uraniom podbon. F. definitivement. Ingl. "for good". II. li podbon [o.n.] li veye, come ele va po do vraiy. Teyoricmint, ça dvreut esse omes et femes parey, mins dins l' podbon, li societé est télmint dizo l' mambornance des omes, ki les femes ni oiznut lever l' pitit doet. F. réalité, réel. Disfondowes: po d' bon, pou d' bon, po do bon, po dè bon, po du bon, pou du bon. Etimolodjeye: aplacaedje d' ene addjectivire "po d(o) bon".
poenne I. [f.n.] 1. sintimint d' esse målureus. Li scrijhaedje e walon, c' est ça ki m' a aidî a n' nén drincî dzo l' croes, ttå long d' ene vicåreye sitriyeye pa tant d' poennes (H. Petrez). Rovians nos croes, nos poennes et l' resse tot vudant kékes bons vîs hûfions (J. Duysenx). rl a: penin. F. peine, chagrin. >> On cnoxhe ses poennes, mins on n' kinoxhe nén les cenes des ôtes: dijhêye cwand ene sakî s' plind a èn ôte k' est co pus a plinde ki lu. >> Li ci ki cnoxhe° les poennes des ôtes, i rprind co les sinnes. 2. foice (sacwè k' on fwait målåjheymint). F. peine, effort. >> (èn nén) valeur les poennes: (èn nén) diner do plaijhi assez eneviè les poennes sopoirtêyes. C' est k' li veye våt les poennes d' esse vikêye, et li scole va aider li scolî a trover si tchmwin (P. Otjacques). Nosse walon, n' e våt i pus les poennes ? Il est portant si ritche et si bea (E. Perraut). II. a poenne [advierbire] djusse. Sint-Pire esteut a poenne livé K' on Djeyova a vnou toker (J. Boinet). I gn aveut rén portant: pont d' grande veye, a poenne sacwantès falijhes, sacwantès abeyes a pô près discårlêyes (L. Hendschel). rl a: a schipe. Disfondowes: pon.ne, pône, pwin.ne, pin.ne, pwène, pène. Gm. poûne. (miersipepieuzmint al Mape A.L.W. 1, 69). Etimolodjeye: latén poena (minme sinse). | poenneus, e [addj.] 1. k' a del poenne, sins djoye. Nosse viye tåve, c' esteut po nos cwate avou ls efants, pu ç' a stî po nos deus avou l' feme; asteure c' est por mi tot seu: cwand k' dj' î tuze, dji so poenneus (C. Theate). rl a: disbåtchî, banåve, disbeli, peneus. F. triste, cafardeux (se). >> Li poenneuse samwinne: (rilidjon catolike) samwinne did divant Påke, k' on-z î rmimbere li moirt da Djezus-Cri. rl a: Bon vénrdi, peleuse samwinne. F. semaine sainte. 2. honteus d' awè fwait åk di må. Il endala, tot poenneus avou ls orayes a baxhete, come on rnåd k' åreut yeu stî prin pa ene poye. Al clairté des aireus Vo m' rila, mo poenneus En on sfwait anoymint (L. Mahin). Li rnåd et l' ermite estént ddja lon ki l' oûsse, tot poenneus di s' awè fwait djonde, les oyeut co rire et tchanter (E. Pècheur). F. penaud(e), embarrassé(e), contrit(e), humilié(e). Disfondowes: pèneus, pon.neus, pîneus, pin.neus, e (pwin.neus, pwèneus). Etimolodjeye: picard "pèneus", riwalonijhî sol bodje "poenne". | poenneuzmint [adv.] d' ene poenneuse manire. F. tristement. Disfondowes: pèneuzmint, pon.neuzmint, pîneuzmint, pwin.neuzmint. | poennûle [addj.] målåjhey a fé, k' i fåt rinde des poennes po fé. Li sårtaedje esteut on poennûle ovraedje po on ptit rapoirt (S. Fontaine). F. pénible. Disfondowes: pon.nûle, pwin.nûle. | poennûlmint [adv.] målåjheymint. F. péniblement. Disfondowes: pon.nûlmint, pwin.nûlmint.
poere [o.n.] longou frut, pus lådje å cou k' al copete, avou ene fene pelote djaene-vete eyet ene blanke soucrêye tchå, foirt tinre. F. poire. >> poere di cardinå:: sôre di poere d' ivier. >> poeres (di) Mitchî: ôte sôre. >> poere di coirdjibåd: ôte sôre. Å no del vôte, do vôtion et del poere di coirdjibåd, dijhoz bén, Nanete, ki vos n' ploz må. Åmen ! (racontroûle). >> cûte poere: poere k' a stî bolowe, et k' on magne avou do souke. >> tchafyî del cûte poere: copiner. F. discuter le coup. >> poere pol soe: peme po l' soe. Poere pol soe, peme pol soe, dj' avans rfuzé d' î sondjî (H. Hance Burquel). >> croere k' gn a k' a code les poeres: croere ki les ålouwetes vos vont tchaire el boke tote fricassêyes. F. croire au Père Noël. >> boune poere: bråve djin. Oyi, l' boune poere, li boune curêye, Elle a moenné ene pôve vicåreye (Simon li Scrinî). Disfondowes: pwêre, peure, pwâre, pware, pwère. | poerî [o.n.] åbe ås fruts del famile des rôzacêyes ki dene des poeres. >> Å poerî: (so plaece å Pèrî) no d' ene rowe di Lidje. Disfondowes: pwêrî, peurî, pèrî, pwârî, pwariè. | poeré [o.n.] sirôpe (purade avou des poeres divins). F. sirop de Liège. Disfondowes: pwèré, pwârè.
poere di cwin [f.n., pl. des poeres di cwin] frut ki rshonne a ene poere, mins pus deur, et k' on n' pout magnî k' estant cût. Les poeres di cwin ont leyî leus pwels didins mes mwins: il a ddja bén relé (M. Debar). F. coing. | poerî d' cwin [o.n., pl. des poerîs d' cwin] åbe ki poite les poeres di cwin, e sincieus latén Cydonia spp.. Li vî poerî d' cwin a drovou ses blankès fleurs (M. Debar). F. cognassier.
poes [o.n.] 1. ahivêye plante, del famile des påwionacêyes, ki dene des ptits ronds verts fruts, e sincieus latén Pisum sativum. On seméve des poes e cortiaedje. F. pois. 2. pitit poes: cisse grinne la. Vos froz des raecenes et des ptits poes po mareder. Il a prometou d' aler a perlinaedje a Sint-Houbert, avou des ptits poes dins ses solés. >> ça lyi vént come des poes foû d' on saetch: i (elle) a foirt åjhey (po djåzer dvant les djins, po ritni åk a studyî). F. facilité déconcertante. 3. pitite ronde grinne di totès sôres di plantes. On dit eto: petche, peket. F. baie. Des poes d' havurna, des poes d' peket, des poes d' årdispene. >> poes d' troke: roejhin.
poes d' souke [o.n., pl. des poes d' souke] 1. gros djaene poes, mo soucré, ki crexhe ezès payis del Mîtrinne Mer. On si rtrove tertos eshonne, cwand l' solea distele, åtoû d' ene boune cråsse sipesse sope avou des bokets d' tchå, des oûs, eyet des poes d' souke tot ronds ådvins (L. Mahin). F. pois chiche. 2. plante ki dene ces poes la, e sincieus latén Cicer arietinum.
poeve [o.n.] sôre di spice avou on pîçant gosse, eployî po rilver l' gosse des amagnîs. C' est l' frut del plante di poeve (piper nigrum) ki sorlon li manire del preparer, dene les troes sôres di poeve k' on eploye po coujhner: do noer poeve, li pus pîçant; do blanc poeve, pus aromatike, et do vert poeve, pus doûs. F. poivre. Alm. Pfeffer. >> mete a onk do poeve e s' djote: criyî sor lu, el barboter. F. réprimander. >> I n' fåt nén mete trop di poeve e s' djote: i n' si fåt nén måvler trop rade. Franwal: ahåyant po: "mettre de l'eau dans son vin". Etimolodjeye: do sanskrit pipali, pal voye di l' iranyin, do grek et do latén.
poice [o.n.] 1. dins les froeds payis: place padri l' ouxh d' intrêye et divant d' moussî ezès tchambes, metou po-z espaitchî l' froed d' intrer el måjhone. F. porche, vestibule. rl a: tchapåd; 2. longou (et stroet) passaedje ki mine a ene rîlêye di tchambes. F. corridor, allée intérieure, couloir. 3. (imådjreçmint) passaedje po polou fé candjî ene idêye enacrêye amon les djins. Tot djhant ki l' mere-poirteuse pout avou di l' amour po l' efant k' ele a tcheryi, i leyèt on poice po les candjmints di l' idêye di çou k' est ene mame (J. Marquet). Franwal: ehåyant po "concession". Disfondowes: pwace, pwèce, pônce, porce, pwatche.
poirt [o.n.] 1. plaece ki les bateas vnèt distcherdjî et tcherdjî. >> ariver a bon poirt: ariver sins racro. 2. costadje po-z avoyî ene lete, ene martchandijhe. C' est 5 uros, et 50 cenes pol poirt. >> franc d' poirt: sins rén payî po l' aveur. F. franco. 3. (mot d' éndjolisse) plaece k' on emantche les coidlires des djonnes après ene copiutrece. F. port. So ké poirt ki l' sori est ? Disfondowes: pôrt, poûrt, pwârt, pwèrt.
Li poirt di Bårçulone (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
poirtchî I. [o.n.] 1. hierdî d' pourceas, ki va moenner l' sonre å bwès. 2. måpoli ome. F. cochon, paysan. II. poirtchî, poitchresse [o.f.n.] li ci (cene) k' acleve des pourceas. F. éleveur de porcs. | poitchrece I. [f.n.] (istwere) ancyinne cinse ås pourceas d' on rwè merovindjin. rl a: Poitchrece-e-l'-Årdene, Poitchrece-e-Condroz. II. [addj.] a vey avou l' aclevaedje des pourceas. Ene cinse poitchrece. F. porcin. Disfondowes: pwatchrèce, pwètchrèce, pwâtchrèce, pôrtchrèce, ponrtchrèce, pôtchrèce, poûtchrèce. Etimolodjeye: bodje poi(r)tch (pourcea), cawete -rece.
poirter (codjowaedje) I. [v.c.] 1. aveur (ene sacwè, ene sakî) dissor lu, sovint po l' fé bodjî d' plaece. Dji vikéve assez ognesmint A poirter des saetchs so mes rins (Marian de Saint-Antoine). Twenete prind on gros live foû do meube, et l' poirter sol perpite (M. Peclers). rl a: apoirter, ripoirter, rapoirter, sopoirter. rl a: berweter. >> poiter dins ses bresses, a crås vea°, a crås bodet, al tchereye des dames, a pîtasele, a pîtaspale, a cou båyåd: totès manires di poirter des efants. 2. aveur. I poirtèt li no d' famile di "Cavlî". II. [v.s.c.] aler lon (tot djåzant d' on brut). Il a ene vwès ki poite. III. [v.c.n.d.] poirter (mot d' linwincieus) aveur a vey avou. Ci noyaedje la poite sol no, et nén sol viebe (L. Hendschel). Disfondowes: pwèrter, pwèrtè, pwèrtî, pwarter, pwârter, pwartè, pwârtè, porti, portu, pônrter, pônrtè, poûrter, pwète, pwate, pônrte, porter; miersipepieuzmint el mape ey el notûle ALW 1.77. Etimolodjeye: latén "portare" (minme sinse). | poirteu, poirteuse u poitresse [o.f.n.] li ci(ne) ki poite (ene sacwè, ene sakî). >> poirteu ås saetchs: li ci ki poite des saetchs. F. manoeuvre, dokker.
ele poite si ptit fré dins ses bresses (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
poirter evoye [vierbire a spitron, a complemint] poirter å lon; rl a: epoirter, moenner evoye. F. emporter. Disfondowes: pwarter èvôye, pwèrter èvôye, pôrter avoye.
poirtrait [o.n.] 1. imådje d' ene sakî, prinjhe pa èn aparey foto. F. portrait, photographie. >> C' est l' poirtrait tot tchî da Djiråd: ça rshonne a Djiråd, e foto u dins si cdujhance. >> saetcheu° d' poirtraits. 2. tolminme kéne foto. F. photo, cliché. 3. imådje, ombion d' ene sakî. Avou m' long stroet poirtrait, et mi air amidoné, Monsieu no sicretaire m' a tot d' shûte erperé (J. Orban). F. silhouette. Etimolodjeye: calcaedje do F. "portrait".
Poitchrece-e-l'-Årdene (so plaece: Pwâtchrèce) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Porcheresse, rebané avou Dåvdisse. Sipotaedje des djins: les Gadots.
Poitchrece-e-Condroz (so plaece: Pwètchrece) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Porcheresse, rebané avou Havlondje.
poite do paradis [f.n.] airdiè. Coinrece Payis d' Dinant et d' Nameur.
poite-foyes [o.n.] boûsse k' on pout mete les biyets, li ptite manoye et des ôtes papîs. Disfondowes: pwate-fouye, pwète-fouye, pwate-foye, pwète-foye, poûrtè-fouye, portë-fëye.
poite-manoye [o.n., pl. des poite-manoye)] boûsse avou des potches (wice k' on roistêye ses cwårs). Sins moti, ele aveut metou li rployî biyet e s' pitit poite-manoye (J.P. Dumont). Dj' a pierdou m' poite-manoye. rl a: . >> li poite-manoye va a gayet: il est vude (djeu d' mot: poy k' ene vatche ki va a gayet, ele n' est nén plinne). >> li poite-manoye sint l' toele; u: >> po greter nosse poite-manoye, ns avéns co dandjî d' ene tricoijhe: li poite-manoye est vude. Disfondowes: pwate-manônye, pwète-manônye, pôrte-manôye, pôte-manôye, porte-manwaye, poûte-manoye, poete-mounoye, pormounoye, porte-mounônye, pormanôye, porte-monè. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe poirter + si coplemint manoye, 1850.
poitrê [o.n.] 1. hårkea. 2. baston, simpe u dobe k' on mete so si (ses) spale(s) po poirter ene tchedje. rl a: ecnêye, sorfa. 3. dobe pîce, poirtêye pa deus djins so leu spale, come ene civire (et k' i pout gn aveur ene tcheyire dissu). F. chaise à porteurs. 4. (mot d' texhleu) diferinnès pîces do mestî a texhe. Disfondowes: pwètrê, pwatrê. Etimolodjeye: viebe poirter, cawete -rê, fondaedje do prumî R do shuvion RTR.
pol [divancete etroclêye] po li: etrocla del divancete "po" + definixhant årtike "li" divant on no ki cmince pa ene cossoune. "Hû pol djoû", c' est l' tite d' on motî da Achile Van Calsteren sol vocabulaire des houyeus e payis d' Tchålerwè. Binawreus, i rintra viè dijh eures al nute, istwere di s' rinetyî et d' esse presse pol messe di meynute (P. Renson). >> pol bon: podbon. Nåjheye di djouwer, li biesse s' evole pol bon, viè l' copete d' on grand tchinne (J.M. Warnier). Disfondowes: pol, poul. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "po l' " est pus novea (1900).
polene 1 [f.n.] crote des poyes. Si t' vous ki t' mostaetche crexhe, to metes del polene di poye dissu tos ls åmaténs. rl a: petale, crotin, flate, sitron. F. crotte, faeces, fumier, déjection. Disfondowes: polène, poline, pouline, poulène.
polene 2 [o.n.] sacwè k' i gn a so les fleurs, ki poite les sminces måyes, et k' les moxhes al låme tcherièt. F. pollen.
poleur I. [v.c.] 1. esse capåve di. 2. esse possibe. Ci polaxhe esse ttossu bén vraiy çoula k' ôte tchoi. (L. Remacle). II. [v.s.c.] ni poleur må: 1. ni nén oizeur fé ene sacwè. I n' pout må di si rvindjî, il a bén trop sogne di mi. 2. esse seur di n' nén fé ene sacwè. Dji n' pou må di rmete les pîs dins leu måjhone. Avou les cénk legnes k' i m'ont djouwé! F. Il n'y a pas de risque que. 3. bén poleur fé ene sacwè, sins pont d' dandjî. Va pus rade, insi, ti n' pous må d' tchaire. F. Ne courir aucun risque.
poli 1 [v.c.] froyî ene sacwè, disk' al rinde lisse et lujhante. Dji polixh on fizik. F. polir. | poli, poleye [addj.] k' est lisse et lujhant, pa polixhaedje. Ås vîs vîs tins, nos ratatayons, moussîs avou des peas d' såvadjès biesses, ont tant fwait uzaedje, tot å long d' razans et d' razans, d' poleyès pires, k' on a fini pa batijhî ces meynaires la d' «ådje del poleye pire». | polixhaedje [o.n.] accion eyet si adierça pol viebe "poli". | polixheure [f.n.] 1. rizultat do polixhaedje. F. polissure. 2. substance po fé l' polixhaedje. | polixheu, polixheuse u polixhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki polixh. | polixhoe [o.n.] usteye a poli. F. polissoir.
poli 2, poleye [addj.] civil, ki shût les bons uzaedjes dins l' soce, avou les ôtes, k' est bén aclevé. esse bén poli. | polimint [adv.] d' ene poleye manire. rl a: oniesmint. | politesse [f.n.] cwålité d' onk k' est poli.
polin [o.n.] 1. djonne di tchvå >> cou d' polin: rl a: cou. >> (po rire) låtchî l' polin: aler pixhî. 2. polins [o.n.t.pl.] >> awè les polins: a) awè les glandes di l' ayine inflêyes, sovint a cåze del sifilisse u del tchôde pixhe (a cåze des boursea k' i gn a dsu, ki rsannèt å drî d' on polin). Vos serîz biesse, ni djouwez nén (å djeu d' aler coûtchî avou les femes ki hantèt avou les sôdårds francès): Bråmint d' crapådes ont des polins (paskeye lidjwesse, 1792). b) awè tolminme kéne glande did dizo l' pea inflêye. Li båshele a des polins ås glandes ashelreces: c' est cåze des grawes do tchet. Disfondowes: polin, poulin.
polin: cavale årdinwesse eyet si polin. (poirtrait saetchî pa Mohammed Solaih)
politikî, politicresse [o.f.n.] ome, feme ki fwait del politike. Etimolodjeye: cawete î, des mestîs, 1997.
pômagne [f.n.] waire di magne. F. famine.
Li pômagne et li sope des pôves, divant l' revolucion francesse.
pômalén, pômalene [o.f.n. & addj.] biesse, nén sûti. On dit eto: eminné. F. stupide. >> Li Malén et l' Pômalén: no d' deus popinetes lidjwesses (deus des råles no d' marionetes k' est e walon). Etimolodjeye: aplacaedje adviebe (pô) + addjectif (malén).
Ponant [o.n.] Livant. A Istamboul, dj' a stî trover li Grand Mwaisse del Poite do Ponant. (L. Hendschel). F. Orient.
ponch [o.n.] abwesson k' on fwait (e Wisconsin) avou del gote, do souke et del memoscåde. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l'inglès "punch".
ponde 1 [v.c.] 1. mete e coleurs. F. peindre. 2. dessiner des beas tåvleas so des toeles, des meurs, evnd. Avou l' après-nonne, li solo plin d' feu pondeut les hourêyes d' ene coleur di tûle (L. Lagauche). Li solo pondeut so ses boirds Avou do safran, del canele Des ourlets di djaenès dinteles (G. Meurisse). Loukîz a: tchabårer, dåborer. F. peindre, dessiner. | pondeu, pondeuse u pondresse [o.f.n.] li ci (cene) ki pond, copurade: 1. meteu(se) e coleurs. Dedja des pondeus, tot gaiys, shoflént å hôt d' leu schåle; les djins s' rafiyént tertos di fé tos les mestîs (rat. pa J. Schoovaerts). F. peintre (en bâtiment). 2. onk (ene) ki dessine des beas tåvleas. On crås cou d' tchåsse k' aveut-st ene balowe e cervea priya a s' tåve des hopeas d' årtisses: des pondeus, des tchanteus, des sculteus (F. Nyns). On dit eto: pinte. F. (artiste) peintre. | pondeure [f.n.] 1. tåvlea pondou pa on pinte. 2. årt di ponde des beas tåvleas. F. peinture.
Pondlô, so plaece: Pondlô (1930), Pondloû (2000) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Pont-de-Loup, rebané avou 6250 Åjhô-Préle; limero diyalectolodjike: [Ch 53]; vî limero del posse: 6250. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Pondloû. No d' plaece di Pondlô: Waerixhea (so plaece: Wércha, e F. Warchat). Sicrijheu d' walon: Pol Bossart. Disfondowes Pondlô, Pondloû; vîs scrijhas: Funderlo (840), Ponderlaus (1143), Pondrelos (1162), Pondreloes (1180). Etimolodjeye aplacaedje tîxhon vî lussimbordjwès fundel (poncea) + lô.
pône 1 (tristesse) rl a: poenne.
pône 2 (dint d' tchén) rl a: påne.
ponne rl a: poenne.
pont (di) [prezintoe] dins les trokes ni pont di, (n') endè pont 1. nonnia d' on no d' matire, omrin u femrin. Dji n' a pont d' boure, dji n' a pont d' farene. Ass do pwin ? Nonna, dj' end a pont. rl a: nén do, pupont di. F. pas de. 2. nonnia d' on no plurial nén defini, mins ki vout dire "nén onk". Pont d' botikes avou des belès dvanteures; rén k' des grijhès murayes ki n' ont nén bele air, totes maxhurêyes di ratchatchas (J.F. Brackman). Amon Julyin del Coulêye, i gn av' pont d' istweres, pont d' bruts, pont d' efants. (R. Dedoyard). Li cornaye si rtoûne, mins gn aveut pont di rnåds ki sujhént (E. Delaite). Gn aveut måy pont yeu d' curés k' avént metou les pîs å cafè (E. Pècheur). Eyet vos Fil, n' avoz pont trové d' distonateurs dissu Sambe ? (J. Goffart) >> Gn a pont d' si... ki...: emantchaedje di mwintes sipots e walon: Gn a pont d' si laid pot ki n' trove ene coviete. Gn a pont si grande guere k' i gn e schape on sôdård. rl a: nou, nole, pupont di. F. pas de, aucun(e). Coinrece do Coûtchant, do Mitan, et d' Nonne. Disfondowes: pont d(i), pont d(u), pont d(e).
pont-coma [o.n.] (croejhete) sene di pontyince, fwait d' on coma avou on pont ådzeu, sovint metou inte deus fråzletes sins adjondrece, ki cåzèt d' a pô près l' minme sudjet; uco deus gropes di mots, k' i gn a ddja des comas ådvins. F. point-virgule. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no + no, 1997.
pontion [o.n.] pica (des sapéns). Les melezes pierdèt leus pontions come les åbes leu foyes (ramexhné pa L. Remacle). F. aiguille.
Pophan rl a: Pouphan.
Popinot rl a: Pouphan \ Pouphinot.
poplî [o.n.] plope. Disfondowes: pouplî, pûpyî; peuplî, peupyî, poplî.
porcachî [v. a nén metou coplemint] 1. portchessî ene såvaedje biesse. Cwand i vôrè aler porcachî après l' prinjhe do leu, come il est d' uzaedje, on côp e l' an, i n' pôrè dmander ki deus sôs d' Tournai (Vî papî, 1428). 2. tourner les måjhons po ene dringuele (tot djåzant d' efants eshonne, on djoû d' fiesse di sint). On dit eto: heyî. Etimolodjeye: viebe cachî (cweri), betchete por-. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
porcession [f.n.] 1. ceremoneye rilidjeuse la k' on s' pormoenne divant l' ouxh, sovint po fiesti on sint. F. procession. grande porcession: porcession do Sint-Sacramint (e moes d' may). Les piyônes dinèt a plaijhi des grossès rodjès fleurs po wårni l' finiesse al porcession (Joseph Houziaux). pitite porcession: porcession do cwinze d' awousse. Li porcession do cwénze d' awousse copléve li cene do Sacramint (B. Louis). >> on n' såreut souner a messe ey esse al porcession: on n' såreut fé deus sacwès a côp. Franwal: ahåyant po: "On ne peut pas être au four et au moulin". >> el porcession est rintrêye: dijhêye po ene feme ki n' si rvoet pus (ki n' a pus ses regues). F. ménopause. >> fé come al porcession d' Echternak°. 3. djins ki sont la ki s' pormoennèt. F. processionnaire. >> saveur fé rtourner ene porcession: esse bele et assaetchante, tot djåzant d' ene kimere. C' est teribe come ele vos savèt ddja fé rtourner ene porcession et k' ele n' ont co pont d' ådje (Chantal Denis). F. terriblement attirante. 4. convoye. Ci n' esteut k' ene porcession d' djins so les voyes. F. défilé, file, colonne.
Porcioncule [f.n.] fiesse del Notru-Dame des Andjes, fiestêye pa les Franciskins li 2 d' awousse. On freut l' mariaedje li mårdi del Porcioncule... et on repeteut dedja po les prumirès vepes då Cwénze d' Awousse ! (A. Laloux). Etimolodjeye: no d' on viyaedje itålyin, Porziuncola, wice k' on a cmincî a fiester Notru-Dame des Andjes.
porea [o.n.] 1. sôre di verdeure. Après l' troumea Dins les språtes les poreas Dj' aveu pierdou m' tchapea eyet m' valijhe (viye tchanson). F. poireau. >> djote° ås poreas. 2. nucrea ki vént sol pea. F. verrue. Disfondowes: porê, poria. | porete [f.n.] porea. Après aveur fwait ene sokete, Popa a rpiké ses poretes (Y. Laurent). F. poireau. | porêye [f.n.] ratatouye (potêye di verdeures, avou des canadas, et ene cråsse såce dissu). rl a: djote, djotreye, sitouvêye, salåde ås kertons, djårdinêye. >> vos alez mindjî del porêye ås halenes: dijhêye po mancî èn efant k' a fwait ene biestreye. F. punir. >> evoyî ene sakî al porêye: l' evoyî al djote. F. se débarrasser. Disfondowes: poréye, porêye. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
pôreut vali ! u i pôreut vali ! u fåreut vali ! I. [mots-fråze] mostere k' on s' rafeye d' ene sacwè, mins k' on sait bén ki ça n' si pout. Les Boches dijhnut bén k' i gn a pus po des moes, des samwinnes: pôreut vali ! (L. Somme). F. Si ça pouvait être vrai !; c'est à souhaiter; heureux s'il en est ainsi. II. pôreut vali ki [aloyrece] po ene sacwè k' on vôreut bén k' arive, mins ki n' si pout. Pôreut vali k' nos årîs des liårds et co saveur endè mete e plaece! Pôreut vali k' on s' pôreut, sins furler, leyî viker (R. Viroux). Pôreut vali k' al plaece d' è vleur après les djins, nos fréns åtoû d' zels et lzî dner, tenawete, on côp di spale (P. Renson). Franwal: ahåyant po: "F. ah si seulement …". | pôreut nén vali ! u i n' pôreut nén vali ! I. [mots-fråze] mostere k' on rcrind ki ça n' arive, tot djåzant d' on måleur. Si ça continowe, il årè co ene buze ciste anêye ci :: Pôreut nén vali ! si mame è freut ene maladeye. C' est po les anêyes: nos n' serans todi pus la po vey si c' est l' vraiy ! :: Pôreut nén vali ! Vola co on côp k' on n' djocrè nén li rowe di tourner; pôreut nén vali ! (L. Baijot). L' ome ni s' a ddja rewoeyî: i n' pôreut nén vali, avou tos les catchets po doirmi k' i prind ! (L. Mahin). F. Dieu nous en préserve; j'espère que non; le contraire serait étonnant. II. pôreut nén vali ki u pôreut vali ki …ni … nén: dijhêye cwand on n' vout nén k' ene sacwè arive. Pôreut vali k' l' ouxh ni winkeye nén. Pôreut nén valu k' après les djalêyes ki nos avans yeu tins do moes d' djanvî, i s' mete a niver deus samwinnes å long ! Pôreut nén vali k' elle åreut yeu èn accidint ! (L. Mahin). Nondezo ! Pôreut vali k' on n' mete nén do souke dins l' gote ! (E. Wartique & E. Thirionet). F. pourvu que… ne… pas. Etimolodjeye: viebe poleur (å condicioneu) eyet viebe valeur a l' infinitif, dizo disfondowe coûtchantrece "vali". Coinrece Coûtchant walon, Payis d' Nameur, Basse-Årdene.
porion [o.n.] 1. mwaisse-ovrî dins ene fosse. Vos ki n' esteut k' porion, Et dinltins ovrî el fosse, vs avoz fwait d' vosse gårçon Èn ome k' a on bea posse (J. Vanhese). El pa Camile est porion ås Mårmitchis (G. Fay). A vosse domestike ki dit "madame et ses feyes", dj' inme mia l' porion ki creye : "C' est l' eure di fé payeye" (dit-st i l' kénket d' houyeu ddi sol tchiminêye) (C. Mahy). rl a: comandant. >> porion mårkeu: porion ki rwaite et scrire si tote li tchôke (l' ovraedje) a stî fwaite, si tos les ovrîs sont la, evnd. F. contre-maître, porion. 2. mwaisse-ovrî dins ene ôte ovrance. F. contre-maître. Disfondowes: porion, porian. Pc. porion. Etimolodjeye: calcaedje do picård "porion" (mwaisse ovrî dins ene fosse).
Li porion divize avou l' directeur (dessinaedje da Walthery, dins Tchantchès).
pormoenner (si pormoenner) [v.pr.] roter londjinnmint, po s' plaijhi. Tot s' pormoennant loyminoymint, li vicåre rescontere ene masse di djins (Marcel David). Gn aveut on spér ki s' pormoennéve avå l' fagne. F. se promener. | pormoennåde [f.n.] 1. moumint k' on s' va pormoenner. 2. pormoennaedje. Dji frè ene pormoennåde po m' kischeure après l' dinner. Li directeur s' aveut dmandé s' il aléve leyî rexhe si troplêye pol pormoennåde (Chantal Denis). F. promenade. | pormoenneu, pormoenneuse u pormoennresse [o.f.n.] li ci (cene) ki s' pormoenne. | pormoennaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "si pormoenner". I gn a do pormoennaedje a Francortchamp (L. Remacle). On dit eto: pormoennåde. 2. plaece k' on s' î pout pormoenner. F. promenade amenagée. 3. pî-rowe. Al plaece do teyåte di Nameur, asteure, c' est on pormoennaedje. F. piétonnier.
porotche rl a: pårotche.
portchessî [v.c.] tchessî tot shuvant lontins et sins rlaye (ene sakî, ene biesse). On dit eto: porcachî. F. pourchasser.
Portugal [n.pl.] payis d' Urope, mimbe di l' Union Uropyinne, e portuguès "Portugal", metou tot a l' Ouwess do continint, so l' Oceyan Atlantike et avou fok ene frontire avou l' Sipagne, a l' Ess eyet å Nôr. 91.632 km², 10.300.000 dimanants. Mwaisse-veye: Lisbone (Lisboa). Ôtès grandès veyes: Porto, Setubal, Coimbra. | Portuguès, esse [o.f.n.] dimanant(e) e Portugal. | portuguès, esse [addj.] do Portugal. | portuguès [o.n.] lingaedje roman djåzé e Portugal.
posse [o.n.] 1. plaece wice ki les tchesseus ratindèt l' djibî, dins les tchesses ås singlés, ciers evnd. Les gårs minèt tchaeke tchesseu a s' posse. 2. boesse wice k' on-z ôt li radio Dj' a-st oyou dire o posse k' il alént rawè des subzides di l' Urope. 3. boesse wice k' on rwaite li tévé. Riwaitîz l' posse a Brussele a 7 eures et dmey: on ndè djåzrè. rl a: boesse-ås-imådjes. 4. institucion ki poite les letes et colis. Il ont privatijhî li posse almande. rl a: malposse. 5. bastimint di ciste institucion la. Dj' a stî al posse a Djedene. 6. plaece, ovraedje. Il ont drovou des posses, payis pa l' onem, po les djonnes ki rexhèt djusse di scole. 7. sistinme d' usteyes ki tnèt eshonne: on posse a sôder.
posse: (di radio)
possibe I. [addj.] ki s' pout. Vola l' lisse des amidraedjes possibes. On sait bén k' tot doet mori on djoû u l' ôte, mins l' pus tård possibe cwand on-z a fwait s' dak (J. Lebois). Linwe-ehåyaedje: on-z a ptchî di replaecî l' addjectif possibe pa èn emantchaedje avou "ça s' pout, ki s' pout (fé)". >> est i possibe bén seur ! u: 't i possibe å monde ?: mostere l' ewaermint divant ene sacwè d' nén croeyåve. 'T i possibe, bén seur, çou k' on raconte avå l' veye ? F. comment est-ce possible ?. II. [o.n.] fé s' possibe: fé tot çou k' on pout. Nos frans nosse possibe po porshure l' ovraedje ki vos avoz si bén metou en alaedje (P. Habets). >> fé s' pitit possibe: fé çou k' on pout, sins s' vanter. Disfondowes: possibe [-ip'], possëbe [-ëp']. Calcaedje riwalonijhî do F. "possible".
postea [o.n.] 1. grand bwès metou stampé po mostrer l' voye, po poirter les fis d' telefone, li corant. F. poteau. 2. boket do cåde ki sotént èn ouxh, on håjhea, ene poite, metou d' astampé. rl a: anchoure. F. montant (de porte). >> I n' fåt nén mete (u: i våt mî n' nén prinde) si doet inte l' ouxh et l' postea: i n' fåt nén moussî inte deus ki s' margayèt. Franwal: ahåyant po: "entre le marteau et l'enclume, entre l'arbre et l'écorce". rl a: inte li mårtea et l' eglume°. Disfondowes: postia, postê, pustê, pistê, potia, potô. | postî [o.n.] ouxh avou on cåde po rexhe foû do djårdén. Padvant l' postî, on batch avou del blanke aiwe didins; del croye, direut on: c' est po s' dizinfecter divant d' moussî, rapoirt al disgraptêye vatche (L. Somme). Disfondowes: postî, posti.
posteure [f.n.] siculteure di pire, di plåsse, di bwès ki rprezinte ene djin, sovint on sint. I s' aveut tchôké el tiesse di rsaetchî foû di si eglijhe totes les posteures di plåsse k' on-z î aveut metou a monceas, dinltins (E. Gilliard). | posturete [f.n.] pitite posteure k' on croet k' a on povwer madjike, dins les rlidjons animisses. Cwand èn ome-å-nkisi cåze a ses posturetes, i lzî djåze come on mwaisse ki cmande ses sudjets (J.M. Lecomte, rat. pa L. Mahin). F. fétiche. Etimolodjeye: no "posteure", cawete -rete, 2003.
pot [o.n.] 1. rond toupin k' on pout mete on likide u ôte tchoi dvins. F. pot, récipient. >> pot d' tchambe: pot al xhlé. 3. cwårs ki sont rashonnés pås djouweus d' on djeu, et k' c' est l' ci ki wangne k' apice. F. mise. | pote [f.n.] 1. pitit trô e tere, la ki les aiwes si rashonnèt. On dit eto: fosse. F. fossette., Ny. putte. >> El pote: no d' ene plaece di Mårcin. >> Cinse del Pote: no d' ene plaece di Trazniye. 2. plaece k' on s' a coûtchî dins les yebes Ti, l' rôbaleu, ni rgrete nén les potes ki t' leyes divins les hôtès yebes (L. Warnant). F. couche. 3. (pus stroetmint) coûtche d' on live. Ruzêyes, les håzes dimorént retroclêyes e leu pote disk' a tant k' les omes åyexhe passé houte (J.P. Dumont). F. couche, gîte. 4. cåvlé costé del djonteure del sipale, del hantche, la kel makete des oxheas del coxhe et do bresse si vnèt adjonturer. Loukîz a: dispotlé. F. cavité articulaire. 5. prijhon. Trafik di clandestins; ça doet coster tchir, la, ça; dji n' a nén håsse di m' ritrover el pote e l' Espagne (L. Mahin). On dit eto: gayole, cadje, amigo, violon, piole. 6. seure mene. F. mimique. >> fé ene pote: fé s' mawe. On dit eto: brognî F. bouder. | potiket [o.n.] pitit pot. Penêye a rivnou a lu al clinike, avou des touyeas et des potikets åtoû di s' lét (J. Lahaye). Sol djivå, inte on potiket å toubak et on tchandlé d' keuve, on bondiu d' bwès sitind ses bresses (A. Marchal). F. petit pot. Etimolodjeye: cawete -iket. | potea [f.n.] pitite pote avou di l' aiwe di plouve. I dveut aveur ene sintêye di fier a mete ses pîs dins tote les aiwes et a tchipoter dins tos les poteas d' bôjhe (ramexhné pa A. Atten) Li potea esteut plin d' rognes et d' maketes (G. Lucy). Li veye est ene curêye ! dit-st i al moxhe ki coreut åtoû d' on ptit potea d' bire sol candlete(J.M. Masset). F. flaque. Etimolodjeye: cawete -ea.
potafwaire [o.n.] (v.m.) tchôdronî ki tournéve les viyaedjes po rfé les taexhons di stin et d' fier. rl a: ratata, caramagna. F. ferblantier, rétameur. Etimolodjeye: sitindaedje do criyaedje di ces djins la "pot à faire" (pot a fé). Coinrece Payis d' Tchålerwè.
potale [f.n.] trô dins on meur, copurade 1. trô dins li dvanteure del måjhon, wice k' on mete ene posteure di l' Aviedje. Il avént flori tote les potales. F. niche. 2. trô, ricatchî pa ene toele, dins les spès meurs did dinltins, wice k' on meteut l'amagnî. Vos n' savoz nén des noveles ? Nosse tchet a tchî al potale. 3. ronde finiesse d' eyou çk' on rwaite ådfoû, muchyî åddins. >> fé (drovî) des ouys come des potales di gurnî: fé des grands ouys, pask' on voet åk k' on n' a måy veyou. evnd. rl a: reyusse, marcote. Franwal: ahåyant po: être émerveillé, ébahi. rl a: pote, loukete, båkete. F. lucarne. Disfondowes: potèle, potale.
potale: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
potcha rl a: potchî 1 \ potcha.
potcha pelrin [o.n.] spore di potcha ki s' ratropele a foû grands djonneas, et vorer so les coûteures, aprume e l' Afrike, e sincieus latén Schistocerca gregaria. Pl. des potchas-pelrins.
potche 1 [f.n.] 1. taxhe. Cwand l' coucou tchante, si t' as des cwårs e t' potche, to serès ritche tote l' anêye. I n' aveut pus ene seule cloutche e s' potche (V. Roba). F. poche. 2. trô dins ene rotche, evnd. On cwire après des potches avou del petrole. F. poche, cavité, creux. 3. likide rashonné a ene plaece dins l'coir, sovint nén normåldimint. C' est ene potche ki s' fwait sol divant do djno. F. épanchement, collection. >> potche goidjrece: (mot d' årtisse) potche metowe dizo l' oraye des tchvås, et ki s' pout rimpli d' matire. F. poche gutturale. | potchete [f.n.] 1. taxhete. 2. pitite ewalpeure po des fotos. Ele li diswalpa bén belotmint et bayî å fakir ene potchete ås fotos (L. Mahin). F. pochette. potchtêye [f.n.] çou k' gn a dins ene potche, dins ene boûsse. On begnon d' ansene, ça åreut ttaleure valou dipus k' ene potchtêye di napoleyons (L. Mahin). F. bourse.
potche 2 rl a: potchî 2 \ potche.
potchî 1 (codjowaedje) I. [v.s.c.] monter å hôt d' on plin côp, tot fjhant aler ses djambes u ses pates (tot djåzant d' ene djin u d' ene biesse). rl a: zoupler, hopler. >> fé potchî (ene sakî) foû d' ses clicotes; u: foû d' ses bagues: li fé araedjî pår. Si to m' fwais potchî foû d' mes bagues, dji t' siplinke tot mnou (A. Maquet). II. [v.c.] monter dsu et esmincî (ene frumele e tchåleur, tot djåzant d' on tchvå, d' on gayet). I wårdént todi on gayet po potchî les ptitès åmayes e waide. F. saillir. | potchant, e [addj.] ki potche. Totès sôres di potchantès biesses crînèt d' tos leu pus roed: i gn a des ptites ki n' ravizèt nén må nos coks d' awousse (L. Hendschel). | potcha [o.n.] potchant inseke, del sôre do cok d' awousse et do crikion. Gn a ossu des potchas verts et orandjes ki sont pus gros ki m' pôce; gn a bén 100 grames di tchår pol ci ki vout sayî (L. Hendschel). F. criquet.
potchî 2 [v.c.] sipotchî. | potche 2 [f.n.] 1. potcheye (estotchet). Nos rirans mindjî ene cråsse potche (A. Carlier & W. Bal). F. étuvée. 2. drole di maxhaedje di dinrêyes, d' amagnîs. F. mélange incongru. | potcheye [f.n.] 1. sitotchet. Ene potcheye di cabus fé ene potcheye avou des petotes, des spinasses et do lård. (F. Deprêtre et N. Nopère). F. étouffée. 2. sipotchaedje al fortchete des canadas avou les ôtès verdeures dins si assîte. F. pâtée. Disfondowes: potchèye, potchîye, potchûye, potchûwe, potchûte. Coinrece Coûtchant walon.
potchî djus [vierbire a spitron, sins coplemint direk] potchî al valêye (pus bas ki la k' on-z esteut). Tot potchant djus d' si tchvå, i s' mete a djnos dvant l' Bele Et rabresse ses ptits pîs, pu l' fwait ashir so l' sele (A. Gauditiaubois). F. descendre, sauter en bas.
potchter (codjowaedje) [v.c.] potchî a ptitès hopes, roter a ptits pas. Tot potchtant d' on pî so l' ôte, nosse binamé valet va todi pus lon erî di s' måjhone. (P. H. Thomsin). rl a: djiboter. F. sautiller, gambader.
pote [f.n.] 1. pitit trô e tere, la ki les aiwes si rashonnèt. rl a: potale. On dit eto: fosse. F. fossette. Ny. putte. >> El pote: no d' ene plaece di Mårcin. >> cinse del pote: no d' ene plaece di Trazneye. 2. prijhon. | poter (codjowaedje) [v.s.c.] dins les djeus d' efants: tchoizi dins les djouweus li ci (cene) ki va esse foû u ki va ataker.
poude [f.n.] poure (prodût come del poûssire). F. poudre. >> c' est del poure di perlinpinpin: dijhêye po n' nén responde al kesse. "Cwè çki c' est d' ça?". >> poude di riz: rodje poure ki les femes si metént s' les mashales. Parintêye: poudrer, poudrijhî.
poudrer (codjowaedje) I. [v.c.] mete del poure. F. poudrer, saupoudrer. II. si poudrer [v.pr.] si mete del poude di riz. | poudraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "poudrer". F. poudrage, saupoudrage.
poudrijhî (codjowaedje) [v.c.] sitritchî (ene couteure, des tchamps) avou on prodût ki touwe les måfjhantès biesses u les crouwås. Disk' asteure, les ekipes monåcionåles ont poudrijhî 300.000 ectåres (L. Mahin) On dit eto: sitritchî. F. traiter, pulvériser.. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "pulvériser", 2004. | poudrijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "poudrijhî". F. traitement, pulvérisation. | poudrijhoe usteye po poudrijhî. On dit eto: sitritchoûle, sipritchoûle. F. pulvérisateur.
pougnî 3. ripougnî (do scret). Li violoneu a vnou, pougnî les tetes da Divine di Cerfontinne, et dijh djoûs après, les poreas estént evoye (A.G. Terrien, rat. pa L. Mahin).
poujhî [v.c.] prinde di l' aiwe, u ene sacwè d' fén, ene ene plaece metowe pus bas k' vos. Les femes alént poujhî des grands saeyeas d' aiwe ezès fontinnes po rlaver les fniesses et renairi les måjhones après l' ivier (G. Pècheur). F. puiser. Disfondowes: poûjî, poûhî, poûhi, poûher, pouher, pûhî, pûhi, pûyi, pûher, poûjî, poûji, pouji, poûjer, poujer, poûjè, pûjî, pujî, pûji, puji, pûjer, pujer, pûjè, miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 1.80. Etimolodjeye: bodje latén latén puteus (pousse), avou fornaiviaedje linwistike. | poujhete [f.n.] troûlea. Avoz aprusté l' poujhete ? (F. Barry) On dit eto: troûle, poujhoe, sipoujhete. F. épuisette. Disfondowes: poûjète, poûhète, pûjète, pwîzète; miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.194. | poujhoe [o.n.] 1. troûle. F. épuisette, truble. Tot vert moussî, avou on grand tchapea so s' tiesse, et so si spale tote ses vedjes, si reuze, si poujhoe (F. Nyns). 2. sôre di gros coyî, bén droet so s' longueur, po prinde del farene, do souke dins on saetch. Li martchand d' tamijhs aveut ossu des ramons, des vans, des cwåtes, des loces et des cwîs d' bwès d' totes les cognes, des poujhoes po ratrossî les hopeas d' grins el heure, des fotches scheuresses, des rusteas, des stîs et eco bén des ôtès bwejhelreyes ki dj' roveye (Léonie Pierre-Lagauche). 3. gofe (plaece pus fonde dins ene aiwe). Il avént pus sogne di leu pere ki des Grimancyins, des Vindeus d' åmes, des Scåfures et des Omes ås rodjes dints respounés dvins les pousses et les poujhoes d' Djer (H. Frenay). 4. sitåcion d' poujhaedje. Li poujhoe, c' est ene pitite eståcion d' pompaedje, k' apice l' aiwe di l' astantche, et l' evoyî eviè on tchestea d' aiwe, metou sol cresse (L. Mahin). F. station de pompage. Disfondowes: poûjwè, poûheu, poûhû, pûheû, poûjoû, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.194. | poujhon [o.n.] 1. plaece k' on va poujhî a l'aiwe L' aiwe est frisse et claire mins ele n' a nén l' gosse di nos poujhons d' årdene (J.P. Dumont) K' el Grand Noer t' epoite e poujhon Ti trovrès la ene pus bele fontinne (L. Lagauche). On dit eto: sourdant. F. source, point d'eau. 2. (pus stroetmint, aprume a Spå, a Tongue) sourd di tchôde aiwe k' on s' î va bagnî po rweri sacwants mås. Onk a kî troes doets dzeu l' narene Esteut crexhou ene pwaire di coines, Ni meta k' on pô d' aiwe so s' front Et ses coines toumît e poujhon (Lambert de Ryckman). F. source thermale. | poujhtî [o.n.] 1. onk ki cåvlêye les pousses. F. puisatier. 2. societé d' cåvlaedje di pousses. | poujhåve [addj.] ki pout esse poujhî. >> poujhåvès aiwes: aiwes rashonnêyes dins tere, et k' on pout-z ariver a rmonter tot fjhant des pousses. Dins les teres k' il a esseré dins s' meur di disfinse, gn a totes les poujhåvès aiwes: on toû d' rossea tchén po-z assouwer les dierinnès teres k' i lairont ås Palestinîs. (L. Mahin). F. nappe phréatique. | poujhaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "poujhî". F. puisement, pompage. >> sitåcion d' poujhaedje: instalåcion la k' on poujhe l' aiwe. On vî tchinne, k' esteut agritchî a on pindisse djusse di l' ôte costé del sitåcion d' poujhaedje, fourit acsû pa l' aloumwere (L. Mahin). On dit eto: captaedje. 2. schavaedje di pousse. Dins les payis Arabes, on pårtixh mitan / mitan inte li govienmint do payis, et les societés petrolreces k' on fwait les poujhaedjes (ratourné pa E. Benoit). F. forage.
poujhî foû [vierbire a spitron, a coplemint] poujhî et rsaetchî ene sacwè foû d' ene plaece la k' elle est. Adon, avou on schoumoe, i poujha l' cire foû (A. Lenfant). F. retirer, extraire, soutirer.
poul rl a: pol. Coinrece Basse-Årdene et Coûtchant walon.
poule 1 [f.n.] biesse ki vike el mér, avou ene ûtinne di bresses k' ele plake après ses proyes po ls apicî. I pexhèt ås poules dins les rotches li long del mér, avou ene cane pexhrece sins fi, djusse on gros hanzin wice k' i metèt ene pitite poule come amoice. >> Li Poule: Li Mafia. F. pieuvre, poulpe. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (dobe cossoune å coron LP -> L, tz a: pule) do F. "poulpe", 2000.
poule 1: poule pexheye avou ene cane pexhrece sins fi, pus tapêye al tere; waitîz come elle a rade candjî d' coleur; a droete, ene ôte sôre, k' on voet bén les bokes suçreces (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
poule 2 [f.n.] djonne feme ki coûtche avou èn ome pus vî et pus ritche ki leye, sins esse maryi avou lu. Il a co stî rivnou a l' otel dul Bårire avou s' poule.. rl a: poye. Etimolodjeye: calcaedje setch do F. "poule", å sinse di mwaistresse, 1950.
poule 3 [f.n.] troke d' ekipes dins ene bate di fotbale, ki djouwèt ene avou l' ôte, et l' wangnant monter dins l' tournoe. Li Beljike a toumé el poule B avou l' Marok. rl a: poûlea. Etimolodjeye: calcaedje do francès "poule" u d' l' inglès "pool" (minme sinse), les deus vnant do prumî sinse francès di "poule" (poye), 1950.
poûlea [o.n.] 1. hopea, moncea. On poûlea d' nivaye. rl a: poule 3. F. tas. 2. rapoûlaedje. Cint meye åmes e minme camp: ké poûlea ! (J. Wisimus). F. rassemblement. Disfondowes: poûlê, (poûlia). Etimolodjeye: bodje latén "populus" (peupe), u tîxhon "pool, pohl" (rashonnaedje d' aiwe); raptitixhante cawete -ea. Coinrece Payis d' Vervî.
pouline rl a: polene.
Poupan rl a: Pouphan.
Pouphan [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Poupehan, rebané avou Bouyon; vî limero del posse: 6839. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Poupan. >> Sipotaedje des djins: les Dôrnîs. Disfondowes: Poup'han, Poupan, Poupë.an, Poupuhan. Etimolodjeye: tîxhon "Popo-ham" (han, pré da Popo). | Pouphanî, u Pouphinot; Pouphanresse u Pouphinote [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Pouphan.
pourcea d' aiwe [o.n.] tchivene (lomé insi pask' i magne did tot). F. chevesne.
poure [f.n.] 1. Çou k' gn a dins les cartoutches, les menes, les bombes et ki les fwait peter. F. poudre explosive, poudre à canon. >> boesse al poure: a) boesse po mete del poure (po tcherdjî les vîs fiziks). F. boite à poudre. b) (imådjreçmint) sacwè ki va peter. F. poudrière. Dji m' rafiyive ki ça fourixhe li boesse al poure, li distonoe k' aléve renonder tote li tuzance walone (L. Mahin). 2. poude (prodût come del poûssire). Dins s' sacotche gn a s' motchoe d' potche, ses bastons d' coleurs, si muroe et s' boesse a poure (H. Petrez). Al tévé, on fwait l' bouwêye avou des poures k' on dit meyeuses ki ene et l' ôte, etot vudant del minne fabrike (R. Painblanc). F. poudre. Disfondowes: poûre, poûle, poule. Etimolodjeye: latén "pulvere" (minme sinse). | pourreye [f.n.] plaece wice k' on mete les esplôzifs dins ene cårire, les amunicions dins on cazer, evnd. F. poudrerie. Disfondowes: poûr'rèye, poûr'rîye.
poûrter rl a: poirter.
pousse [o.n.] 1. grand rond trô cåvlé pås djins po-z î aler poujhî a l' aiwe (u al petrole). Est ç' di l' aiwe, est ç' des sondjes, å djusse, Ki nos ramoennans foû do pousse (J. Guillaume). >> si mete a saetchî al coide do pousse: ès maryî. >> tchaire e pousse: esse prin å cep d' èn ome, d' ene feme, et s' maryî avou leye (lu). >> vini do pousse des andjes: vini å monde. >> Bontea Pousse, Pousse des Tchéns: no di des plaeces d' Ebli. 2. (mot di speyolodjisse). edujhoe u egolina ki s' efonce droet dins tere. On dit eto: tchantwere. >> Houtonpousse: no d' ene plaece di Grantchamp so plaece: Hotonpuche. >> Li pousse: no d' plaece di Xhigné e F. trou du Serpent, di Lovgné, e F. chantoire du pousse. Disfondowes: pous', pus', pwis'; Pc puch, pwich; miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 4.34. 3. grand parfond trô dins les mårlires. On dit eto: beur. Etimolodjeye: latén puteus (minme sinse). | posroû pitit pousse po dure evoye les aiwes di spåmaedje u d' ruxhlaedje, dins ene cåve, on ståve, sol dilé d' ene voye. F. puisard. >> Li posroû: no d' ene plaece di Mårcin. Disfondowes: pos'roû, pis'roû, pos'rou. Etimolodjeye: bodje pousse, cawete -roû.
poûsse-pôusse [o.n.] 1. tcherete a bresse saetcheye pa èn ome, et k' on s' ashid, sôre di tacsi ezès veyes d' Azeye. 2. poûssaedje a mwints côps dins l' djeu des aweyes. Fwai poûsse-poûsse dabôrd !
poûssî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. voleur sipotchî (ene sakî, ene sacwè), sovint po l' fé bodjî. F. pousser. Ene grosse come mi, i m' ont dvou poûssî på cou por mi poleur monter dins l' pitit busse. >> poûssî al valêye: poûssî po fé toumer, po fé dischinde. rl a: poûssî djus. >> poûssî l' ouxh: clôre l' ouxh. >> poûssî s' sidje: poûssî foirt po nd aler a l' ouxh (al twelete). rl a: poûssî foû. 2. sipotchî (des ôtes djins) dins ene floxhe di djins. On s' fijheut poûssî d' tos les costés. rl a: kibouter, kitaper. F. pousser, bousculer. 3. voleur fé avancî. F. pousser (à), encourager, stimuler. >> I n' va nén pus lon k' on nel poûsse: c' est on nawe. rl a: tchôkî. >> poûssî å dbout: fé araedjî (ene sakî) disk' å moumint k' i n' sait pus wårder si froed sonk. F. pousser à bout. 4. poûssî deus, cwate, shijh dints: bouter deus, cwate, shijh dints di dvant. Nosse vatche poûsse cwate dints. rl a: brijhî. 5. esse poûssî del tchôde måke: aveur on tchôcmwår. rl a: tchôkî. F. cauchemar. II. [v.s.c.] 1. crexhe, tot djåzant d' ene plante, d' ene biesse, d' en efant, d' on må, des tchveas. Il a leyî poûssî ses tchveas. Come i poûssèt ces efants la. Il a on boigne clå ki lyi poûsse ås fesses. Les poes d' oujheas, c' est ene violete nichté, avou des gripetes, et ki poûsse bråmint dins les avoennes (M. Anselme). F. grandir, croître, pousser. 2. aveur del coûtresse d' alinne, tot djåzant d' on tchvå, d' ene djin. Vosse tchivå respire tot dnant on côp d' flanc: i poûsrè dabôrd. F. être asthmatique, présenter de la pousse. 3. fé ene foice, tot vlant fé boudjî ene sacwè. rl a: bouter, foirci. F. forcer. >> poûssî al rowe; u: al tcherete; u: å tchår; u: al bote: aidî ene sakî, ene sacwè, a-z ariver. rl a: bouter. F. être partisan de, encourager. >> poûssî å drî: (mot d' batlî) s' aprepyî do rivaedje. rl a: bouter å lådje. >> poûsse, dji saetche: dijheye d' ecoraedjmint cwand ene sakî a malåjhey po fé èn ovraedje. Franwal: ahåyant po: "courage !". 4. tinkyî ses musses do vinte, po fé rexhe ene sacwè pa l' anusse (seles), pal nateure (vea, efant). rl a: presser, bouter. F. pousser, faire des efforts expulsifs. Etimolodjeye: Riwalonijhî calcaedje do F. "pousser", a môde di francijhant replaeçmint des mots walons tipikes "bouter" eyet "tchôkî", 1950. | poûsse [f.n.] 1. boket d' èn åbe k' a poûssî so èn an. Al boune såjhon, li sapén fwait des poûsses (J. Boulard). rl a: poûssåjhe. 2. maladeye des tchvås ki les rind courts d' alinne. Ele fwait del poûsse, vosse cavale. F. pousse. | poûssåd [o.n.] 1. sitançon metou clitchî, astoké a on på, on meur d' on costé, et piké e tere di l' ôte. F. étançon, étai oblique, jambe de force. On a metou des poûssåds po-z astoker l' meur ki baxhe (F. Deprêtre et N. Nopère). On meteut on poûssåd a tchaeke på d' coine. D' on costé, on-z astoke les rondins a èn åbe, et d' l' ôte des costés, on plante on piket sotnou pa on poûssåd, k' on-z a efyî e betch di flûte (Boulard). rl a: astoke, aspoyire. 2. pîce del tcherpinte, metowe di bihair. F. contre-fiche. 3. djin ki vs aide po-z aveur ene bele plaece. Lacobén ki dj' a yeu on bon poûssåd, ôtmint, dji n' åreut nén yeu l' plaece. rl a: poûssant, poûsseu. F. piston. Disfondowes: poûssârd, poussaud, poûssâ. Coinrece Coûtchant walon, Basse-Årdene, Hesbaye. | poûssant, e I. [o.f.n.] li ci (cene) ki ki vs aide po-z aveur ene bele plaece, èn advantaedje nén merité. Il a yeu del tchance d' aveur on bon poûssant po-z intrer al banke (J. Coppens). Leus pés, des grands monsieus d' Bouyon, avént des poûssants pus hôt (L. Mahin). rl a: poûssåd. F. piston, relation, appui. Disfondowes: poûssant, poûssont. II. [addj.] ki poûsse, ki fwait poûssî. >> må poûssant: må å vinte a cåze di l' efant ki poûsse, å cminçmint d' l' acoûtchmint, d' ene fåsse coûtche. Dj' a yeu on må poûssant, et ene munute après, dj' aveu fwait l' efant ki n' s' aveut nén diswalpé dispu ene troejhinne di moes. F. contraction utérine. >> aveur les mås poûssants u esse dins les mås poûssants: esse presse a-z acoûtchî. F. douleurs de l'accouchement. Coinrece Basse-Årdene. | poûssåde [f.n.] poûssaedje dins ene floxhe di djins. rl a: tchôcåde. F. poussée, bousculade, mouvement de foule. Disfondowes: poûssaude, poûssâde. | poûssåjhe [f.n.] 1. crexhinne des plantes, des poys, evnd. Il a ploû, vos alez vey li poûssåjhe des målès yebes (ramexhné pa J. Haust). Li playe di nosse tchet si rfwait; loukîz ké poûssåjhe di poyaedjes. F. pousse, poussée. 2. poûssaedje po ene idêye repeté mwints côps. Les Palestinîs n' ont nén todi yeu l' aidance des ôtes peupes arabes; i n' sorvikèt ki pa leu prôpe poûssåjhe. rl a: poûssance. F. détermination, volonté. Disfondowes: poûssauhe, poûssauhye, (poûssauje, poûssâje, poûssâhye, poûssâye, poûssauye). | poûssete [f.n.] pitite tcherete d' efant, avou on shofla (ployåve toet). Ele pormoenne li ptit dins l' poûssete. F. landau. | poûssaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "poûssî". Waite les raecenes, ké poûssaedje, rén k' so ene samwinne. Gn aveut on té poûssaedje dins les djins divant l' cinema, k' on åreut yeu stî scwaté. (F. Deprêtre et N. Nopère). Si gn åreut nén yeu l' poûssaedje d' onk do pårti, i n' î moussive nén. F. poussée, bousculade, pousse, croissance, intervention, encouragement, appui, soutien. Disfondowes: poûssâdje, poûssadje. | poûsseu [o.n.] Li ci ki poûsse. Il est poûsseu d' tchårs al fosse. I nd aveut co des poûsseu, å cinema (J. Coppens). On bon poûsseu. rl a: poûssåd. | poûssance [f.n.] 1. troke di djins ki disfindèt ene idêye. Fåreut monter ene sitocasse poûssance po les cayets d' walon, ene sacwè k' åreut åk a dire amon les politikîs, k' i nd årént minme sogne (L. Mahin). F. lobby, groupe de pression. 2. l' ovraedje d' ene sifwaite troke di djins po-z adiercî leu côp. S' i gn a nén ene poûssance eturnåcionåle po l' idêye di wårder les ptits lingaedjes å 21inme sieke, end a mwintes did zels ki vont tourner e cou d' poyon. rl a: poûssåjhe, boutance. F. lobbying, pression. 3. poûssaedje ki deure toltins. Et pu, gn a surmint co ene poûssance do francès, sol prononçaedje e walon di dijh-nouf, avou "jh", mins "di-set", avou on scawé "dijh" (L. Mahin). Serîz d' acoird k' on mete ene ekipe di rfondeus el tiesse del soce, avou tote li poûssance metowe so li csemaedje do rfondou ? F. influence, importance, prépondérance, insistance, accent. Ingl. emphasize. 4. aidance. Li Redjon Walone, diviè les anêyes 2010, aveut decidé di dner ene sifwaite poûssance å lingaedje walon (L. Mahin). Etimolodjeye: bodje poûssî, cawete -ance, a pårti des sinse di poûssant, 1994. | poûssoe [o.n.] boton k' on poûsse et ki disclitche on mecanisse. F. poussoir. Disfondowes: poûswêr, poûsseu, poûswè, poûssoû.
ene poûssete. | Les Palestinîs n' ont nén todi yeu l' aidance des ôtes peupes arabes; i n' sorvikèt ki pa leu prôpe poûssåjhe. |
poûssî djus [vierbire a spitron, a coplemint] poûssî (ene sakî, ene sacwè) al valêye (po l' fé toumer, el fé dischinde). F. faire tomber. Disfondowes: poûsser djus, poûssè djus, poûssî djus.
poûssî evoye [vierbire a spitron, a coplemint] poûssî (ene sakî, ene sacwè) po k' i n' dimeure nén e s' plaece. Zels, i crexhèt, et nozôtes, on-z aviyixh: c' est zels ki nos poûssèt evoye. F. chasser, déloger, éjecter. Disfondowes: poûsser vôye, poûssî èvônye.
poûssî foû [vierbire a spitron, a coplemint] fé rexhe ådfoû (ene sacwè k' esteut ådvins) tot poûssant. >> poûssî totafwait foû: (mot d' cinsî, d' årtisse) si forbouter (bouter l' velire a l' evier ådfoû). Cwand on s' a lvé, li vatche aveut poûssî totafwait foû. Disfondowes: poûsser fû, poûssè foû, poûssî foû.
poûssif, ive I. [addj.] 1. haneus, ki shofele et tanfler rén k' a fé ene pitite foice. On dvént poûssif tot divnant vî. På aléve fé zinziner si violon et Djan-Mi aléve fé tanfler et poûfurner si ptit årmonica rabistoké et poûssif (E. Pècheur). rl a: djus d' alinne. F. poussif (ive), haletant(e), asthmatique. 2. k' a l' poûsse (maladeye), tot djåzant d' on tchvå. Ci tchvå la est poûssif. F. poussif. II. [o.n.] (traitant) gros bômel. Dji n' pou sofri ki ç' poûssif la vegne ramadjî çou ki n' est nén (P.J. Dosimont). F. gros plein de soupe.
poûxhance [f.n.] foice. C' est siervi les cis ki n' ont måy assez d' povwer et d' poûxhance (J. Lebois). F. puissance. | poûxhant, e [addj.] foirt, foite. Li nouve modêye di nosse sistinme d' operance frè di voste éndjole on poûxant sierveu e seulmint sacwants clitchs di vosse sori.
pouye rl a: poye.
poy [o.n.] 1. çou ki crexhe foû del pea des biesses a tetes. F. poil. >> les poys ont volé: i s' ont apougnî. 2. pitite cwantité. >> on poy di: ene pitite miete di. rl a: po. >> nén on poy di: pont di. Gn a veut nén on poy d' air. Disfondowes: poy, pouy, pwel, pwèy, pwal, pway. | poyou, owe [addj & o.f.n.] k' a bråmint des poys. F. poilu(e), barbu(e), velu(e), pileux (se). Disfondowes: poyou, poyu, pouyu, pwèlu, pwèyu, pwalu, pwayu; poyowe, poyawe, poyûwe, poyûye, pouyuwe, pwèlûwe, pwèyuwe. | poyaedje [o.n.] 1. tos les poys d' ene biesse. L' efant s' a metou a sinte li poyaedje do tchvå (Y. Paquet). F. pelage. 2. poy (copurade les poys del båbe et del mostaetche). Ele n' esteut nén narineuse, mins ele apiça avou des ecnêyes gazetes et poyaedjes et les tapa-st e feu. (J. P. Dumont).
poye [f.n.] 1. frumele do cok. C' est des grandès poyes flamindjes avou des grandès pates et waire di plomes (J.J. Gaziaux). Dj' a ene poye a-z acover Et l' vexhåd m' el vout haper (rima). 2. feme. A tchaeke escale, dji va vey Totes les ptitès fefeyes; Kin dji pinse ritrover m' poye Elle est todi evoye (B. Mirlon). rl a: poule 2. Disfondowes: poye, pouye.
poye d' Inne [f.n.] dinne. rl a: Inne (2). F. dinde. | poyon d' Inne [o.n.] poyon d' poye d' Inne. F. dindonneau.
pôzetait, pôzetaite [addj., purade padvant] 1. waire etait, peneus, disbåtchî, målureus. F. triste, morose, mélancolique, insatisfait. 2. waire d' assene. L' toet hosse ! Et pår li litea D' l' ouxh k' est pôzetait, Halcrosse (A. Xhignesse). F. instable, fragile, précaire, branlant.
pragnou rl a: prandjloe. >> ou Pragnou: rl a: Rotchå. Etimolodjeye: rimagnaedje dj + l => gn (rl a: djino).
pråle [f.n.] tchecawe. F. prêle des champs. Coinrece Payis d' Nameur.
prandjire [f.n.] 1. doirmaedje après aveur nonné, tot djåzant des djins. rl a: croket, niket, cwårt d' eure, midi, nonnêye. >> fé prandjire; u: fé s' prandjire: doirmi après l' dinner. Èm nene fwait s' prandjire après l' dinner (F. Deprêtre et N. Nopère). Proficiate, saiss, fré, pol gros lot ! Fwaiss prandjire ? (E. Remouchamps). Cite après-nonne la, i lujheut les cwate soleas et l' påjhire Noersipene fijheut prandjire, sitindou dsu l' yebe dilé çou k' aléve divni Mouze (J. Schoovaerts). rl a: prandjler. F. sieste, méridienne. 2. (v.m. d' cinsî) ripoizaedje des biesses, a nonne, dizo ene plaece avou d' l' ombrire, et co motoit d' l' aiwe. Les ciwagnes cotinouwént leu prandjire e nos waitant d' on rwåd si doûs k' on åreut dit k' il esteut cåzu soriant (L. Baijot). F. repos. 3. plaece ki l' bisteu fwait prandjire. rl a: prandjloe. >> Al Prandjire: (Disfondowe: Al Plandjêre) no d' ene plaece di Cerfontinne. 4. tins d' nonne. Li londmwin a prandjire, Ene oto do choter, Tijhneye on tchåraban (H. Petrez). I n' li fåt jamwais aler trover tins d' prandjire, målureus, vozôtes ! rl a: aprandjire, divant-prandjire, après-prandjire. F. temps de midi. >> a prandjire; u: el prandjire; u: del prandjire: tins d' prandjire. Vinoz el prandjire (A. Balle). Il a vnou del prandjire (L. Remacle). rl a: aprandjire. >> rivni e prandjire: raboirder (rintrer el måjhone) tins del prandjire, u a on moumint k' on n' s' î atind nén. F. rentrer à l'improviste. 5. (mot d' sincieus) termene ki shût ene boune eurêye. C' est normå ki l' coir soeye tot pzant tins del prandjire. rl a: prandjrece. F. période post-prandiale. Disfondowes: prandjîre, plandjîre, prandj'lîre, prondjîre, prandjî, prondjî, prandjêre, plandjêre, plandiére, prandiére, plondjîre, plondjêre, prandjère, plandjère, prandjinre, prandjëre, prondjîye, plondjîye, prandjeure, plandjeure, plondjeure. Etimolodjeye: latén prandiaria (hora) (eure do dinner). | prandjirêye [f.n.] tins d' prandjire. rl a: aprandjire. Disfondowes: prandjèréye, prandjirêye. Coinrece Roman Payis. | prandjiron [o.n.] boket del marinde epoirtêye po magnî a prandjire (sovint eployî å plurial). Dj' alans magnî nos prandjirons. rl a: marinde. Franwal: ahåyant po: "pique-nique". Disfondowes: prandjiron. Coinrece Hôte-Årdene. | prandjrece [addj.] (mot d' sincieus) a vey avou l' prandjire. >> assoctance prandjrece: sinsåcion d' edoirmaedje k' on-z a après ene boune eurêye. I nos fåt comprinde çou k' c' est, fiziolodjicmint, l' assoctance prandjrece. F. somnolence postprandiale. Etimolodjeye: forveyou bodje "prandje" (eurêye), cawete -rece, 1996.
Noersipene ki fwait prandjire (J. Schoovaerts).
prandjler [v.s.c.] 1. si rpoizer a nonne, tot djåzant do bisteu k' aléve pasterer ezès bwès. Les vatches prandjlèt. rl a: aprandjler. 2. fé prandjire, tot cåzant d' ene djin. 3. prinde si tins, esse londjin tot-z ovrant, si rpoizer dipus k' i n' fåt cwand on boute. I n' fåt nén k' on prandjlêye (ramexhné pa Carlies & Bal). I s' fåt dispaitchî et n' nén prandjler insi po fé ci ovraedje la. Disfondowes: prandj'ler, prandj'nè, plandj'nè, plandj'ner, plandjènér, plandj'ler, prondj'ler. | prandjloe [o.n.] 1. plaece wice ki les biesses et l' hierdî prandjlèt. Dinltins, li hierdî waitive todi d' esse po nonne e prandjloe. 2. e l' Årdene, divinltins, gros åbe (tchinne, faw) ki les biesses prandjlént å dzo. Li bierdjî s' coûtchive, et totes les berbis s' metént åtoû d' lu dizo l' prandjloe (ramexhné pa L. Remacle). Gn aveut on gros faw dizeu Gbômont, et co onk el Fagne, al voye di Ståvleu ki fjhént prandjloes; en Andrimont, li prandjloe, c' esteut l' tchinne al heyoûle (ramexhné pa L. Remacle). >> e Prandjloe: no di sacwantès plaeces e l' Årdene: a Grand Mayni, a Smu (Disfondowe: Lu Prandj'leu), a Rdû (Disfondowe: Les Prandjloûs d' Djêve). Nosse pere aléve abruver les tchvås a nonne ås Prandjloes d' Djeve. a Rotchå (Disfondowe: ou Pragnou). >> Li Laid Prandjloe: (Disfondowe: Lêd Prandj'leu; e francès Laid Pranjeleux) hamtea di Marcour. Disfondowes: prandjleu, prandjloû, pragnou, (prandjelwè). | prandjlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "prandjler". F. sieste. Disfondowes: prandj'nadje, prandj'ladje, prandj'lèdje. | prandjlåjhe [f.n.] 1. prandjlaedje (des biesses). 2. prandjloe. >> e Prandjlåjhe: no di sacwantès plaeces el Hôte-Årdene: a Djalhê (Disfondowe: Prandj'lâhe), a Måmdey (Disfondowe: Prandjlâye). Disfondowes: prandj'lâhe, prandj'lâye, prandj'lan.ye, prandjlauje. | prandjleu, prandjleuse u prandjelresse [o.f.n.] li ci (cene) ki prandjlêye (ki trinne) a l'ovraedje. Amon Mato-Piron, on n' inme nén co tant les prandjleus, da. rl a: caroteu. F. traînard, retardataire. Disfondowes: prandjleu, se. | prandjlåd, e [addj.] ki n' va nén rade, ki s' leye viker. Si t' vous esse prandjlåd, ni prind nén ene feme k' est pus bele ki twè. F. peinard(e), tranquille. Disfondowes: prandj'laud, e, (prandjlâd).
Des bedots e prandjloe (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
pratike I. [o.f.n.] li ci (cene) k' atchete ene martchandijhe a èn ahesseu. On comi-voyaedjeu, c' est ene djin ki s' mestî, c' est d' tourner avå les pratikes po fé vinde les martchandijhes d' èn ahesseu. I fåt waiter del wårder: c' est ene boune pratike. Elle aveut l' don d' ahessî tos ses pratikes avou on ptit riya. Po kî m' prinss, valet ? dji fwai boere les pratikes; dji n' coûtche nén avou zels (P.H. Thomsin). rl a: cliyint. F. client. II. [f.n.] 1. apriyesse (esperyince). I n' est nén biesse, mins i manke di pratike. 2. fijhaedje d' ene sacwè k' esteut djusse atuzêye. Li comunisse, c' est ene ideyolodjeye askepieye pa Karl Marx et metowe e pratike pal prumî côp pa Lenine e Russeye e 1918. rl a: atuzêye, teyoreye.
Pråyon [n.pl.] hamtea d' Foret-dlé-Tchôfontinne. Etimolodjeye: sorwalonde di preyon (pitit pré).
pré [o.n.] tchamp metou tot do long d' ene aiwe. Vos åroz on bea grand pré Avou des åbes et des bouxhons Et des fleurs et des stierdons (Goethe, rat. pa. Léon Bukens). rl a: Depré. >> on pré a four et a waeyén: on pré k' on î pout seyi do four cwand l' yebe a crexhou on prumî côp (e fenåmoes) et k' on î pout co seyi on deujhinme côp do four, li waeyén. >> Flori Pré: no d' plaece di Djmepe. Disfondowes: pré, prè, prî; vî scrijha: "preit". | preyea [o.n.] 1. pitit pré. 2. raiwires metowes å rcoet, a costé del sicole (davance, on-z aléve djusse fé s' comission dins on ptit pré djondant li scole). Å bout del coû, å dzo d' on ptit preyea, des longuès tåves avou des basséns ont stî dressêyes po nos rassonrer tos les djoû å matén et po nos raezer (Emile Pècheur). rl a: Depreyea. Disfondowes: preya, preyê, prèyô. Etimolodjeye: bodje "pré", cawete -ea. | preyale [f.n.] (v.v.m.) preyea (pitit pré). >> Al Preyale: no d' ene plaece di Hesta; >> Prêle: no d' plaece di Djodogne. Disfondowes: prèyale, prêle (rl a: Prêle). Etimolodjeye: bodje "pré", cawete -ale. | preyisse [o.n.] (v.v.m.) pitit pré I n' a pus yeu l' droet k' on ptit boket d' preyisse al Boulêye Croes (C. Denis). | préreye [f.n.] plaece avou tos prés. rl a: Delpréeye. >> Li Préreye: no d' ene plaece di Transene. Disfondowes: prérèye, prêrîye, pré.èye. | preyon [o.n.] (v.v.m.) preyea (pitit pré). rl a: Pråyon. Disfondowes: Prèyon, prayon.
préjhî [v.c.] 1. fé, dire come pris. Mes wants, on m' les a préjhî troes francs et dmey (H. Forir). F. évaluer, estimer, coter, chiffrer. 2. bén inmer (ene djin ki boute bén). Il est foirt préjhî di s' patron (ramexhné pa M. Francard). Les noû-Recsisses ramoennèt des forpassêyès idêyes ki n' sont préjheyes ki pa des rescoulêyès djins (J. Thoune). F. priser, apprécier, louer. Ingl. to praise. 3. vanter toursiveuzmint. I cåzéve si lingaedje da sinne et i cminça pa ecinser et préjhî les djins do viyaedje (L. Mahin). Loukîz a: ecinser, platchter. F. vanter, louer, flatter, amadouer. | préjhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "préjhî". C' est ene haeyåve rivindresse avou s' préjhaedje (H. Forir). F. estimation, appréciation, flatterie, louange. | préjheu, préjheuse u préjhresse [o.f.n.] dins ene håsse (passêye) di tåvleas, antikités, evnd, ome (feme) ki c' est s' mestî di dner on prumî pris ås marchandijhes, k' on va dire disso. F. commissaire-priseur.
préjhyî [v.s.c.] forpréjhî (vinde trop tchir). Dji n' va nén voltî a ç' botike la: on préjheye trop (H. Forir). F. surfaire, exagérer, majorer. | préjhiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "préjhî". C' est ene haeyåve rivindresse avou s' préjhiaedje (H. Forir). F. surestimation, majoration. Disfondowes: prîziadje, préh'lèdje, prîjiyadje, préjièdje. | préjhieu, préjhieuse u préjheyresse [o.f.n.] onk (ene) ki dmande trop tchir. Les préjhieus ni m' atirront måy e leus botikes (H. Forir). rl a: notåre. Disfondowes: préhiyeu(se), préhèyresse, prîziyeu, préjieu(se), préjèyresse.
Préle [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Presles, rebané avou 6250 Åjhô-Préle; limero diyalectolodjike: [Ch 67]; vî limero del posse: 6072. Sipotaedje des dmorants: les Binches. Istwere: On-z a lontins brutyî ki l' batreye da Cezår siconte des Nervyins s' aveut passé a Préle (çou k' a stî disdit diviè 1940). Croeyoz m': C' est a Préle ki, vola dipus d' vint siekes, nos tayons ont fotou ene fameuse dispoûslêye ås Romins (J. Pirson). Tuzance walone: dramatike "Les Nervyins" (3inme al Cope do Rwè 2001).
préreye rl a: pré \ préreye.
près I. [adv.] metou (owe) adlé. Dji voe mî did lon ki d' près. rl a: aprepyî. >> a pô près; u a ene miete près: nén tot tot djusse. >> èn nén esse a on poy (u: a ene barbôjhe; u: a ça) près: bén vleur ene sacwè ki n' est nén tote tote djusse. rl a: a l' après di. >> a rén près: ça a bén manké d' ariver. >> a onk près: apus k' onk, ki onk, såf onk. A rén près, tos les minisses ki s' ont metou so les lisses dins les ptits viyaedjes ont stî a onk près tertos buzés (A. Schmitz). >> î rwaitî did près: esse ene miete pice-crosse. Man Clemance î rwaitive di foirt près; elle esteut minme ene miete arabe (M.J. Cheruy). II. tot (trop, pus) près di [divancetire] djusse dilé, trop adlé. I s' a retrôclé tot près del Pire Heyna (J. M. Warnier). Si t' vas trop près do gros tchén, i t' magnrè come on soret, coirzenoxh. Linwe-ehåyaedje: l' uzaedje di "près di" (sins on deujhinme adviebe divant) est disconsieye; replaecî pa addé, adlé, dilé, dé.
presler | preslin [o.n.] çou ki dmeure des fruts cwand on nd a stoirdou l' djus. Sitoide et rsitoide; li bea rodje djus lyi brotche inte ses doets; scheure li preslin k' i n' dimeure pus k' les pepins et les brostons (A. Henin). F. pulpe pressée.
pressî [v.s.c.] bouter, poûssî, tinkyî ses musses do vinte, po fé rexhe ene sacwè (seles), pal nateure (vea, efant). Nosse vatche presse: va s' houkî l' vijhén. Elle a velé et ele presse co: ele va bouter ttafwait foû. | presmint [o.n.] (mot d' houyeu) tchôcaedje des teréns dins ene taeye. rl a: tchôcmint.
pretchi-pretcha [o.f.n.] onk (ene) k' est todi e trin d' pretchî, et vs voleur rimostrer. F. prêcheur, donneur de leçon, harangueur.
prétins [o.n.] 1. bontins. 2. fiesse, rapoûlaedje ki s' fwait å bontins. >> Li prétins do teyåte e walon: festivål di teyåte e walon k' a skepyî e 1990. Li prétins do teyåte e walon, c' est l' fén del såjhon mins ki poite divintrinnmint çou ki va soude do tins del novele (G. Fontaine). Disfondowes: prétins, prétans, prètins. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "printemps".
preyale, preyea, preyisse rl a: pré \ preyale, preyea, preyisse.
prezint [o.f.n.] li ci (cene) k' est la. Ehåyaedje: divreut poleur esse replaecî pa l' addjectivire "k' est la": il esteut prezint --> il esteut la.
prezintrece [addj.] (mot d' croejhete) a vey avou on tins ki s' passe asteure. Pårticipe prezintrece, suddjonctif prezintrece. rl a: erirece, futurrece. F. présent. Etimolodjeye: bodje "prezint", cawete -rece, sol tcherpinte di "erirece". 1998.
prijhnire 2 [f.n.] prijhon. Mi bea tchestea m' avizéve ene prijhnire (L. Lagauche).
prime [f.n.] (rilidjon crustinne) priyire ki shût les lôdes, ki les deus fjhèt eshonne li cwatrinme priyire del djournêye, k' on dit l' åmatén, après l' lever do solea.
prince [o.n.] 1. (el hôte moyinådje) li pus hôt nôbe apres l' impreur, å pus sovint al tiesse d' ene principåté. 2. (el basse moyinådje et co asteure) tite di nôblesse k' est dné å pus sovint ås efants d' ene famile ki ringne. 3. tite del djint k' a l' pouvwêr egzecutif dins ene principåté. | prince-eveke [o.n.] (el moyinådje) prince k' esteut eveke eto. Li prince-eveke di Lidje, di Strasbour. | princesse [f.n.] 1. feme d' on prince. 2. tite di nôblesse k' est dné å pus sovint ås feyes d' ene famile ki ringne. | principåté [f.n.] 1. (el moyinådje) teroe la k' on prince a li håteu. Li Principåté d' Lidje. 2. (asteure) payis la ki c' est on prince ki ringne ou bén k' a l' pouvwer egzecutif. Li Principåté d' Monaco, d' Andore.
prinde I. [v.c.] haper (åk nén da sinne). II. [v.s.c] 1. divni solide tot cåzant d' on likide, copurade a) divni makêye tot cåzant do laecea. Cwand gn aveut ene vatche medieye ås antibiyotikes, li laecea n' prindeut nén. >> prin laecea: dånone (yåwour). b) divni glaece, tot cåzant d' aiwe. 2. reyussi tot cåzant d' on laid toû. Nonna, savoz, ça n' prind nén avou mi.
prinje [addj.] k' a toumé plinne après k' elle a yeu stî potcheye, po ene vatche, ene cavale, evnd. Disfondowes: prinje, prîje, prîze. Etimolodjeye: vî walon preinz, k' a dné l' inglès pregnant.
problinme [o.n.] 1. kesse di matematike, d' aldjebe, k' on dene e scole. 2. rujhe, aroke, hame-ezès-musteas, rascråwe.
prodio I. [adv.] po rén, sins esse payî. Dj' irè bouter prodio, motoit. F. gratuitement, bénévolement. II. [addj.] ki n' fwait rén wangnî. Dji vén d' payî m' pårt al biestreye et al metchansté prodio. (R. Joelants). F. gratuit(e). III. [o.n.] sacwè k' on fwait po rén. Mårtén ki n' inme ki les prodios, I cwire li profit di s' måjhon (tchanson del Revolucion lidjwesse). Disfondowes: prodèyo, prodion, prodio. Etimolodjeye: ratourneure latene "pro Deo" (pol Bon Diu).
prondjîre rl a: prandjire.
prôner, pronè rl a: pronner.
pronne [o.n.] pretchaedje do curé. rl a: siermon. F. prône. Disfondowes: prône, pron.ne. Etimolodjeye: sivierba di "pronner" (cåzer sol poice). erî-rfait latén "protinum" (tchapåd, poice); rl a: purnea.
pronner [v.s.c.] 1. si plinde. I pronne todi. rl a: braire. F. pleurnicher, geindre. 2. cåzer lontins (come des canletes e poice del måjhon u sol soû d' l' ouxh). rl a: metinguer. 3. djåzer londjinnmint, po s' fé schoûter, come li curé dins s' pronne. 4. bediver, pîler après åk. F. quémander, solliciter. Disfondowes: prun.nè, prin.nè, prin.ner, pronè, pronner. Tch: prôner. Etimolodjeye: viebe fwait sol no pronne (pretchmint). Coinrece Basse-Årdene, Payis d' Djivet. | pronnåd, e [o.f.n.] li ci (cene) ki s' plind tofer. F. pleurnicheur (euse). Disfondowes: prun.naud(e), pron.naud(e). | pronneu, pronneuse u pronnresse [o.f.n.] pronnåd(e). >> C' est nén les pronneus les moreus: ci n' est nén les cis ki s' plindèt tofer ki morèt les prumîs. Disfondowes: prun.neu, prin.neu, prôneu, pron.neu(se), pron.n'resse.
prono [o.n.] pitit mot ki replaece on no.
prôpe 1 I. [addj.] 1. nete (bén rnetyî, sins nole taetche). Do prôpe lindje. Vosse prôpe tchimijhe est sol plantchî. On n' årè nén åjhey po l' rawè prôpe (R. Hostin). Dji lyi aveu dit d' mete ene prôpe camizole (P.J. Dosimont). F. propre, lavé, débarbouillé. >> prôpe et nete: ridoblaedje di sinonimes. >> prôpe et nete come el rowe Påkete: bén prôpe. >> prôpe come on pronne k' a stî lavé deus côps; u: ossu prôpe k' on navea k' a stî pelé deus côps; u: prôpe come on nou sô; u: prôpe come li cou d' l' efant Djezus: bén prôpe, bén lavé. rl a: rilure, riletchî, blinker. >> aveur li dzeu di s' tiesse ossu prôpe k' on navea pelé deus côps: esse tchenou. rl a: pane di veule. 2. bén moussî, bén abiyî. I fåt vey, si grande djupe a fåkete, come elle est prôpe avou. Li gamene esteut prôpe po fé ses påkes (J. Coppens). Mon Diu k' i sont beas, k' i sont prôpes; on lzè magnreut (R. Joelants). On dit eto: gåy. F. coquet, élégant, chic, soigné. >> esse prôpe avou rén: esse bea, minme avou des bonmartchîs mousmints. 3. ki n' fwait pus dins ses faxhes, tot djåzant d' on påpåd. Cwand i sont prôpes, on les mete e scole. 4. k' i gn a pont d' crouwås dvins, tot djåzant d' ene dinrêye. Voste avoenne est co bén prôpe (ramexhné pa M. Francard). F. désherbé, sans mauvaises herbes. 5. bén claire tot cåzant del lune. Li lune est prôpe: i va fé bea (ramexhné pa M. Francard). F. détachée. 6. (tot djåzant årvier) må prin(jhe). Bén vo t' la prôpe ! Si nos n' avans k' ça d' pinsion, nos estans prôpes ! (J. Coppens). F. dans de beaux draps, en mauvaise posture, mal loti. >> Vo l' la prôpe ! :: Djel vou bén croere: i fwait s' comission a l' ouxh: djeu d' mot avou l' sinse di dvant. 7. nén prôpe: nén oniesse, nén comifåt. Ça n' est nén foirt prôpe di s' mostrer tot nou al finiesse (ramexhné pa M. Francard). II. [o.n.] 1. do prôpe: (tot djåzant årvier) ene laide keure. Bén c' est do prôpe çou k' il ont la fwait a leus vîs parints. 2. sakî bon po, capåbe di. >> prôpe a rén; prôpe a tot; bon a tot et prôpe a rén; prôpe a rén et bon a tot: onk ki s' endè fåt dmefyî, k' i n' lyi fåt rén dner a fé. F. mauvais sujet, incapable. On dit eto: laid wasse, laid måmå. 3. des prôpes: des grossès biestreyes. Bén i nd a fwait des prôpes ! On dit eto: des beles. F. connerie, bêtise, gaffe, maladresse, bévue. Disfondowes: pronpe, prôpe, prope, proûpe. | prôpisté [f.n.] cwalité d' ene sakî, d' ene sacwè k' est foirt prôpe, dit dins ene fråze emocionrece. Elle est d' ene prôpisté ! (L. Remacle). I fwait ene propisté dins ç' måjhon la ! (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: pronpisté, prôpristé, prôpsuté, prôpté, prôptè, prôpruté, prôprèté, prôprètè, prôprëté, propruté, proprëté, proprëtè. | prôpmint [adv.] cråndimint. On dit eto: håynetmint. Ele l' a prôpmint fotou a l' ouxh. F. proprement, véritablement, en fait, carrément. Disfondowes: pronpmint, prôprumint, proûpmint, propmint, prôprëmint.
prôpe 2 I. [addj.] 1. bén da sinne. Èm prôpe pere; mes prôpes parints; c' est dins s' prôpe måjhon; c' est s' prôpe feye. I n' fåt nén dire do må di si prôpe famile. Dji voeyeu mi prôpe etermint dins m' sondje et dj' esteu dins m' prôpe waxhea (Robert Mathieu). >> mes prôpès djins: mi prôpe famile. F. propre, personnel; Alm. "eigen"; Ingl. own. 2. direk, foirt près, tot djåzant d' on parint. On cuzén djermwin, c' est l' fi d' ene prôpe matante, d' on prôpe mononke. Il a stî piyî pa ses prôpes vijhéns (R. Hostin). 3. vraiy(e). Por mi, dji lyi poitrè m’ vantrin; Il est si bea, s’ est i si fén K’ on direut del prôpe soye (Noyé walon). Loukîz a: veritåve. F. vrai, véritable II. [o.n.] prôpe decidaedje. C' est di s' prôpe k' il a intré drola. Vos n' avoz jawais seu fé on procès-vierbå di vosse prôpe (J. Coppens). gré, initiative. III. [adv.] directumint et nén po ene ôte. C' est po mi-minme prôpe, po lu-minme prôpe, po leye-minme prôpe. F. en propre. | prôpieté [f.n.] 1. måjhon et ses ahesses, k' est da vosse. Dj' årans por nos les soussols ki dnèt d' plin pî so ene coû et les cortis: c' est ene foirt grosse prôpieté (E. Pècheur). Come Farawon aveut dit, Djôzef dina ene prôpieté po s' pere eyet po ses frés dvins l' pus bele coine do payis d' Edjipe por zels dimorer drola, sol tere da Ramsès (Li Djeneze). 2. sacwè da sinne. N' î toutchîz nén: c' est m' prôpieté. 3. (mot d' éndjoleu) çou k' gn a dins on programe, kimint çk' i toûne. Å dzo do purnea ki s' va afitchî, vos avoz "prôpietés"; clitchîz; vos voeyoz ene finiesse-livret a cwate pådjes (L. Mahin). Disfondowes: pronpièté, prôpièté, prôpiètè, prompiètè, proûpièté, prôpriyèté, prôpriyèté, propriyèté, propriyètè. | prôpietaire [o.f.n.] li ci, li cene, l' institucion ki c' est da sinne ene måjhon, u ene ôte sacwè. Insi, pol bwès, li ban end esteut prôpietaire (P.J. Dosimont). li cparexhant a rnoncî por zels a ses oumires et, shuvanmint, els a rindou prôpietaires di ses béns-fonds et béns-meubes (Simon li Scrinî). F. propriétaire. Disfondowes: pronpiètére, prôpiètêre, propiètêre, prôpriyètêre, prompiètêre. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. propriété, propriétaire.
prover (codjowaedje) [v.c.] mostrer (ene sacwè, ene idêye) et k' on n' såreut dire ki ç' n' est nén ça. Et on-z a tchaeke si ptite passion Vos n' mi sårîz prover l' contråve (C. Gaspard). F. prouver. | prouve [f.n.] çou ki mostere k' on-z est dins l' bon. F. preuve.
proye [f.n.] biesse ki s' fwait magnî pa on magneu d' tchå. F. proie. | proyî [o.n.] 1. brouhî. F. buse. 2. biesse magneuse di tchå, ki tchesse des proyes. F. prédateur. Disfondowes: proyî, plohî, proyi, prôy, proy, broy.
prôze [f.n.] 1. sôre di scrijhaedje sins pî ni rimes. Loukîz a: racontaedje, racontroûle, sovnance, paskeye, fåve. >> prôze nén racontrece: tos les scrijhaedjes di prôze ki n' sont nén des belès letes. F. prose non narrative. 2. boket scrît di ç' façon la, eneviè les arimeas. Robert Mayence s' aveut metou a dalaedje po fé des prôzes, mins i n' a nén yeu beacôp l' tins d' è scrire bråmint (J.L. Fauconnier).
prôze-powezeye [f.n.] sicrijhaedje sins rimes ni pî, mins la k' i gn a on tipetape et des imådjes come dins del powezeye, et k' on n' î raconte nén ene istwere. F. prose poétique.
prumî, prumire I. [addj. todi padvant & o.f.n.] 1. k' arive divant ls ôtes. 2. foirt bon (boune). C' est on prumî djouweu d' fotbal. II. [o.f.n.] 1. djin foirt capåbe. C' esteut des prumîs po fé des meurs di for. F. professionnel. II. prumire [f.n.] 1. ås beyes: li beye metowe li pus près des djoweus. 2. al rebolete, li li ptite beye k' el bole va rescontrer l' prumire, dj' ô bén, li cene metowe li pus lon erî padvant. 3. prumioûle. Disfondowes: prumî(re), prèmî, purmî, prëmî; prëmîre, prumêre, prumière.
prumioûle I. [addj.] ki vént e prumî. II. [f.n.] vatche ki n' a velé k' on côp. Fåt k' l' åmaye brijhe divant d' esse prumioûle. On dit eto: prumire. rl a: åmaye. F. primipare. Coinrece Payis d' Heve. Disfondowes: prumioûle, promioûle.
prumire [f.n.] femrin di: prumî.
prunnè, prunnaud, prunneu rl a: pronner \ pronnåd, pronneu.
prusti eshonne [vierbire c.] (mot d' boledjî) maxhî les ingredyints d' on wastea, d' ene påstedjreye ki va esse prusti. F. mélanger.
prustin [o.n.] mwaiye. F. pétrin. >> esse dins l' prustin: esse må prin (prinjhe). Dj' esteu seur d' esse lomé, dji t' aveu tindou l' mwin, Et vla k' po wangnî d' l' årdjint, ti m' abandnêyes et m' leyî dins l' prustin (A. Pryor, 1869, ramexhné pa J. Dejardin). Ti voes, Twenete, a ké såce k' on m' vôreut arindjî; sortot, èn mi låtche nén dins l' prustin, ou çki dj' so disk' å dzeu del tiesse (L. Bernus, 1876). rl a: pêle, bouwêye, coxhe, Flande, marasse, waxhisse. F. embarrassé(e), dans le pétrin. Disfondowes: prustin, pètrin.
psåme rl a: såme 2.
psi [o.f.n.] sikiåte u sicologue. Nos grand-mames n' avént nén stî a scole, mins ele s' î cnoxhént bråmint mî ki bråmint des psis k' i gn a (E. Pècheur).
pucea, pucele I. [o.f.n.] ome (feme) ki n' a nén co yeu des rapoirts secsuels. Djane D' Ark a stî raheye sol fouweye; ça a duré lontins paski, estant pucele, i gn aveut pont d' tiraedje. Les aiwes di Tongue sont bounes eto po les puceles K' åront leyî spiyî leu schiele Ca ele les såront si bén rsôder K' les aveules s' î leyront tromper (L. de Ryckman). rl a: påkî d' pucele; rl a: froxhî, afroyî. F. pucelle, vierge; puceau. II. pucele [f.n.] pitite blanke fleur ki rexhe li prumire après l' ivier. Ni pesteloz nén les puceles; èn serîz nén on ptit côp djalote sor zeles, kécfeye ? (C. Adamiak, rat. pa L. Mahin). F. perce-neige. Disfondowes: picê, pucia; pucèle, puçale. | puçlaedje [o.n.] estance, cwalité d' on pucea, d' ene pucele.
puceles (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
puch [adv.] pupont. 1. puch di: pupont di. Gn a puch di bire: aloz ndè rkê al cåve. I gn aveut puch d' aiwe dins les bîs d' raiwaedje (L. Mahin). 2. n' end ... puch: n' end ... pupont. Il aveut stî mete ses sôs en ene banke a Lussimbork po-z awè des gros porcints, et cwand k' il a stî po-z aler toutchî ls interesses, i gn aveut puch di banke. >> Cwand nd a puch, end a co: fråze po dire k' on vs pout co rinde on vere, minme ki les botayes sont vudes, rifé des fritches tot-z alant peler des canadas, ennd. >> C' end est puch: il (elle) est foirt amwinri (amwinreye), et n' awè pus k' el pea s' les oxh. Franwal: ahåyant po: il est cachectique. >> Ci n' est nén cwand k' on nd a puch k' i les fåt spågnî: I fåt mete les cwårs di costé cwand on nd a; c' est trop tård di s' plinde cwand k' on n' a pus rén. Etimolodjeye: fôme picådrece di "puss". Coinrece Årdene nonnrece.
pû d' aiwe u piou d' aiwe [o.n.] pitite sôre di grevesse, on cintimete longue, ki dmeure dizo les pires des doûcès aiwes. F. crevette d'eau douce, gammare.
pudingue [o.n.] floyon fwait direk avou do laecea et ene poude tote fwaite. Come dessert, nos avans: del dorêye å souke di pot ki glete, del dorêye ås frambåjhes, del dorêye ås biyokes, del dorêye å pudingue, del dorêye ås pemes u do gozåd (L. Mahin). F. flan. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "plum-pudding" (wastea), pal voye do francès "pudding", avou ridaedje do sinse, 1945.
pule [f.n.] çou ki dmore des betråles a souke cwand on-z a rsaetchi l' souke a l' oujhene, et ki rsiervèt po sognî les vatches. Ele rixhorbéve ses ouys a s' vantrin d' saetch k' odéve li pule (M. Hicter). Disfondowes: pële, pile, pule, pulpe, pëlpe. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (dobe cossoune å coron LP -> L) do F. pulpe (de betteraves), 1850.
pulôve [o.n.] texhou k' i fåt rsaetchî påzès spales. Coinrece Payis d' Wåve. Etimolodjeye: calcaedje di l' inglès pull-over (minme sinse), 1925.
pulover [o.n.] pulôve. Disfondowes: pulovêr, pëlovêr, pulovinr. Etimolodjeye: calcaedje do F. pull-over, vinant lu-minme di l' inglès, 1925.
puma [o.n.] Biesse ås tetes magneuse di tchå del famile des tchetidîs, ki vike e l' Amerike, e sincieus latén Felis concolor. Dipus d' racsegnes so Wikipedia.
pun [o.n.] peme. >> El pun n' tchait nén sovint lon erî d' l' åbe: dijhêye cwand on rescontere li soçon d' onk k' on cwire après. >> pun d' capindou: sôre di pun. Coinrece Coûtchant walon.
punåd, e [o.f.n. & addj.] ome (feme) ki flaire do nez. On n' såreut durer adlé lu, c' est on punåd (H. Forir). K' on-z a bon di spozer ene feme k' est punåde ! (H. Forir). F. punais(e).
pupe [f.n.] 1. usteye pol plaijhi d' foumer avou, fwait d' ene buzete k' on stitche e s' boke, et d' on ptit potiket po mete li toubak. On fjheut des pupes avou des raecenes di brouhire. I tetéve si pupe si bén foirt ki ses mashales rintrént ådvins (J. Selvais). I fåt k' el prumire pupe k' i foume El rinde malåde, el bouxhe tot djus po k' i s' deye dj' a volou fé l' ome Mins bintch dji nel frè djamåy pus (L. Lagauche). F. pipe. >> scheure si pupe: li tchoker, a l' evier, po vuder les cindes. F. vider. >> casser s' pupe: mori. >> i merite ene fameuse pupe: dijhêye po clatchî dins ses mwins po ene sakî k' a fwait åk å pair des pôces. >> li djoû k' i plourè des pupes di tere: li djoû ki n' vénrè måy. >> c' est l' leu ki foume si pupe; u: c' est les rnåds ki foumèt leu pupe. 2. (imådjreçmint) long moumint (ossu long kel ci po foumer londjinnmint ene pupe). >> la ddja ene pupe: la ddja lontins. rl a: hapêye. 3. (mot d' efant) cabounete å dbout del cawe do gland, ki rascove li frut. F. cupule. Disfondowes: pupe, pipe, pëpe, pîpe.
pupe di keuve [f.n., pl. des pupes di keuve] sôre d' instrumint d' muzike e keuve, edvinté pa Adofe Sax, di Dinant, et k' i fåt teter dvins come dins ene pupe. on dit eto: sacsofone.
puper I. [v.s.c.] haner. Dji pupéve a foice di cori. Ni rotez nén si roed; dji pupe, mi. rl a: shofler, tanfler. F. haleter. II. djonde, emantchî (ene sakî). Kibén d' côps n' aveut i nén stî pupé pa onk u l' ôte pask' i n' aveut nén seu dire non å bon moumint (Chantal Denis). F. duper. Disfondowes: puper, pîper, piper, pipè, pëper. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje pupe. | pupaedje [o.n.] 1. hanaedje. F. halètement.. 2. (imådjreçmint) shofla. Li viesprêye n' esteut k' on pupaedje di rôzes (A. Lovegnée). F. souffle. | pupa [o.n.] shofla. Mi vwès n' esteut pus k' on flåwe pupa. F. souffle. Disfondowes: pupa, pîpa. Etimolodjeye: cawete -a.
pupont di [prezintoe] dins les trokes ni... pupont di, (n') endè pupont (+ no å pluriel) : mostere k' ene sacwè k' esteut la dvant, n' est pus la. On n' sondjeut pus k' a ene sôre: l' escole esteut serêye; pupont di dvwers, pupont di lçons, pupont d' pûnicions ! (G. Fayi). Gn årè pupont di rwaitants do teyåte e walon s' i gn a pus nouk ki comprind on fayé mot d' walon (L. Hendschel). Et come on måleur n' avént måy tot seu, des efants, i ndè skepieut pupont d' noveas; les saedjes-dames avént seré botike (M. Vandenheuvel). rl a: puch. F. plus de. Etimolodjeye: acolaedje di deus adviebes (pus + pont). Pondants et djondants.
pupsak [o.n.] 1. instrumint d' muzike avou on gros saetch di pea pindou après, foirt corant e l' Escôsse et dins les payis d' culteure gayele. I djouwént do pupsak et do tabeur di basse Tot fjhant danser leu-z oûsse å brut d' ces instrumints (L. Lagauche). F. cornemuse, biniou. Ing. bagpipe. Esp. gaita. 2. grand saetch di pea po mete di l' aiwe. F. outre en peau. Disfondowes: pupsak, pifsak, pîpzak, pipsak, pîtsak Etimolodjeye: mot d' aplacaedje tîxhon (saetch avou ene pupe après), sol modele di l' almand Dudelsack u neyerlandès Doedelzak.
pupter [v.s.c.] saetchî so s' pupe. Et adon, i puptéve piyane miyane tot fjhant a tchaeke côp on ptit frexh brut avou ses lepes (J. Selvais). | pupteu [o.n.] foumeu d' pupe.
purea [o.n.] bigåd. Mins l' pa Lolote, e voeyant k' ele m' abresse, D' on côp d' shabot m' fwait plonkî dins l' purea (J. Bertrand). Disfondowes: puria, pûria, pûrin, purin. F. purin.
purlôdje rl a: pirlodje.
purnale [f.n.] pitit bleu poes, nén magnåve, ki rshonne a ene pitite biyoke, et ki vént so les noerès spenes. Nodidjo, si vos magnîz des purnales, vs åroz des colikes al nute, paret (Apollinaire). On dit eto: fordene. F. prunelle. >> gote, likeur di purnale: soucrêye gote fwaite avou del blanke gote et des purnales ki bagnnut dvins. Disfondowes: purnale, purnèle, pèrnale, pèrnèle, përnale, përnèle. Etimolodjeye: bodje latén prunus biyoke, cawete -ale, 1390. | purnalî [o.n.] noere sipene. F. prunelier.
purnea [o.n.] 1. a) bårire, on mete hôte, k' on meteut dvant l' ouxh di ståve, po poleur drovi l' ouxh po-z enairer, et les biesses èn nén moussî foû (et ki fjheut come on ptit poice divant l' ouxh do ståve). End aveut k' avént èn ouxh plin, ki s' droveut dins li ståve, et a l' ôte costé do meur, i gn è raveut on purnea ki s' droveut å dfoû (ramexhné pa J.M. Pierret). F. barrière. b) håjhlete metowe divant l' ouxh del måjhon, u d' ene tchambe, u dvant des montêyes, po-z espaitchî les ptits efants d' rexhe, et les poyes et les tchéns d' intrer. Elle esteut å purnea d' l' ouxh. Drovoz l' purnea, voci les grands monsieus. F. portillon. >> sôteu d' purnea: onk ki mousse dins les måjhons po-z aler vey les femes des ôtes. F. débauché. 2. a) ouxh a deus bokets onk ådzeu et l' ôte ådzo. On n' voet pus les purneas, ces ancyins ouxhs ki s' ene mitan pa dzeu, et l' ôte padzo, wice ki l' mwaisse del måjhone fouméve voltî s' pupe, aspoyî a s' finiesse (ramexhné pa J. Haust). b) mitan do dzo d' èn ouxh di ståve, k' on pout drovi li dzeu po renairer. F. vantail. Dins l' purnea, gn aveut l' loukete po les poyes (ramexhné pa J.M. Pierret). Èn ouxh a deus bokets, ça s' lome on purnea po l' ci do dzo, et èn ouxhlet pol ci dal copete (ramexhné pa J.M. Pierret). c) mitan do dzeu, ki s' drouve ådvins. Serez l' purnea d' l' ouxh (H. Forir). rl a: sipurnea. F. vantail, volet. d) finiesse di l' ouxh do ståve (å dzeu). Ti passes ti mwin på purnea, et ti disclitches li feroû d' åddins. F. fenêtre. e) tchaeke des batants d' èn ouxh ki s' drouve des deus costés. 3. (mot d' éndjoleu) espåce, sovint rectangulåre, ki vént so ene waitroûlêye, wice k' on programe håynêye totes sôres d' afwaires po comuniker avou l' uzeu (botons a clitchî po dner des instruccions å programe, bokets d' tecse ou des imådjes, evnd.) et ki pout esse displaecî et manaedjî d' on tenant. Vos tapez so "ricweri"; gn a on purnea ki s' adrouve; adon, vos tapez l' mot ki vos vloz cweri après (L. Mahin). Å dzo do purnea ki s' va afitchî, vos avoz " prôpietés "; clitchîz; vos voeyoz ene finiesse-livret a cwate pådjes (L. Mahin). Asteme, li programe a-z aberweter po poleur bouter so ç' diccionaire la ni rote k' avou MS-Purneas (P. Sarachaga). "Personal finance", c' est on purnea, la ki dj' va manaedjî mes cwårs; vos avoz nén a-z î stitchî vos iys (J. Schoovaerts). F. fenêtre, boite de dialogue. Ingl. window. 4. pitite foto metowe come ene finiesse å mitan d' ene grande. C' est l' coviete d' ene rivuwe do Marok avou des dessins eyet l' poirtrait del pondeuse dins l' purnea. F. médaillon. Disfondowes: purnê, purné, purnin, purnia, përgna, pernia, pergna, prun.nê. Gm. prun.né. Etimolodjeye: erî-rfwait latén "protinum" (tchapåd, poice, rl a: pronne), cawete -ea. Coinrece Lidje, Årdene, Hesbaye, payis d' Djivet.
Pûsmadje [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Pussemange, rebané avou 5550 Vresse; limero diyalectolodjike: Haust: Ne 67; Bruneau: 56. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Pûsmadje. Disfondowes: Pûsmadje, Pusmandje. Vî scrijha: Pucemaigne (1255). Etimolodjeye: tchampnwès po Peuçemindje; bodje Peuç-hem (måjhon da Pascal, u da Ponce), cawete -indje (les cis d' amon Peuce, u Ponce). rl a: Sint-Madje, Djiponsåt. | Pûsmadjot, e [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Pûsmadje.
putete (a l' atake et après cossoune) / ptete (pa côps, après voyale) [adv.] motoit. I fåreut bén k' les tayans l' hagnrént; come ça, i bizreut putete (G. Lucy). F. peut-être. >> Li ci ki dit putete en mintixh jamwais: rl a: kécfeye. >> Gn a pont d' putete: on n' discute nén on cmandaedje. >> Putete et cåzumint ont todi stî cozéns djermwins: dijhêye po ene sakî ki n' vos dene nén s' parole, mins dit "c' est cåzumint seur", po lyi dire k' on n' li croet nén dtrop. >> putete bén: refoircixha di "putete". I vénreut co motoit ptete bén. Disfondowes: p(u)tète, p(ë)tète, potète. Coinrece Coûtchant walon, Årdene nonnrece. | putete ki [adrovire] motoit ki. Putete k' i voerè s' popa å trin do matén (Balle & Vray). >> putete bén ki: motoit bén ki. Putete bén k' way, putete bén k' non: on n' est seur di rén.
putoit [adv.] purade. Putoit ouy ki dmwin (A. Villers). C' est putoit po fé passer l' idêye ki po rweri l' må (ramexhné pa L. Léonard). Putoit sofri k' mori. I våt meyeu s' taire putoit ki d' må pårler (J. Coppens). Cwand k' on lome li "baguete d' ôr" on djeu, on dvreut putoit dire ki c' est ene esprouve di rabaxhmint k' ene soce di gaméns såye di fé toumer so onk ki n' est nén d' leu binde. (E. Pècheur). rl a: puvite. F. plutôt. rl a: béntoit, motoit, toit. Disfondowes: putônt, puton, putoût, putot, putwèt, putwat. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (pus) + ôte adviebe (toit = timpe).
putwè [o.n.] vexhåd. >> gueuyî come on putwè: boerler come on vexhåd. Etimolodjeye: calcaedje do F. putois.
pwace rl a: poice.
pware rl a: poere.
pwaire [f.n.] deus sacwès, u deus sakîs. Ene pwaire di solés. On dit eto: cope. F. paire couple.
pwarter rl a: poirter.
pwave 1 rl a: poeve.
pwave 2 rl a: plouve.
pway rl a: poy.
pwèce rl a: poice.
pwèl rl a: poy.
pwène rl a: poenne.
pwèrter rl a: poirter.
Pweturlin, Pweturlinne [n.dj.] dmimanant(e) e Pwetou. rl a: -urlin. | pweturlin [o.n.] lingaedje d' oyi djåzé e Pwetou. Di pus di racsegnes so Wikipedia. Etimolodjeye: noûmot avou l' cawete -urlin, 1998.
pwinne 1 (tristesse) rl a: poenne.
pwinne 2 (dint d' tchén) rl a: påne.
pwinteu, pwinteuse u pwintresse [o.f.n.] foû-posse (dins on payis la k' on les paye, cwand i vont pwinter leu no a ene metowe plaece). F. chômeur.
q Li lete "q" n' est måy eployeye e rfondou, on eploye "c" pa dvant ene des voyales "a" (å, â), "o" (ô) ou "u" (û), et pa dvant ene cossoune; eyet on eploye "k" dins les ôtes cas. Riloukîz après l' mot ki vos cweroz al lete C ou al lete K.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.