Dictionnaire explicatif wallon: I - K Splitchant motî: I - K. |
-ibe [cawete] moite cawete di des setchs calcaedjes di mots francès avou l' cawete "-ible". teribe, possibe, impossibe. rl a: -åve.
icastola [f.n.] e basse: ikastola, sicole wice ki les Basses polèt studyî e basse. Li porcession Sint Pire so Nivele est adjinçnêye po-z aråvler des cwårs po ls icastolas.
ideyalisse [o.f.n.] li ci (cene) ki riwaite el veye avou totès rôzes et totès violetes.
idintité [f.n.] çou k' est bén prôpe a ene sakî. Nosse lingaedje, c' est l' tchant del Walonreye et on boket di noste idintité. (Yves Paquet). >> cåte d' idintité: papî ki dit kî çki vs estoz, et k' i fåt aveur sor lu dins vosse payis, et les vijhéns payis ki n' dimandèt pont d' passe-poirt. Tos ls ans; i m' rifaleut fé ene nouve cåte d' idintité. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "identité", 1990.
-idjot, e [cawete] sieve a fé l' no des dmorants di sacwants viyaedjes (Payis di Smwès, Paris); Sunidjot (Suni), Foridjot (Li Foret), Bietridjot, Paridjot. rl a: -hinot. F. -igot (Parigot). Etimolodjeye: cawete rifwaite so des nos d' viyaedjes ki finixhèt pa ene voyale (avou assaetchance di "Pûsmadjot").
idrodjinne [o.n.] Prumî elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des gåz, kinoxhou dizo l' essegne atomike H, li nombe atomike 1, et l' pwès atomike 1. Pocwè k' les balons del Walonreye montèt e l' air, et å Marok, nén ?:: Paski ces-ci sont gonflés a l' idrodjinne. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon grek "hudôr" (aiwe) et "gennân" (produre), pal voye do F. "hydrogène".
-igne [cawete] 1. moite cawete d' inglississes do francès standård: bildigne, brifigne, djoguigne, foutigne, bodibildigne, mårcutigne. 2. moite cawete d' inglississes calkés do francès d' Beldjike, k' egzistèt u nén en inglès, mins ki egzistèt nén (u pus) e francès standård: trinnigne, livigne, tacligne, dopigne. 3. vicante cawete sititcheye a on bodje walon, et ki mostere ene accion ki s' fwait sovint, dins on dominne novea: adressigne, djibotigne, zigzaguigne. Etimolodjeye: noû rwalonijha del cawete inglesse "-ing", a môde do mot-brut "degn", 1990; rl a: -ingue, -in, -urlin, -indje.
igne èt agne rl a: higne.
-iket u -icot, -ikete u -icote [cawete] raptitixhante cawete ki s' agritche a on no: bouricot, bouriket, sobricot, sobriket, potiket, maniket, tourniket, tournikete. Etimolodjeye: ridoblete del raptitixhante cawete flaminde -eke et des cawetes walones -et et -ot.
imbertaker rl a: ebertaker.
iméniom [o.n.] no del pårteye fertile des tchampions, la k' les spôres vinèt. Etimolodjeye: calcaedje do francès hyménium luminme do grek syincieus humenion, pitite mimbrane; 2005.
impire [o.n.] foû grand rweyome, fwait di mwints payis, nén todi raloyîs inte di zels. Disfondowes: ampîre, impîre.
impossibe I. [addj.] ki n' si pout. Ouch, vos dvrîz coridjî l' apontiaedje di vosse programe d' emilaedje, c' est impossibe di comprinde vos messadjes, i gn a pont d' diferince dins çou ki vos scrijhoz vos, et çou k' est da minne (P. Saratchaga). Linwe-ehåyaedje: on-z a ptchî di replaecî l' addjectif imossibe pa èn emantchaedje avou "ça n' si pout, ki n' si pout (fé)". II. [o.n.] fé l' impossibe: fé tot çou k' on pout. rl a: si hiner e cwate. Disfondowes: impossibe [-ip'], impossëbe [-ëp']. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "impossible".
impreur [o.n.] mwaisse d' èn impire. Li nos d' "cårlusse" provénreut di l' Impreur Tchårlukin (N. Lequarré). Gn a la ene viye princesse a mitan sote, å troes cwårts tchamosseye, k' a stî, dit-st on, li mayon då pa da l' Impreur, et ki fwait åtoû d' on roufion nén co doze ans vî (L. Hendschel). Nassogne esteut, do tins des Romins, ene dimorance des impreurs cwand i vnént tchessî l' årok ou l' singlé e l' Årdene (E. Perault). Loukî a: Caizer. Disfondowes: impreur, ampreu, ampëreur, ampèreu, ampèreur, impèreur. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do latén "imperator". | imperresse [f.n.] mwaistresse d' èn impire; feme d' èn impreur. F. impératrice. | impire [o.n.] foirt grande sitindowe di payis, nén todi raloyîs inte di zels djeyograficmint, mins dizo l' kimandmint d' on minme impreur u d' on minme payis colnijheu. F. empire. Disfondowes: impîre, ampîre.
Li dierin impreur del Rûsseye: Colas II.
imprimante [f.n.] sicrirece. Etimolodjeye: calcaedje do minme mot e francès, 1995.
imprimateure [f.n.] åjhmince d' èn eveke k' on-z est oblidjî d' aveur po-z eplaidî on scrijhaedje rilidjeus ricnoxhou pa l' eglijhe. Lorint aveut l' air di dire k' on n' åreut nén l' imprimateure, paski ci n' esteut nén on rlidjeus k' aveut ratourné l' live. F. (latén) imprimatur.
improuver [v.s.c.] s' amidrer. Dinltins, on-z a råyî les stoks d' åbe avou des tchvås, mins asteure, les metodes ont-st improuvé. F. s'améliorer. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "to improve" (pås Walons del Wisconsene), 1950.
inalåcion [f.n.] (mot d' médcén) respiraedje d' ene drouke (copurade po l'asse) avou èn aparey fwait esprès. Ass dedja fwait ti inalåcion ? rl a: shoflaedje. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. inhalation, 1995.
inchène rl a: eshonne.
inconou, inconowe I. [addj.] nén cnoxhou, -owe. >> inconou å redjimint: dijheye po on novea vnou, k' on n' a måy veyou avårla. >> di pere inconou: (dijheye administrative) djin k' on n' sait nén kî k' c' est s' pa. rl a: baståd. Linwe-ehåyaedje: foû des formules tote fwaites et administratives, eployîz purade èn emantchaedje avou "k' on n' conoxhe nén", "k' on n' sait nén kî k' c' est": on n' sait nén di cwè çk' il a morou (purade ki: il est moirt di cåzes inconowes). II. [o.f.n.] onk (ene) k' on s' sait nén kî k' c' est. Il a tuzé co des moes å long al bele inconowe do trin d' Djeneve. III. [o.n.] moudreu, macsådeu kel police n' a nén ricnoxhou. I s' a fwait macsåder pa deus inconous. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "inconnu(e)".
incouradjî rl a: ecoraedjî.
incronzoxhî [o.n.] biesse ki n' a pont d' cronzoxhs (eneviè les cronzoxhîs k' end ont). F. invertébré. Etimolodjeye: betchete in-, 2006. | incronzoxhî, incronzoxheye [addj.] (po ene biesse) ki apårtént å groupe des incronzoxhîs. F. invertébré(e).
indje [f.n.] trope des biesses ou plantes k' ont l' minme sincieus no, djinre et espece, et ki plèt si rprodure inte did zeles. Li poere di cwin n' est nén del minme indje kel poere. F. espèce. Etimolodjeye: v.v.m., mot erî-rfwait a pårti di nindje po on sincieus uzaedje, nén veyou d' on mwais costé, 2005.
indjén [o.n.] 1. éndjole (machine, usteye complikêye). 2. usteye ki n' va nén K' est ç' çoula po èn indjén ? Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. engin. Coinrece Payis d' Lidje. 3. laide (metchante) djin. Kén indjén ! Ki l' Bon Diu vs wåde d' on parey indjén ! (ramexhné pa J. Haust). F. peste, poison, sale engence. Etimolodjeye: vî bodje "indje" (raece, sôre), cawete -én. | indjince [f.n.] laide sôre di djin. Kéne indjince ki c' est, leu famile.
Indji [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Engis divnou intité, tot rebanant les viyaedjes di Hermale, Clairmont, et Ehin. rl a: Dindji.
indjin rl a: indjén.
indjin 3 rl a: indyin.
indjince rl a: indjén \ indjince.
indjole rl a: éndjole.
Indonezeye [n.pl.] payis d' Azeye Nonne-livantrece, en indonezyin, "Indonesia", fwait d' ene peclêye (dipus d' 13.000) iyes (Borneyo, Djava, Soumatra), 900.000 km² long et lådje, avou 200.600.000 dimanant(e)s (li cwatrinme payis avou l' pus d' djins sol Daegn). Mwaisse-veye: Djacarta. Ôtès grandès veyes: Surabaya, Bandung. Lingaedjes: indonezyin (oficir), neyerlindès (ancyin lingaedje coloniå), inglès (cwårtî modiene). Manoye: roupeye d' Indonezeye (IDR). Rilidjon: li pus grand payis muzulman sol Daegn, copurade so l' iye di Djava. Istwere: coloneye olandesse dispu 1799, dizo l' no d' Indes neyerlandesses, u, tot rwaitant ene miete do mwais costé: les Zivercôfs°, dislaxheye dispu 1945. E 1955, li Grand Raploû d' Bandung rashît l' Indonezeye come on moenneu des payis del Tîce-Daegn. Actouwalité so l' Indonezeye (1999). | Indonezyin, inne [o.f.n.] dimanant(e) e l' Indonezeye. Gn aveut des tipes d' Azeye, dandjreus bråmint des Indonezyins, des tipes Afrikins, motoit des noers di Suriname, des tipes arabes, et vos nd åroz (L. Mahin). | indonezyin [o.n.] lingaedje djåzé en Indonezeye. Côde ISO: id. L' indonezyin fourit ehåyî fok après l' dislaxhaedje do payis e 1945; po fé des noûmots, il alît rapexhî dins des ôtes lingaedjes ki les uropyins, metans e l' arabe.
îne [f.n.] plante des frexhs tchamps et hourleas, k' a des fleurs ki flairèt et des fruts e noerès pititès trokes come li sawri, ki florixh e l' esté, e sincieus latén, Sambucus ebulus. F. yèble, hièble, ièble; castiyan: yezgo, sauquillo, matapulgas; catalan: ebol, evol. Disfondowes: îne, île.
-iner [sititchete] cawete raptitixhante di viebe: tuziner, raeziner, gotiner, browiner, mouziner, ploviner, verziner, rouziner. (codjowaedje des viebes avou l' cawete -iner). E sacwants viebes li cawete -iner si pout spotchî, et divni -ner: raezner / raeziner, rouziner / rouzner.
infinitif [o.n.] (croejhete) cogne ki rprezinte on viebe dins ene djivêye di mots. >> codjowant infinitif: (mot d' linwincieus) infinitif ki shût ene adjondrece (sovint "et") et rprezinter forveyanmint li tins do viebe di dvant (emantchaedje tipicmint walon). Gn aveut ddja toplin des codjowants infinitifs dins les vîs papîs di 1600 et des. rl a: sustitut. F. infinitif substitut.
inflåcion [f.n.] rihåssaedje do pris do vicaedje. L' inflåcion, c' est l' pris k' on paye po tos les advintaedjes ki l' estat dene po rén (R. Arcq).
inflamåcion [f.n.] efowaedje d' ene pårteye do coir. Li corset lyi mete ene inflamåcion e s' coir, abominåbe (ramexhné pa L. Remacle).
infourner rl a: eforner.
inglich [o.n.] (mocreçmint) inglès. Metoz dins vosse djoubok des tchansons e walon, pask' al plaece di l' inglich, nosse walon, ça va bén (J. Beaucarne). Etimolodjeye: riwalonijhaedje di l' inglès "english", 1975.
Inglutere [n.pl.] 1. lomaedje corant pol Grande-Burtaegne. Avou l' Etrernete, vos pôroz lére Shakespeare e l' Inglutere, atchter on live a Paris, viziter on muzeye a Firince, taper ene divize avou on soçon do Wisconsin, aveur des totès tchôdès noveles del Boûsse di Tokyo eyet lére li "Tägliche Allgemeine Zeitung" d' enute...et co cmander ene pidza. (L. Hendschel). Å moumint do cujhaedje, les macrales end alént cweri leu sé en Inglutere (L. Chastelet). 2. Boket del Grande-Burtaegne, en inglès "England", metou a Nonne di l' Iye. F. Angleterre. Disfondowes: Anglëtêre, Anglëtère, Inglètêre, Anglutinre, Inglutêre. | Inglès, Inglesse [o.f.n.] 1. lomaedje corant des dmorants del Grande-Burtaegne. 2. dimanant(e) di l' Inglutere. | inglès, inglesse [addj.] di l' Inglutere, u del Grande-Burtaegne. Et l' espwer candja d' camp, eyet l' bate candjî d' åme, El boerlant crabouyaedje s' a stindou come ene blame, Et les canons inglès nos scheter e furlokes (V. Hugo, rat. pa J. Schoovaerts). >> spiter a l'inglesse: skifter evoye, sins esse veyou. F. filer à l'anglaise. | inglès [o.n.] lingaedje di l' Inglutere, divni li prumî lingaedje eturnåcionål dins les anêyes 1900 et des. Côde ISO: en. Dins ene coferince, "Pocwè scrire e walon ?", Arthur Balle respond: "paski l' lingaedje walon, c' est l' esprit d' nos djins, li tuzance di nosse sôre, po nozôtes waitî dins les coines, åtoû d' nos; li francès, l' inglès et l' almand nos aidront bén a vir did pus lon. rl a: inglich. Disfondowes: anglès, inglès. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "anglais", tot prindant ene sorwalonde do sistinme AN / IN, k' aconte li scrijhaedje EN en inglès (english). | inglicisse [o.n.] mot d' inglès ki passe en èn ôte lingaedje, et sovint veyou evi. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. anglicisme, 1995.
-ingue [cawete] moite cawete d' inglississes. metingue, pudingue, meringue. Etimolodjeye: vî rwalonijha del cawete inglesse -ing, prononcêye come on l' lireut e francès, sins cnoxhe l' inglès, 1930. rl a: -igne, -in, -urlin, -indje.
Inguezêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Éghezée, divnou intité.
Inguî [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Enghien, e flamind, Edingen, divnou intité tot rebanant les bans di Ptit-Inguî et d' Mark. Merci bråmint des côps, Flamind d' Inguî pol boket d' bos po rén Ki tot etir m' a restchåfé Cwand dj' aveu froed dins mes solés (rat. pa J. Beaucarne). rl a: Dinguî, Guilinguî, Bodinguî. 2. Inguî-e-Flande hamtea do ban d' Erps-Kwerps (arondixhmint d' Lovén), e flamind, Edegem. Disfondowes: Inguî, Indjî; vîs scrijhas: Adenghem (1185). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon, "Ado" (pitit no tîxhon), cawete flaminde -ingen (heim, måjhon); amon les cis Ado; riwalonijhaedje del cawete -in -> -î (coinrece do betchfessî én).
ink rl a: onk.
inkete [f.n.] ploncaedje, ricweraedje fwait tot dmandant åk ås djins. Disfondowes: ankète, inkète. Etimolodjeye: sorwalonde (eyet fôme del Louviére) do calcaedje do francès "enquête" 1990.
inlachî rl a: elaxhî.
inmer ostant [aidante vierbire] accepter. Vouss ene aiwe di Spå ki spite ? Dj' inme ostant. rl a: bén vleur.
inne rl a: hinne.
inrouyî rl a: eruni.
inscri inscrire [v.c.] rashir. Djel va fé inscrire dins les lisses d' atante.
insolube [addj., padrî] k' on n' î sait trover ene rexhowe, tot djåzant d' on problinme. Disfondowes: insolûbe [-ûp], insolube [-up], insolëbe. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. insoluble.
institut [o.n.] grande måjhone, bén adjinçnêye, wice k' on fwait ene sacwè a vey avou l' acsegnmint, li tuzance, li bénfijhance, evnd. C' est vormint sbarant tot çk' i gn a odjourdu a l' Institut: des cints et des miles di documints, des miles di lives, des cints d' gazetes di totes les cognes et co ene contrumasse di videyos (S. Quertinmont). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. institut.
institucion [f.n.] adjinçnaedje politike, metou so pî pa ene lwè u pa ene uzance. L' U.C.W., d' ene pitite soce k' adjinçnéve ene bate di pîces di teyåte, li Cope do Rwè, a divnou ene sifwaite institucion k' a prin so ses spales mwintes dilés del culteure walondje. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. institution.
integrisse [o.f.n.] 1. aschati, aschatresse po les kesses rilidjeuses; Les integrisses ont prin l' minance di l' Iran e 1979, si dj' el tén bén. 2. doctrene et acceptances des integrisses; L' integrisse muzulman manceye tos les payis arabes. Disfondowes: ètègrisse, intègrisse, atègrisse. Etimolodjeye: calcaedje do francès, 1990.
intité [f.n.] 1. eshonna di sacwantès sacwès, veyou come ene seule sacwè. 2. (pus stroetmint) grosse comene askepieye e 1977 på rebanaedje des ancyins ptits bans. Si vosse linwe tot e finesse Est ossu bele ki vost å-rez-des-fesses, Vos estoz seur li miss di l' intité ! (Joseph Bily). On dit eto: Grand ban, rebanêye comene, rabindlêye comene. Disfondowes: intité, antité, antitè. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. entité, luminme do latén "entitas", 1980.
inviêr rl a: evier.
inviye rl a: eveye.
invizibe [addj.] k' on n' sait vey. Les dinrêyes avént divnou råles, po n' nén dire invizibes (N. Martin). rl a: nén veyåve, forveyou. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "invisible". Disfondowes: invizipe, invëzëpe.
invouyî rl a: evoyî.
inzès rl a: ezès. Inzès Monts: rl a: Ezemonts.
îpe [f.n., sovint pluriyal] (mot d' cinsî) 1. usteye do cinsî, triyingue di bwès u d' fier avou des dints po passer so on tcherwaedje et dismantchî l' tere, tot rcatchant li smince s' il astchait. Li tere, li tcherowe l' av' ritourné; les îpes avént passé et rpassé (C. Bentz). rl a: yesse, seracuze, ziguezag, picot. F. herse. 2. troke di stoeles ki fjhèt l' dessin d' ene îpe. F. constellation de Cassiopée. Disfondowes: yèpe, épe, hîpe, îpe, hîrpe, îrpe, yèrpe; miersipepieuzmint el mape A.L.W. et el notûle ALW 1.51. Etimolodjeye: latén "hirpex" (minme sinse). | irper (codjowaedje) [v.s.c. & v.c.] passer l' îpe so on tcherwaedje. rl a: rahener. F. herser.ipnotijhî (codjowaedje) [v.c.] edoirmi ene sakî tot li rwaitant parfondmint dins ses ouys; pu, d' edoirmowe, lyi fé fé çou k' on vout. F. hypnotiser. | ipnotijheu, ipnotijheuse u ipnotijhresse [o.f.n.] li ci (cene) k' ipnotijhe onk (ene). F. hypnotiseur (euse). | ipnotijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ipnotijhî". F. endormissement, hypnose, hypnotisme. >> d' ipnotijhaedje: addjectivire po F. "hypnotique". C' est on somey d' ipnotijhaedje.
irlope [f.n.] biesse ki n' egzistêye nén, po rire des doûs d' croeyance. Dins les troes grivlires k' il ont fwait i n' ont rén veyou ki rshonnreut a ene irlope (G. Lucy). Loukîz a: lurcete, mazowår, daru. Etimolodjeye: kécfeye on spotchî aplacaedje di irson (lurson) eyet linote (come lurcete).
iscoû rl a: schô 1.
isse [o.n.] (mot d' djeyografe) sitroete binde di tere ki raloye deus teres (deus continints u dzo-continints, li continint a on cåziyea. L' Isse di Panama, c' est ene schiråde di tere ki raloye l' Amerike Bijhrece avou l' Amerike Nonnrece. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (tcheyaedje des halcrossès cossounes å coron) do F. isthme, luminme calké do grek pal voye do latén, 2005.
Ista, Georges (1874-1939) sicrijheu d' walon, gaztî (a Paris) di s' mestî, et pondeu et caricateurisse po passer s' tins. I scrît, aprume do teyåte: "Monnonke Djouprele", (1904), "Qui est-c' qu' est l' maîsse ?" (1905), "Li rôze d' årdjint" (1906), "Piére ou Pål" (1907), "Mitchî Pèket" (1908), "Madame Lagasse" (1909), "Li veûltî" (1910), "Li båbô" (1912). Après, i rashonne sacwants rimeas et paskeyes divins "Contes et nouvelles" (1917) parexhou e pluzieurs lives, wice k' on trove des bokets foirt rilomés come "Li boûkete emacralêye", on classike des recitaedjes d' efants, u "Li hårkea", metou felmint e muzike pa Pierre Van Damme. I n' sicrirè pupont d' walon après çoula - a passé come on vint d' bijhe ezès belès letes e walon, sapinse a Maurice Piron -, mins ses pîces, foirt bén adjinçnêyes et avou do mo bon walon, sèront djouwêyes eyet rdjouwêyes. Pondants eyet djondants.
Ista: Djôr Ista e 1909, divins: La Wallonie, le Pays et les hommes, La Renaissance du Livre, 1978.
-isté [cawete] no d' cwalité (u d' difåt), fwait a pårti di sacwants addjectifs ki finixhèt pa ene cossoune, metous dins des fråzes emocionreces. laidisté, haeyåvisté, clairisté, nawisté, egoyisté. rl a: -êyisté, -sté, -té, -eur. Disfondowes: -isté, -suté. Etimolodjeye: cawete latene -itate, riscôpêye di mots come fåsté, måssîsté, metchansté, 1200. Coinrece Lidje Hôte-Årdene.
Îtche Idje [n.pl.] 1. viyaedje del Walonreye di France (Payis d' Djivet), e F. Hierges. Etimolodjeye: lat "insula". rl a: iye. 2. no di sacwantès plaeces el Walonreye. >> So ls Îtches: no d' ene plaece di Ståvleu.
iva [mot-fråze] mostere k' on-z est d' acoird. Iva ! dji rcoridjrè l' modêye di m' papî. Etimolodjeye: etroclaedje di "i va", dizo assaetchance di OK.
Ive [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Yves-Gomezée, rebané avou 5650 Walcoû; limero diyalectolodjike: [Ph 30]; vî limero del posse: 6434. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Îve. >> No di des plaeces d' Ive: Li Trî al Mwaiye (so plaece: Trî al Mé). Disfondowes: a Yîve, Îve. Vî scrijhas: Iuio (1030), Evam (1061), Yva (1221), Yvia (1406). 2. Les Ives: no d' ene plaece di Binne. Etimolodjeye: bodje tîxhon "awjo" (frexh pré), bodje walon "eve, efe"; rl a: Lessive, Li Nefe, Nefe, Ivloe.
ivier 1 [o.n.] 1. dierinne såjhon d' l' anêye, ki cmince li 21 di decimbe et-z esse fwaite li 20 di måss. L' ivier, les dtchårnés bodjes des plopes livèt leus bresses come po priyî (J. Lebois). Tins des shijhes d' ivier, les efants djouwént ås cwårdjeus, les femes et ls efants al kine (G. Mottard). L' ivier a sovint djouwé ås mayes; Asteure, il èva hinkeplink il èva ådtriviè des håyes Mins il a pierdou totes ses kinkes (G. Havelange). >> ivier a l' aiwe: k' i ploût bråmint, mins k' i n' nive waire. >> oidje, frumint d' ivier: oidje, frumint k' on seme divant l' ivier, eneviè les cis k' on seme å måss. >> L' ivier n' est måy baståd°; cwand on n' l' a nén timpe, on l' a tård. >> ivier niveus rimplixh li gurnî: li nive rascovere et waeranti les dinrêyes d' ivier. >> cwand l' agnon° a toplin des pelotes, c' est sene d' on foirt ivier. >> Al Sint-Clemint°, si l' ivier est e s' plin, nos årans foirt bea prétins. >> S' i nive divant l' sinte-Catrene°, l' ivier s' a dschavé li schrene. >> côpez on nocrê d' tchinne al Sint-Tomas: si l' moxhe est co dvins, l' ivier serè doûs; s' elle est foû, l' ivier serè long et deur: sipots po-z anoncî l' tins. >> A l' ivier, li såverdea tchiptêye: "dj' a si fwin, dj' a si fwin dj' a si fwin": xhinaedje do tchant di ci oujhea la. 2. nive. >> tapeu d' ivier: onk ki tape al nive. >> ivier so bôjhe, djalêye divant troes djoûs: del nive so les broûs, djalêye divant troes djoûs. >> l' ivier so les hourleas endè ratind d' l' ôte: cwand l' nive ni rlegne nén tote, et k' i gn è dmeure so les hourêyes metowes conte li solea, i rnivrè.
ivier 2 rl a: evier.
Ivloe, so plaece: Ivleu [n.pl.] no d' ene plaece di Hinnmål. Etimolodjeye: bodje walon "eve" (frexh pré), cawete -oe, ristitchî L.
ixh-låte [o.n.] son tipike do flamind, di l' almand et do walon del Hôte-Årdene, sicrît "hy" e scrijhaedje Feller, et "χ" e l' Alfabet Fonetike Eternacionå (API). Li prononçaedje ixh-låté a a vey avou des mots ki s' sicrijhèt avou "xh", "jh" eyet "sch". Riwaitîz, vos, Pablo, Stefane et ls ôtes si l' fonte di l' ixh-laut e l' API est bén çou ki dj' mete e motî d' djanvî (L. Mahin). Plurial: des ixh-låtes. Disfondowes: ihy-laute, ich-lôt', ihy-lawt', ih-lôt'. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' almand "ich-laut" (sounant come dins "ich"), 2003. | ixh-låté, ixh-låtêye I. [addj.] prononcî (eye) avou on son ixh-låte. Vocial sacwants mots ixh-låtés. II. [adv.] d' ene manire k' on-z ôt on son ixh-låte. C' esteut so ci stindêye la k' on prononcive ixh-låté.
iye [f.n.] tere metowe e mitan d' l' aiwe. F. île. >> a l' Iye: (so plaece: a l' î) no d' plaece di Waime; >> Li Pré doûce iye: (so plaece: doûce î) no d' ene plaece di Tirimont (Waime). >> l' Iye des Moléns: (so plaece: île des molins) no d' ene plaece di Tif. Disfondowes: îye, î, île. | iyon [o.n.] pitite iye. Dj' aleu pexhî al Nawe ås Iyons. >> Plaece l' Iyon: no d' ene plaece di Nameur (so plaece: L' îlon. Disfondowes: îyon, îlion, îlon, iliyon, liyon. | iyea [o.n.] pitite iye. Ces djins la rwaitént l' walon come si tchaeke viyaedje sereut-st èn iyea pierdou o mitan des mers (L. Hendschel). C' est d' zels ki les peupes sitramés so les iyeas provnèt; il avît tchaeke leu payis d' après leu lingaedje, et leu nåcion shuvant leu clan (Li Bibe, ratournêye pa L. Hendschel). >> rowe di l' Iyea des feves: (so plaece: l' îlê des fèves) rowe di Lidje, e F. rue Lulay des Fèbvres. Disfondowes: îya, îyê, îlia, îlê, ulê.
iyode [f.n.] elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des nén metås, kinoxhou dizo l' essegne atomike I, li nombe atomike 53, et l' pwès atomike 127. >> tinteure d' iyode: brun licwide fwait avou d' l' iyode divins, ki les medcéns s' siervèt po rnetyî les coixheures. rl a: djote 2, rodje cayet.
jandârme rl a: djindåre.
jate rl a: djate.
julèt' rl a: djulete.
jun rl a: djun.
Jupiler rl a: Djoupeyire.
-k [cawete] 1. cawete metowe dins les cognes erfondowes des pronos "onk" "nouk" et "åk", et dins sacwantes disfondowes "sonk", "sink" (sinne); "mink" (minne); "tonk", "tink" (tinne). 2. cawete metowe après des ôtes pitits mots po dner des foûmes sinonimes: "pôk", "ôk". Etimolodjeye: Les mots d' acolaedje laténs unum-quem (ene seule sacwè), nullum-quem (nole sacwè) eyet l' mot aliquid (ene sacwè), ont divnou "onk", "nouk" et "åk"; adon, li -k a stî rsintou come ene sititchete come ene ôte, et s' a-st acawé a des pronos, et des ôtes pitits mots.
k'chaude rl a: kixhåde.
kè- / c- (kèmincè, kèbate, kèbouter, kènuxhe / cmincè, cbate, cbouter, cnuxhe) rl a: ki-. Sorcoinrece Payis d' Libråmont.
kë rl a: cou.
kécfeye [adv.] 1. motoit. I vénront kécfeye. Boeroz kécfeye do burè ? Dji serans kécfeye nos dijh. Li boket serè kécfeye deur a-z avaler. rl a: dandjureus, dazår, azår. F. peut-être. >> Li ci ki dit kécfeye, i n' mintixh jamwais u Dijhans todi "kécfeye": i n' fåt nén fé on vraiy d' ene sacwè k' on n' est nén seur a 100 åcint. I n' fåt nén promete ene sacwè dabôrd k' on n' sait nén si on vicrè co dmwin. Franwal: ahåyant po: Cela n' est pas prouvé, èn cha' allah, il ne faut jurer de rien. 2. d' astcheyance. Vos end a-t on djåzé, kécfeye ? Si kécfeye dji n' sereu nén el måjhone, introz djondant. Si kécfeye vos l' voeyoz, fijhoz lyi mes coplumints. rl a: pacô, padecô. F. par hasard, d'aventure, éventuellement, incidemment. 3. des côps k' i gn a, sacwantès feyes. Endè va kécfeye a pî, kécfeye a tchvå. Dji va kécfeye emon m' matante. Il est kécfeye bon di s' taire. I rvént co kécfeye, mins c' est ddja råle (P. Defagne). rl a: pacô, padecô, cobén, copadecô, télfeye, afeye, télcô, tenawete, tévozè. F. quelquefois, parfois. 4. a pô près. La kécfeye on moes did ci, dj' esteu evoye a èn etermint (J. Selvais) F. environ, approximativement. 5. po si an cas, on n' sait jamwais (avou ene idêye nén citêye padrî, mins k' on coprind åjheymint). N' aloz nén åtoû di ci éndjin la, savoz, kécfeye (ramexhné pa J. Haust). rl a: télfeye. Disfondowes: kécfèye, kécfîye, kécfîe, calfîe, kén'fîye, kétfîye, kécfwès, kétfwès, kètfwa. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addjectif (kéke) + no (feye). | kécfeye bén [advierbire] motoit bén I vénront kécfeye bén al nute. | kécfeye ki I. [aloyrece] po si d' astcheyance. Leyoz l' ouxh drovou, kécfeye k' i rvénreut dvant nozôtes. Tinoz li schåle, kécfeye k' ele toumreut. Prindoz vosse paraplouve, kécfeye k' i s' metreut a ploure (P. Defagne). F. pour le cas où. | kécfeye bén ki [adrovire] motoit bén ki Kécfeye bén k' dj' irè. F. peut-être bien que.
kécfeye: (dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén).
kéconk [nén definixhant prono] ene sakî. I fwait passer ene lwè al vinvole, come cwè ene sakî ni pout nén mete kéconk o tribunå, s' i n' a nén stî avindou directumint pal pårteye disfindrece (L. Mahin). >> c' est kéconk, la ci-la (cisse-lale): c' est onk (ene) k' a on foirt caractere. Disfondowes: kéconk, kékin, kécun.
kedissî [o.n.] dire toltins "k' è diss ?", tchaeke côp k' on rescontere ene djin. Po les cis ki n' sont nén adûs a ç' salouwaedje la, ça shonne ene miete drole. >> Dji n' kedisse nén, dji pixhe tot droet: response (po s' fote) a onk ki dit trop sovint "k' è diss ?". Coinrece Payis d' Nameur.
kegn (di kegn) [advierbire] di triviè, di cresse. Il a metou si caskete di kegn. rl a: bizingåd, bihair, siclimboigne; rl a: kinkin. F. de guingois, de travers. >> roter d' kegn: nén roter droet. rl a: cron, schî-fesse. >> waitî d' kegn: waitî d' cresse (waitî sol costé, tot mostrant k' on n' est nén contin). rl a: coirnete. F. regard oblique, hostile, en coin. >> Kegn 42: live da Ben Genaux, poirtraits di scolîs, ki sont tertos on pô d' kegn. Disfondowes: kègn, cwègn, kign, kin'. Etimolodjeye: disfondowe di "cwén", des aschates walon-picård.
kéke [nén definixhant addj.] 1. kékes: sacwants. I gn a kékes djoûs, gn a kékès samwinnes. So les fouzeures, les cotîs n' ont nén sogne di s' astårdjî, li tins d' houmer kékès gotes (G. Grafè). 2. kéke tins: on ptit tins, sacwants djoûs. Nos avan-st avou des histous dispoy kéke tins (M. Peclers).
kéke pårt [nén definixhant prono] ene sadju, ene sawice. Disfondowes: kéke paurt, kéke pârt, kéke paut.
kekene I. [f.n.] 1. kene, dins les deus sinses: a) seke del feme. F. con, vulve. b) djinti mot d' atôtchance a ene pitite båshele. èm pitite kekene, èm kekene di boure ! rl a: kinkin. F. chérie. 2. grandiveuse comere. rl a: tchalmarete. F. pimbêche. 3. håsse di s' ripoizer. Avou ces tcholeurs la, dj' a ene kekene di tos les diales. F. flemme, inertie, apathie. II. [o.n.] ome ki n' est bon a rén, k' a fé des mwais toûs. C' esteut ces kekenes la, ki carotént todi avå les bwès, k' alént piyî les tindreyes (L. Mahin). rl a: zigomår. F. con, je-m'en-foutiste. Disfondowes: kèkène, kikine. Etimolodjeye: ridoblaedje di "kene". Coinrece Coûtchant walon & årdene nonnrece.
kekete [f.n.] (mot d' djonnea, ene miete måhonteus) vé. rl a: boulome, vedje, kekete, kete, cawe. Etimolodjeye: aclapaedje d' on rdoblaedje di "kete" (kete kete); rl a: tetene.
kèkêye rl a: cåkêye.
kel [etrocla] ki li: 1. etrocla di l' aloyrece "ki" + prono droet coplemint "li" divant on viebe ki cmince pa ene cossoune. L' anêye d' après, li Fifine d' amon l' Cawé, kel voeyeut portant si voltî, maria onk di ses camaerådes k' aveut schapé å siervice (J.P. Dumont). "Normåldimint", ça vout dire a môde kels ôtes pinsèt kel fåt fé, et a môde kel fåt fé po nén esse sipotchî dins on sistinme ki c' est ls ôtes kel fijhèt roter (J.P. Hiernaux). F. qui le. 2. etrocla di l' aloyrece "ki" + definixhant årtike "li" divant on viebe ki cmince pa ene cossoune. Est çu ki tot l' monde n' est nén pus fir di s' lodjisse cwand il est bén netyî, bén rapropriyî, kel corti est nete et k' i gn a des djeranioms åzès finiesses ? (L. Hendschel). F. que le, que la. Les deus scrijhaedjes (kel, k' el) sont-st acceptés. rl a: djel, tel, sel, mel. Disfondowes: k' el, kè l', kol, k' ol, ku l', kë l'. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "k' el" est pus novea (1900).
këlot, këlêye, këlîre, këlêre rl a: coulot \ coulêye, coulire.
kendal I. [adviebe] 1. rén do tot. Monmon avouwa k' i n' comprindeut kendal (E. Sullon). Vos estoz la, båyåd, vos n' voeyoz rén, kendal! (G. François). I nos fåt rivni so cisse bate di dvize la, binamés lijheus, binamêyès lijheuses, ki vos n' î avoz comprin kendal, motoit (L. Mahin). F. que dalle. 2. houte, fini. Èm vî cama? Eyou avoz stî cweri ça? Disk' ådjourdu, putete, dji l' esteu putete bén Mins asteure, c' est kendal (J. Beaucarne). F. terminé. II. [mot-criya] bernike ! (cwand çou k' on ratind n' arive nén, po dire k' ene sacwè est fineye). Ele dimora sol soû et s' aprestéve a lzî fé on ptit sene del mwin s' i s' årént yeu rtourné mins kendal! (E. Sullon). Disfondowes: kèn'dal, kin'dal. Etimolodjeye: etroclaedje d' ene fråze: k' i n' dale (calcaedje di l' almand dahlen, dischinde).
kene I. [f.n.] 1. seke del feme. rl a: conin, kekene, kinete, kinåd, kinou, mozete, nate, nateure. rl a: kinike. F. con, vulve, vagin, sexe. >> kene ås gayetes: traitaedje d' ene hertcheuse u ene ôte overresse d' ene hoyire. 2. binamêye (djinti mot d' atôtchance a ene pitite båshele fråze emocionrece). Dinez mu on betch, èm kene ! Pôve pitite kene, k' elle est fayeye (F. Deprêtre et N. Nopère). Bondjoû, m' kene ! (J. Waslet). rl a: mivêye; rl a: kin. F. chérie. >> èm pitite kene, èm kene di boure !: èm pitit poyon (a ene båshele, a s' mayon). Franwal: ahåyant po: "mon ange adoré". 3. (cwårdjeu) dame di cour (?). II. Kene [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Quesne, Quenne, Quène, Quene, Coune. Disfondowes: kène, kine, cane, coûne. Etimolodjeye: latén "cunnus" (minme sinse); rl a: conin. Coinrece Coûtchant walon. | kinete I. [f.n.] 1. seke del pitite båshele. F. con, vulve. 2. binamêye (djinti mot d' atôtchance a ene pitite båshele). èm pitite kinete, èm kinete di boure, va ! F. chérie. >> ene viye kinete: (mocreçmint) ene viye feme. 3. (cwårdjeu) dame di cwåreas. >> Mite, kene, kinete et zè !: cwårdjeu: cwate cwåtes ki wangnèt å djeu del "mintche". Disfondowes: kinète, counète, counate, conète, canète, counote. | kinåd I. [addj. & o.n.] 1. kene (seke del feme). F. con, vulve. 2. coyon (ome ki s' kidût come ene feme). F. pleutre, femmelette. II. Kinåd [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Quina, Quinard, Quinart, Quinau, Quinaut, Quinaux, Kina, Kinat, Kinna, Kinard, Kinart, Kinnar, Kinnard, Kinnaer, Kinnaert, Conard, Conart, Connart, Conaert, Cona, Counard, Coenart, Coenaerts, Counas. Disfondowes: kinaud, kinâd, conaud, conârd, counârd, coûnâd. Etimolodjeye: bodje "kene", cawete -åd. | kinou [o.n.] kinete (seke del pitite båshele). On n' saveut tchanter al messe di meynute "Descendez jusqu'à nous": on l' rimeteut a: dischindoz disk' å "canou" et on s' petéve a rire (ramexhné pa O. Colson). F. con, vulve. Disfondowes: canou, kinou. Etimolodjeye: bodje "kene", cawete -ou; rl a: cougnou.
kertin [o.n.] tchena. Matante Påldene aveut des longous bresses come des flayeas, ene schårdêye boke eyet s' kertin rimpli d' bounès afwaires a mindjî (F. Barry). F. panier.
kesmessî (codjowaedje) [v.c.] dimander totès sôres di kesses. Franwal: ahåyant po: "interroger longuement, poser des tas de questions". | kesmessaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "kesmessî". F. problématique, interrogatoire, avalanche de questions.
kesse [f.n.] sacwè k' on dmande. F. question. >> kesse a cep ås rnåds: kesse wice ki, a pårti del response, on s' fwait djonde. F. question piège. >> des kesses et des messes: bråmint des kesses, ki divnèt taenantes. rl a: kesmessî.
k'-estént-la [sustantivire todi pluriale] (mot d' administreu) djins k' estént la a on raploû. Les k'-estént-la å raploû d' Bietris: Tibî Meyî, Wåtî Delgade, ... Etimolodjeye: mot ehåyî rissintou pus walon ki "prezints", 1998.
kete [f.n.] (mot d' djonnea, måhonteus) vé. rl a: boulome, vedje, kekete, kete, cawe. >> kete di curé; u: kete di pretcheu: tchecawe (pask' ele rishonne a on tot ptit vé). F. prêle des champs. Etimolodjeye: racourtixhaedje di "brokete" (minme sinse).
kétfîye, kétfwès, kétfwas rl a: kécfeye.
keude u keuze [v.c.] fé tni eshonne avou do fi. F. coudre.
Keumiêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Keumiée, rebané avou 5060 Sambveye; limero diyalectolodjike: [Na 66]; vî limero del posse: 6359. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Keûmiéye.
keute [o.n.] 1. djonteure metowe å mitan do bresse. Dji m' a fwait må m' keute. Ti n' årès k' a fé on trô, et-z î herer t' bresse disk' å keute (Anatole Marchal). Vo l' la evoye avou si claire taye ås mantches ritrossêyes disk' å dzeu des keudes (J. Calozet). On dit eto: cotiron. F. coude. >> diner on côp d' keute: a) prevni ene sakî sins s' mostrer, metans por lu n' nén dire ene sacwè k' i n' fåt nén. I rabôre les flancs di s' pårén a côp d' keute (F. Barry). On dit eto: gougnî, tuker. b) bouxhî traitmint so ene sakî avou s' keute. I lyi a dné on côp d' keute tot passant. >> liver l' keute: boere voltî on vere. F. aimer boire. >> si rletchî disk' a s' keude: aveur magnî åk di bon. F. se pourlècher. >> aveur do corant dins s' keude: aveur come on corant electrike cwand on s' gougne li keute (a cåze do spotchaedje do nier do keute, ki passe inte li pea et l' oxhea). >> djonde ses mwins disk' å keute: po bén mostrer k' on preye. F. prier avec ostentation. 2. viye muzeure ki va do keute al mwin rcloyowe po-z apicî on drap et valeur on pî et dmey, u 15 pôces, u 45 cintimetes. Dins les houyires, on mzuréve co å keute. Loukîz a: askeutêye. F. coudée. Disfondowes: keute, kûte, coûsse, coûde. Etimolodjeye: latén cubitus (oxhea ki l' tiesse fwait l' dirî do keute).
kezer rl a: Caizer.
ki- (kimere, kimincî, kibate, kibouter, kinoxhe) u co- (comere, comincî, cobate, cobouter, conoxhe, ambedeus a l' atake u après ene cossoune ki s' ôt) / c- (cmere, cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe; après voyale) I. [vicante betchete] refoircixhante betchete d' on viebe: kibouter / c(o)bouter, kimincî / c(o)mincî, kinoxhe / c(o)noxhe. II. [moite betchete] 1. betchete di pronons di dmande: kibén / c(o)bén, kimint / c(o)mint. 2. vîs mots u rwalonijhîs calcaedjes : kifesser, kimon / c(o)mon, kimere / cmere, kidure / c(o)dure. 3. dins sacwants nos d' plaece. Kimexhe / C(o)mexhe. 4. dins sacwants noûmots: kiminålté / c(o)minålté. Disfondowes: k(i)-, c(o)-, c(u)-, k(ë)- k(è), kè-, co-, cou-. Etimolodjeye: betchete latene "co-" (fé l' action avou), avou assaetchance del betchete gayele F. con- refoircixhaedje).
ki 1 / k' [aloyrece] 1. ... F. que. 2. ... 3. såf, apus ki. Il î vnît tertos, di dj',... ki troes. Il avént achevé leu dorêye tertos, ki l' Lucyin. rl a: åré. F. sauf, excepté, si ce n'est, à part.
ki 2 / k' [prono aloyrece] C' est lu ki va vni vey. C' est leye k' apoite di l' aiwe. F. qui.
ki ... avou [aloyrece] Ti, djin, to n' es k' on schita ki l' Bon Diu djouwe avou (Omar Khayyam, ratourné pa L. Mahin) F. avec lequel, laquelle, lesquels, lesquelles, avec qui.
kibalter u cobalter / cbalter [v.s.c.] balter, berlondjî sins låke. rl a: kibalancî, kihossî. | kibaltreye u cobaltreye / cbaltreye [f.n.] bate di dvize, avou bråmint do baltaedje, bråmint des tchictireyes. >> blamante kibaltreye: discutaedjes la k' les djins s' enondèt foirt. Après ene nute di blamante kibaltreye, i n' trova k' ene idêye: k' i pete ou k' i heye, i faleut sol côp evoyî ene sakî a Rome po-z aler trover l' Påpe et lyi dmander des contes (P. Renson). F. débats houleus, enflammés, animés.
kibén u cobén / cbén I. [adviebe di dmandaedje] 1. po saveur ké pris, ké distance, ké durêye di tins (li response est on nombe et si unité). Kibén avoz dné po ç' bele cote la ? Cobén çki ça våt ? Kibén vlèt i pol viye ôrlodje ? Cobén çki vos dmandez po ç' tchamp la ? A cbén l' vindrîz, ô, voste oto ? Cobén çk' i gn a d' voci a Lidje ? Kibén gn a-t i k' il est evoye ? >> Kibén vs doe dj' ?: dijheye po dmander çou k' on doet, dins on cåbaret, on restorant. Franwal: ahåyant po: l'addition, S.V.P. 2. kibén di, kibén endè: po saveur li nombe d' unités d' ene sacwè (li response est on chife). Kibén gn a-t i d' vedjes e vosse cortijhea ? Cobén av' di tchvås ? Kibén end a-t i ki s' è sovnèt ? So cbén d' tins ki vs sårîz rfé l' oto ? Cobén d' tins k' i vs fåreut po rfé l' toet ? Cobén d' tins k' il est ddja evoye ? rl a: cwante. >> Vos cbén estoz ? Leu cbén k' il estént ? Nos cbén k' on-z est bén dins l' trin ? Vozôtes kibén k' a reyussi ?: ratourneure po dmander li nombe di djins, après nos, nozôtes, vos, vozôtes, leus, zels, zeles. F. à combien ?. II. [adviebe d' esclamaedje] 1. kibén di: mostere on grand nombe di djins, di sacwès. Il aveut dji n' sai cbén d' efants. N aveut dji n' sai cbén d' femes ki breyént et s' dislaminter ! Kibén d' côps k' dji vs l' a dit ! Kibén gn a-t i d' enocins K' end ont leyî d' leu dispouye Po n' aveur schoûté k' leus ouys ! (H. Pètrez). rl a: cwantes. 2. la cbén ki: mostere ene grande durêye di tins. La cbén k' on n' les voet pus pa par ci ! rl a: hapêye, tchoke, tchôde. F. ça fait longtemps. 3. mostere on gros pris, u, imådjreçmint, ene grosse rivindje. I sårè po cbén ! Vos såroz bén po cbén ! Dj' a savou po cbén ! Franwal: ahåyant po: savoir ce qu'il en coûte, paier cher (une offense). III. [o.n.] 1. mostere li plaece d' ene sakî, d' ene sacwè dins ene djivêye. Li cbén estoz vs so l' lisse ? Li cbén estoz e scole ? rl a: cwante, cwantrinme, kibéntinme. F. quantième. >> Li cbén do moes estans dj' ? Li cbén k' on-z est enute ?: dijhêye po dmander l' date. rl a: cwante. F. quel jour le quantième sommes-nous ?. Disfondowes: k(i)bin, c(u)bin, combin, combén, combîn, combé, k(è)bin, c(u)bé, k(i)bén, c(o)bén. | kibéntinme u cobéntinme / cbéntinme I. [limerotant addjectif & o.f.n. di dmandaedje]. cwantrinme (po dmander ene pozucion dins ene djivêye). Li cbéntinme ki vs estîz ? II. [addjectif d' esclamaedje]. cwantrinme (mostere on grand nombe di côps). Po l' ambiance, d' intrêye di djeu, nos avéns metou co on côp, dins l' cåbaret k' nos esténs, el "Måtche do Sportigne", eyet, çoula, po dji n' sai l' cobéntinme côp (J. Goffart). Disfondowes: combintième, combétième, combintime, combintin.me, c(u)bintime, c(u)bintîme, k(i)bintin.me.
kibijhî u cobijhî / cbjhî, eye [addj.] dibijhî (eye). F. gercé(e). rl a: dibijhlé. Disfondowes: cobîjî.
kibouter u cobouter / cbouter [v.c.] (codjowaedje) 1. bouter (poûssî) (ene sakî) di tos les costés, sins prinde asteme a lu, a leye. Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må k' el kiboutèt tofer (J. Bily). F. bousculer, malmener, molester, brutaliser. >> I n' sont nén a cbouter: c' est des djins k' ont l' bresse long: i n' elzès fåt nén aduzer. 2. pougnî (en ene sacwè) sins prinde asteme. rl a: cobezacî, hertchî, herer, kibôrer, tchåspougnî. Disfondowes: k(i)bouter, c(u)bouter, coboutè, coubouter. | kiboutaedje u coboutaedje / cboutaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "kibouter".
kifroxhî u cofroxhî / cfroxhî [v.c.] froxhî pår (ene håye, des bouxhons). Les marådeus ont cfroxhî tote mi håye. F. piétiner, malmener, écraser. Disfondowes: k(i)frohî. | kifroxhî u cofroxhî, cfroxhî [addj. & o.f.n.] hodé d' aveur bråmint bouté d' ses mwins, d' aveur fwait bråmint di spôrt. Dji so tot cfroxhî d' aveur rifwait 20 km a velo. rl a: draené. F. fourbu(e), éreinté, harassé.
kifroyî u cofroyî / cfroyî [v.c.] 1. cafroyî. Les ciers kifroyèt leus coines siconte des åbes po nd aveur li vroûl djus. 2. froter comifåt po-z aswadji (soladjî) ene coixheure, ene froxheure, u po-z afroyî ses djambes, ses bresses. Vos vs kifroyroz l' coixheure avou d' l' ebrocåcion. F. frictionner, masser. Disfondowes: c(u)froyer, k(i)froyî, c(o)froyî. | kifroyaedje u cofroyaedje / cfroyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "kifroyî". I vs fåt on bon cfroyaedje avou del pomåde canfrêye. F. massage, friction. | kifroyeu u cofroyeu / cfroyeu, kifroyeuse, kifroyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cfroye li coir d' èn ôte, po l' aswadji d' on må, po l' eschandi divant d' fé do spôrt, pol rispoizer. F. masseur, euse.
kignet cougnet [o.n.] mitchot (pitit pwin fwait avou l' restant del påsse). rl a: cougnet, conin. Disfondowes: kègnet.
kihagnî u cohagnî (codjowaedje) I. [v.c.] hagnî mwints côps. Li veye î hagne après l' moirt, Et l' rihagne, Cwand l' vint d' bijhe el kihagne (G. Appolinaire, ratouné pa L. Mahin). Disfondowes: k(i)hagnî, c(u)hagnî, cuhagner, cuhagnè cowagnî, couwagnî, co.agni, kèhagnî. II. si cohagnî [v. pr] si hagnî n' on l' ôte, e mwintes plaeces. Les tchets s' cohagnèt a playes (J.J. Gaziaux). | kihagne u cohagne [f.n.] rl a: kihigne.
kihertchî u cohertchî I. [v.c.] 1. hertchî (trinner) avou bråmint des rujhes. I n' mi saveut pus kihertchî (ramexhné pa L. Remacle). 2. ehertchî (etrinner, essaetchî). A shijh eures, li påwion-citron voltêye dedja å dzeu do bwès; a croere k' i vout aler dispierter Mazete... et l' kihertchî so s' voye (L. Chastelet). II. si cohertchî [v.pr.] si hertchî (si trinner) avou bråmint des rujhes. Li tortowe va vinte a tere, tot s' cohertchant. Etimolodjeye: betchete ki-.
kihigne (kihigne kihagne, u: cohigne cohagne) [advierbire] todi e margaye. rl a: higne.
kihiyî kixhiyî u cohiyî coxhiyî / c'hiyî cxhiyî I. [v.c.] kischirer. C' esteut ene sitoele ki vneut d' fini s' coûsse et k' aveut cxhiyî l' cir (Guillaume Smal). F. déchirer. II. s' kixhiyî [v.pr.] si coschirer pår. Li cir, plin d' nûlêyes a vudî Ni tådjrè waire a s' kixhiyî. F. s'éventrer. Etimolodjeye: bodje xhiyî, betchete ki-.
kilabala ! [mot-criya] dins on djeu, ene bate, evnd, po-z enonder les djouweus(es), les bateus(es), tot djhant ki c' est l' pus capåbe ki va wangnî. Namurwès standård, Lidjwès môdiene, u rfondou a betchfessîs, fåt k' les disfindeus des troes sôres di scrijhaedjes fijhénxhe del riclame a make; et pus: kilabala ! (L. Mahin). Franwal: ahåyant po "Que le meilleur gagne !". Etimolodjeye: etroclaedje di "Kî l' abat l' a !": al djetreye a l' åwe, li ci k' abateut, ki dispindeut l' åwe, c' esteut por lu; 1750.
kilî [o.n.] u kiliye [f.n.] coyî. Disfondowes: kilî; kilîye, culière, kîye.
kimamborner u comamborner / cmamborner (codjowaedje) [v.s.c.] moenner ene sacwè come on dictateur. Åy mins ele ni vénrè nén cmamborner vaici ! Brussele si prind co todi pol Mwaisse-veye d' on payis nén federå, et nos cmamborner (F. André et al, rat. pa L. Mahin). F. commander (sans partage), règner (en despote), diriger (avec une main de fer). Disfondowes: c(u)mâborner, k(i)maborner, c(u)manborner. Coinrece Payis d' Måmdey.
kimander u comander / cmander (codjowaedje) | kimandant u comandant / cmandant [o.n.] 3. porion. Les houyeus d' après Lidje lomént l' porion li cmandant (M. Slangen).
kimere u comere / cmere [f.n.] 1. feme; Nos avans chal Des cmeres pé k' des viperes (S. de Harlez). 2. djonne feye. Les cmeres ni s' plént nén rabindler avou les djonneas. Disfondowes: k(i)mére, c(u)mére, comére, coumére.
kimince u comince / cmince [o.n.] 1. cominçmint. 2. Prumî live del Bibe. F. Genèse. | kiminçmint u cominçmint / cminçmint [o.n.] Prumire pårteye, prumire afwaire d' ene sacwè. rl a: comince. F. début, commencement. | kimincî u comincî / cmincî [v.c.] Ataker li prumire pårteye, li prumire afwaire d' ene sacwè. | kiminçaedje u cominçaedje / cminçaedje [o.n.] accion d' comincî.
kimon u comon / cmon; kimene u comene / cmene I. [addj. purade padvant; fem. pl. kiminès u cominès / cminès] k' on-z a eshonne. C' est ene voye k' est comene a deus måjhons. Leu cmon lingaedje, c' esteut l' ebreu. Nosse kimon lingaedje, c' est l' francès. Ki les cis ki s' volèt siervi do rfondou walon ou do cmon walon s' è siervexhe, et djocans nos do djåzer d' çoula, nos nos brouyréns d' innmi (L. Hendschel). Les abondroets del djin riprezintnut les cmonès valeurs di l' umanité, ki tos les peupes et totes les nåcions dvront sayî d' tote leu foice di mete en ouve (Declaråcion Univiersele des Abondroets del Djin). >> tchambe comene: plaece ki sierveut a fé les papîs del comene (sovint el sicole dins les ptits viyaedjes). Loukîz a: måjhon-comene. >> li cmon dinominateur: kimon pårtixhant. I n' saveut l' manire do cårculer li cmon dinominateur (H. Forir). >> Al kimene Håye (la-minme: Al Cumine Hâye): no d' ene plaece di Glaireuse. >> Li Ban Comon (la-minme: ou Ban Coumin): no d' ene plaece di Rotchô. II. li Cmon, les Cmons [o.n.] (v.v.m.) 1. tere ki tos les djins î polént aler avou leus biesses (eneviè ebanés, les teres då signeur). F. pâturages communautaires, bois communaux. >> Li Cmon (la-minme: Lu Cmin): no d' ene plaece di Viyance. 2. béns d' ene comene, d' ene kiminålté. >> viker sol comon: viker sol CPAS. F. assistance publique. Disfondowes: c(o)mon, k(i)mon; c(o)mène, k(i)mène, c(u)min, coumin, comun(e); vî scrijha: common (1259). Etimolodjeye: latén "commune" (minme sinse). | comene [f.n.] 1. ban (sitindêye administrative d' on viyaedje, u d' sacwants). 2. måjhon la k' gn a l' administråcion do ban. Dj' a stî ceri on papî al comene. On dit eto: måjhon-comene, måjhon d' veye. F. maison communale, hôtel de ville. 3. (v.v.m.) comons (tere ki tos les djins î polént aler avou leus biesses). >> Al Comene: no d' ene plaece di Nåwinne. Disfondowes: comène, comogne, comëne, comune. | kiminål u cominål / cminål; kiminåle u cominåle / cminåle comunå, comunåle [addj., todi padrî] del comene. F. communal. | kiminålté u cominålté / cminålté [f.n.] trope di djins ki vikèt eshonne. F. communauté. >> kiminålté flaminde, kiminålté francesse (u: Walonreye-Brussele), kiminålté tîxhoncåzante: pårteyes administratives del Beldjike.
kin I. [o.n.] binamé (djinti mot d' atôtchance a on ptit valet). Vinoz m' kin, nos irans pormoenner (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: kene. rl a: kinkin. F. chéri. II. Kin [n.dj.] 1. no d' famile di Walonreye, e F. Kin, Quin, Quain. 2. sipotaedje des djins do Rû. C' est on Kin do Rû. >> Kin: ramexhnêye di powinmes da Edmond Taquet. Disfondowes: kin, kén. Etimolodjeye: omrin di "kene". Coinrece Coûtchant walon. | kinea I. [o.n.] 1. coye. rl a: roupete. F. testicule. 2. couyon (djeu d' cwåtes). I djouwént å kinea al cantene. 3. ome u tchvå ki n' våt rén. F. petit con, haridelle. Disfondowes: kinê, kinia; Pc kiniô. Etimolodjeye: bodje "kene", cawete -ea, rissintou come l' omrin di "kene". | kinet I. [o.n.] 1. brijhe (pitit baston côpé a xhuflet ås deus dbouts, ki les efants djouwént avou). C' esteut riskeus d' djouwer å kinet. rl a: droete. F. bâtonnet. 2. grand mwinre ome. 3. (cwårdjeus) coye å couyon (båre k' on mete å ci k' î aléve, et k' a pierdou). Metoz lyi l' kinet. F. ligne supplémentaire de pénalité. II. Kinet, Kinot [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Quinet, Quinot, Kinet, Kinnet, Conet, Connet, Counet. Disfondowes: kinet, kiné, conet, coûnet, kinot. Etimolodjeye: bodje "kin" u "kene", cawete -et. | kinçon [o.n.] 1. pitit kin (djinti mot d' atôtchance a on ptit valet). 2. Kinçon [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Couneson, Counson, Quinchon. Disfondowes: coun'çon, kinçon; Pc Kinchon. | kinaesse I. [addj. & o.n.] couyon (onk k' a peu come ene feme). F. couard, poltron. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Counasse, Quinez. Disfondowes: counasse, kinèsse.
kine 1 [f.n.] 1. djeu d' societé, avou des cåtes et des limeros dsu, k' i fåt rimpli avou des rondeles k' ont l' minme limero, k' on pexhe tchaeke a s' toû. Ké noveles, les djouweus d' kine ? F. lotto (traditionnel). >> no di sacwants limeros al kine: 1: li bidet; 2: li poye, li canård; 3: li bossou; 4: li berwete. 7: li piyotche; 11: deus djambes sins bodenes; 13: Mareye-Tereze; 19: padzo l' vinte; 20: li botroûle; 22: les deus canårds; 33: les deus bossous; 69: toûne lu come ti vous; 77: les deus piyotches; 80: sol cwén; 90: nonante, li pus vî del binde (pol rimaedje: del bande). >> fé kine: wangnî, adiercî s' côp. On-z a fwait berwete ?: on-z a fwait kine vouss dire (A. Maquet). F. réussir. >> por mi, c' est kine: c' est parey, dj' end a d' keure. F. ça m'est égal. 2. djeu d' wadjeure, la k' on tchoezixh 6 limeros, et wangnî tote li cagnote si on-z a les bons. Il a wangnî on miyon al kine. rl a: loto. F. lotto (moderne).
kinike [o.n.] 1. pitite tchike (maye a djouwer). Dj' aveu candjî on bea ma d' vere po des kinikes (J. Coppens). F. bille.. >> Way, c' est des kinikes e botaye: po dire k' on n' croet nén li conteu(se). F. incrédulité. >> alez vos rfé fonde a Boufiou, vos åroz des kinikes: po-z evoyî evoye on (ene) haeyimåve. Franwal: ahåyant po "allez vous faire pendre ailleurs". 2. pitite ronde sacwè. F. sphére, boule. 3. pitit rond seur souke. Botroûle, Kinike et spitroûle, Tchamossî blefåd, Martchoteu, tchafiåd (F. Loriaux). Loukîz a: tchike. F. boule. 4. bouboune, tchocolåt, di tolminme kéne cogne. F. friandise, gourmandise. Alm. Delikatesse. 5. pitite ronde crompire. On dit eto: tchinicreye. On a relî les petotes; les kinikes, c' est pol pourcea (J. Coppens). F. avorton de pomme de terre. 6. coye. F. testicule. >> on est a vos kinikes: on reye di vos, on djowe avou vos pîs. Loukîz a: balter, fé aler, sinte les pîs. F. railler, plaisanter, se moquer de. >> awè ça a ses kinikes: piede. F. perdre au jeu. >> djouwer avou les kinikes d' ene sakî: si fote di leye. I n'a nén lontins polou djouwer avou mes kinikes, dj' a fini pa m' mwaijhi (J. Schoovaerts). 7. (tot cåzant å rvier) côp d' tchance. I nd a co yeu des kinikes, ådjourdu, å coyon (A. Carlier & W. Bal). F. chance. >> aveur bråmint des kinikes: (tot cåzant å rvier) aveur toplin des côps d' tchance. I nd a co yeu des kinikes, ådjourdu, å couyon. F. chance. 8. pitit efant. Avou ene pacyince d' andje, ele fijheut l' luçon ås kinikes (F. Barry). >> Les Kinikes: no d' ene trope dramatike avou rén k' des efants. Etimolodjeye: bodje "kene" (veyowe come ene pitite ronde sacwè po djouwer), cawete -ike. | kinicreye [f.n.] totès kinikes eshonne. Dji n' a yeu k' del kinicreye ciste anêye ci avou mes canadas (A. Carlier & W. Bal).
kinkin 1 I. [o.n.] kin (djinti mot d' atôtchance a on ptit valet). Vinoz m' kinkin, sol djino di s' popa (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: kekene, rinkinkin. F. chéri. II. Kinkin [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Kinkin. Disfondowes: kinkin, kénkén. Etimolodjeye: ridoblaedje di "kin". Coinrece Coûtchant walon.
kinkin 2 (di kinkin) [advierbire] di kegn (di triviè, di cresse). Ene årmwere di kinkin. rl a: di sclimboigne. F. de guingois, bancal. >> aler avou l' tiesse sol kinkin: avou l' tiesse sol costé. F. incliné. >> rvini so s' kinkin: rivni ene miete sô. F. éméché, ivre, pompette. >> on manaedje ki va sol kinkin: ki n' va pus k' so ene fesse (ki n' s' atind pus bén). Etimolodjeye: ridoblaedje di "kegn". Coinrece Coûtchant walon.
kinoxhe u conoxhe / cnoxhe (codjowaedje) I. [v.c.] 1. saveur les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî. On n' a nén idêye di tot çou k' i cnoxhe dedja, po si ådje. Dj' a dmoré cwénze ans avou cisse feme la et dji nel conoxhe nén co. El conoxhoz bén, ci apoplén la ? Bén monsieu, comint vôrîz ki dj' tchante çoula, dji n' conoxhe dedja l' air (El tonia d' Châlerwè). Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må ki l' coboutèt et cahouxhler tofer (J. Bily). rl a: ricnoxhe, måskinoxhe. F. connaître, savoir, distinguer. >> si dner a cnoxhe: dire kî çk' on-z est. F. se présenter. >> dji vos frè cnoxhe: dji dirè ås mwaisses ki c' est vos k' a fwait cisse faitindje la. F. dénoncer. >> dji nel conoxhe ni d' cou ni d' tiesse; u: ni d' evier ni di dvant; u: ni d' Eve° ni d' Adan: dji n' l' a måy veyou. >> Po cnoxhe les djins, i fåt viker avou zels: ôtmint, i vs mostrèt des fås-vizaedjes. >> I n' î cnoxhèt nén dpus k' a rfé des gueyes (u: des beyes): c' est des biesses. >> vos n' conoxhoz rén dins les buzes di stouve°. >> on n' kinoxhe nén si idêye: çou k' i tuze vormint. F. le fond de sa pensée. >> Kinoxhe li fond do pot; u: conoxhe li fond et l' trefond: kinoxhe tos les pondants et les djondants. F. connaître à fond. >> kinoxhe come si potche: bén cnoxhe. Ci-la, djel kinoxhe come mes potches. F. connaître à fond. >> conoxhe l' apôte: saveur di cwè k' ene (metchante) djin est capåbe. >> i fåt moenner si tchvå (u: si apôte) come on l' conoxhe; u: les djins come on les conoxhe: i fåt fé avou tchaeconk di ses ovrîs, di ses efants, come on les cnoxhe, po-z aveur del schoûte. F. s'adapter au caractère. >> On s' moenne come on cnoxhe li biesse: sovint po dire k' i fåt rastrinde cwand on dvént pus vî. >> conoxhe å vir°. >> I n' conoxhe nén ses foices: dijhêye a ene sakî k' a spiyî ene sacwè télmint k' il a bouté dsu. 2. sayî, asprouver ene situwåcion. Il ont cnoxhou l' mizere et les rascråwes. F. connaître, vivre, expérimenter. >> On cnoxhe ses poennes°, mins on n' kinoxhe nén les cenes des ôtes. >> Cwand on cnoxhe les poennes (u: les måleurs, les mizeres) des ôtes, on rprind co les sinnes; u: on-z est co contint des sinnes: les rascråwes des ôtes sont co sovint pus grandes ki les sinnes: ça fwait k' i n' si fåt nén plinde. >> tchir, c' est on mestî k' tolmonde kinoxhe: dijhêye a èn ovrî ki dmande dipus k' a s' toû po-z aler al coulote. II. si conoxhe [v.pr.] si conoxhe dins tot; u: s' î cnoxhe a tot: aveur des cnoxhances dins totes sôres di cayets. Disfondowes: k(i)nohe, c(u)nohye, c(u)nuche, k(ë)noche, c(o)noche, conoche, conèche, conuche, conète, conu, counèche, counuche, kènuche, counëche, counu, couniche, counwasse, counwate, k(i)nohye, c(o)nohye. | kinoxhou u conoxhou / cnoxhou, owe. [addj.] 1. k' on sait bén kî k' c' est (tot cåzant d' ene sakî). rl a: rilomé. F.connu(e), célèbre. >> il est cnoxhou (elle est cnoxhowe) come les voyes; u: come les tchmins; u: tos costés; u: long et lådje; u: di long et d' lådje: il est cnoxhou å lon (djeu d' mot inte "long" et "lon"); foirt conoxhou (owe), e bén u e må. F. célébrité, notoriété. >> il est cnoxhou come ene mwaijhe pîce; u: come on mwais patår; u: come li mwais sô; u: come on mwais liård; u: come on noer sô: il a ene mwaijhe rilomêye. F. connu(e) comme le loup blanc; mauvaise réputation. 2. k' on sait bén çou k' c' est (tot djåzant d' ene sacwè), k' on-z a ddja veyou. rl a: nén cnoxhou. F. connu(e), répandu(e), notoire. Disfondowes: k(i)nohou (owe), c(u)nohou (awe), c(u)nuchu, (ûe), counu (ûye), conu (uwe), k(i)nochou, c(o)nochou, -owe. | kinoxheu u conoxheu / cnoxheu, -oxheuse u -oxhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cnoxhe bén ene sacwè. rl a: fén cnoxheu. F. connaisseur, euse, homme averti. >> kinoxheu(se) di manoyes°. Disfondowes: k(i)noheu, c(u)noheur, con'cheu, conicheu, counicheu, counucheu, k(i)nocheu, c(o)nocheu(se), k(i)nohyresse, c(o)nohyresse. | kinoxhance u conoxhance / cnoxhance [f.n.] 1. çou k' on sait. F. connaissance, savoir. Ny. kundigheid. Ingl. knowledge. >> awè cnoxhance: sawè ene sacwè ki ds ôtes ni savèt nén. >> awè des cnoxhances: esse sûti. Franwal: ahåyant po: "avoir de l'érudition". >> doirmante kinoxhance: kinoxhance k' on n' sait nén k' on-z a. F. connaissance passive. >> ovrante kinoxhance: kinoxhance k' on s' endè sieve consiamint. F. connaissance active. 2. djin k' on cnoxhe bén. F. connaissance, relation. >> fé cnoxhance (avou ene sakî): el rescontrer pol prumî côp. On vizaedje al "vénss-mi-cweri", c' est on vizaedje k' ene feme mostere a èn ome k' ele vôreut bén k' el vegne cweri po fé cnoxhance. >> esse di cnoxhance: bén cnoxhe (ene sakî ki vs pout ahessî). Franwal: ahåyant po: "c' est une de mes relations". Disfondowes: k(i)nohance, c(u)nohance, c(u)nuchance, k(ë)nëchance, con'chance, conichance, counuchance, counichance, conichonce, k(i)nochonce, k(i)nohonce, k(i)nochance, c(o)nochance. | kinoxhmint [o.n.] 1. kinoxhance. F. connaissance. 2. (mot administratif di batelreye) foye di declaraedje des martchandijhes tcherdjêyes so on batea. Li banke m' a dmandé li cnoxhmint divant di m' drovi l' acreditif. F. connaissement. | kinoxhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "kinoxhe". F. connaissance.
kîp, kîpresse [o.f.n.] (fotbal) gôl (li djin ki disfind les pîces). Les ôtes djouweus vont fé on meur eter li choteu do côfran eyet l' kîp. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî påzès djins di l' inglès: keeper (wårdeu), 1950.
kipicî u copicî / cpicî [v.c.] 1.. picî mwints côps. Divins les bals al lamponete, les djonnès feyes sont totès cpiceyes (Henry Forir). F. pincer à plusieurs reprises, tripoter. 2. hagnî e mwintès plaeces. Les pouces m' ont tot cpicî (ramexhné pa Jean Haust). F. piquer partout. 3. apicî mwints côps. On dit eto: tchåspougnî. F. manipuler, saisir, empoigner à plusieurs reprises. 4. rascråwer, acsure, tot djåzant d' ene maladeye. Il est cpicî d' on magnant må. F. atteindre, frapper. Disfondowes: k(i)picî, c(o)picî, c(u)picî, copicî, c(u)picer, capicer, copici. | kipicî u copicî / cpicî, eye [o.f.n. & addj.] (imådjreçmint) 1. ki transixh, tourminté (êye). Si fi n' est nén rivnou; ele est tote kipiceye (ramexhné pa Jean Haust). Dj' esteu cpicî, et mes ouys ni s' distaetchént pus di l' ôrlodje ki tournéve å ralinti (Guillaume Smal). F. inquiet, énervé, tourmenté, fiévreux. 2. tot cpicî, tote kipiceye: ki s' måvele po ene tchitcheye. F. névrosé, irritable, irascible, susceptible. | kipiçaedje u copiçaedje / cpiçaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "kipicî". F. pincements répétés, morsures d'insectes, piqures multiples. Disfondowes: k(i)picèdje, c(o)picèdje, copiçadje, c(u)picèdje, capicèdje, c(u)piçadje.
kipiter u copiter / cpiter [v.c.] piter dins tos les sinses. Li Mwami (li vî rwè do Rwanda) diveut ndaler pixhî, mins i nd aveut ene si grande ki cwand il a yeu fini, to sais bén, come nozôtes, on l' cosheut, hin; ebén lu, valet, i l' copite (O. Marchal). Etimolodjeye: bodje pî (piter), betchete ki-/co-. | kipitreye u copitreye / cpitreye [f.n.] (fotbale) pitaedje sins marker, copurade cwand gn a on pestelaedje divant l' gayole. F. mêlée, cafouillage devant les buts. Disfondowes: k(i)piter, c(u)piter, c(u)pitî, c(u)pitè, c(o)piter, c(o)pitè, coupiter, k(e)pitè, k(ë)piter.
ki-pôreut-divni [addjectivire] Franwal po: "potentiel". Ça va motoit fé tuzer des banslêyes di ki-pôrént-divni terorisses a cmint fé po rabaxhî ene miete li grandiveusté des Amerikins (L. Mahin). Pl. ki-pôrént-divni
ki-pôreut-yesse [addjectivire] Franwal po: "supposé, hypothétique, possible". Il esteut ki rotéve eviè li ki-pôreut-yesse Pire d' Adjîsse, ki li Ptit-Prince-des-Ståles-ås-Tchvås lyi aveut dit (R. Rochez, rat. pa L. Mahin). Dins ç' motî ci, les sûteyes, c' est les ki-porént-divni li prononçaedje li pus corant dins l' walon did dimwin; ele sont rashiowes e viyolet. Pl. ki-pôrént-yesse. Disfondowes: ki-pôreut-y-esse, ki-pôrot-z-esse.
kiriyé [o.n.] priyire di l' intrêye d' ene messe, ki cmincive pås mots laténs kyrie eleison (Signeur, nos vs priyans), k' on ridjheut - u tchanter - bråmint des côps. | kiriyele [f.n.] peclêye. Padzeu l' poite, ça tchîpele, Come po ene kiriyele D' ôzannas (B. Louis). Monsieu Haust a vnou kékes côps dlé mi avou ene kiriyele di kessions, et i nos a falou nos mwintes po n' î responde k' a mitan (P.J. Dosimont).
kischaver u coschaver si kischaver [v.pr.] si schaver li pea so tote ene sitindêye, tot toumant, evnd. Dji so tot kischavé. rl a: dischaver. F. s'érafler, s'écorcher. Disfondowes: c(u)chaver, k(i)haver.
kischayter u coschayter / cschayter (codjowaedje) si cschayter [v.pr.] si schayter. F. s'écailler. Disfondowes: su k'hèyter, s' kiscayter, s' coscayter, si csicayter. Sorcoinrece Poleur.
kischirer u coschirer / cschirer (codjowaedje) I. [v.c.] 1. schirer a ptits bokets. Al håye di spenes, Å fis d' ronxhes rancuneus, Il a coschiré l' djambe di s' marone (J.M. Kajdansky). Dji m' voe ddja rintrer a Lene, rascovri d' bourseas, avou on noer ouy, et mes lokes coschirêyes; i våt mî l' lever (L. Hendschel). F. déchirer. 2. furler (des çanses, åk k' a del valeur). F. gaspiller. >> kishirer l' tins, li matinêye, l' après-nonne: fé des biessès sacwès po kel l' tins passe pus rade. Il ont touwé do djibî assez, mins i fårè bén k' les trakeus cschirexhe l' après-nonne. On dit eto: balziner evoye, troyler evoye. F. tuer le temps. 3. (imådjreçmint) saetchî inte on costé et l' ôte (k' est diferin). Les parints sont dvoircîs et ls efants sont cschirés inte les deus. II. s' kischirer / si cschirer [v.pr.] si fé do må n' on l' ôte. F. s'entre-déchirer. Disfondowes: kichirer, c(o)chirer, c(u)chèrer, k(è)chèrè, c(u)chèrè. Etimolodjeye: bodje schirer, betchete ki-. | kischiraedje u coschiraedje / cschiraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "kischirer". Gn a nouk ki tuze å coschiraedje del petrole. F. déchirure, gaspillage. | kischireu u coschireu / cschireu; coschireuse u coschirresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cschere (ki furlêye). F. gaspilleur, dépensier.
kischoircî u coschoircî [v.c.] schoircî (ene biesse). Disfondowes: kiscwarcî, coscwarcî., k(i)hwèrci, k(i)hwèrcî, c(o)chwarchi.
kishofler u coshofler / cshofler [v.c.] 1. shofler roedmint evoye. 2. fote ene dobleure (bate platmint). Tins del guere di catoize, cwand les Almands cshoflés, Dins les bôjhes di l' Izer ont dmoré efagnîs; K' il ont veyou k' el voye ki moennéve a Paris Esteut bråmint pus longue ki l' Caizer l' aveut dit.
kissåyî u cossåyî / csåyî I. [v.c.] sitramer. rl a: såyî. F. éparpiller. II. si csåyî [v.pr.] si stramer, si spåde. Li stofante aireur del shijhe di djulete s' a csåyî so les måjhones et les cortis (E. Gilliard). Disfondowes: cossauyi, cossauyî, k(is)sauyî , c(os)sauyî. Coinrece payis d' Nameur et Dinant. | kissåyaedje u cossåyaedje / csåyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "kissåyî". F. éparpillement. Disfondowes: c(os)sauyadje, k(is)sauyèdje.
kisse [o.n.] 1. (mot d' medcén) potche d' aiwe dins èn organe do coir. Li blanke vatche aveut des kisses ås ovaires, et elle a fini torleuse. 2. (mot d' carioteu) pitit deur boket di djaene coleur dins les pire di grani, avou bråmint do fier divins, ki tchimicmint, c' est del pirite di fier. Li kisse rilujheut come di l' ôr et do keuve (ramexhné pa J. Germain). F. enkystement de pyrite. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. kyste (do grek "kustis", vexheye).
kissemer u cossemer / csemer (codjowaedje) [v.c.] 1. Semer berlik berlok. F. parsemer. 2. piede. To csemes tes crayons avå l' måjhon. F. éparpiller. >> cossemer les çanses: furler. F. prodiguer, gaspiller. 3. sipåde po fé cnoxhe. Afeye, i ramteye, avou ses keudes sol tåve et cossemer ses viyès fåves (B. Louis). F. répandre, diffuser.
kitaeyeu u cotaeyeu / ctaeyeu d' legnes [o.n.] bokion ki fwait les coides di bwès, tot ctayant les åbes abatous.
kitchessî u cotchessî / ctchessî [v.c.] ricweri sins rlaye (ene sakî ki s' catche). Binawreus seroz vs cwand on vs mådirè et vs kitchessî, et dire do må d' vos a non-syince (Sint Matî, rat. pa J.M. Lecomte). F persécuter.
kitchiner u cotchiner / ctchiner [v.c.] traiter come on tchén. I s' a fwait ctchiner addé ses efants (ramexhné pa M. Francard). Les cis ki s' ont såvé e Sud del France e 1940, c' esta sovint po s' î fé ctchiner. On n' kitchene nén ses parints. On nd a pont d' sogne, do tchén; il est ktchiné dpus k' i n' fåreut (P.J. Dosimont). Loukîz a: kihustiner, kimamborner, kipiter, mesgrognî. F. maltraiter, houspiller, rabrouer, malmener, brimer, délaisser, repousser, traiter avec rudesse. Disfondowes: kitchiner / c(o)tchiner, c(u)chiner, c(u)chinè, k(ë)chiner, conchiner. Coinrece Basse-Årdene.
kitchinler u cotchinler / ctchinler (pron. -tchin'l-) [v.c.] kitchiner (traiter come on ptit tchén). Ça sereut målureus di s' fé ctchinler dins ses vîs djoûs (ramexhné pa L. Remacle). On dit eto: kimamborner. F. maltraiter. Disfondowes: kitchin'ler / c(o)tchin'ler, cutchin'ler.
kitchinter u cotchinter / ctchinter (pron. -tchin't-) I. [v.c.] kitchiner. Dj' a todi stî ctchinté, e cisse måjhone la (ramexhné pa M. Francard). F. malmener, délaisser, repousser. II. si ctchinter [v.pr.] 1. esse todi higne et hagne. F. se disputer. 2. èn si nén rwaitî, tot djåzant d' parints. I s' kitchintèt d' onk l' ôte. F. s'ignorer mutuellement, ne pas se fréquenter. | kitchintreye u cotchintreye / ctchintreye (pron. -tchin't-) [f.n.] margaye. C' est totes kitchintreyes. F. chamaillerie.
kitchoker u cotchoker / ctchoker si ctchoker [v.pr.] si tchoker comifåt. Alez vey l' Aiwe-di-Lesse, passé l' Pont Mareye-Tereze, come ele si va ctchoker et s' sibuker conte des rotches do Bwès-e-Ban èt d' Molhan. Cwand t' ôs l' coucou tchanter, sin vitmint t' potche; si l' manoye s' î ctchoke, c' est k' t' as l' tchance ki t' toke (L. Mahin). F. s'entrechoquer. Disfondowes: c(u)tchoker, c(u)tchokè c(u)chokî, k(i)tchoker, c(o)tchoker. Coinrece Basse-Årdene.
kitoide u cotoide / ctoide I. [v.c.] bén toide. II. si ctoide [v.pr.] si toide di tos les costés. >> si ctoide come on colevrot, come on moulet: refoircixhant rmetaedje.
kitourner u cotourner / ctourner I. [v.c.] 1. tourner d' tos les costés >> tourner et ctourner ene sacwè dins m' tiesse: î tuzer et rtuzer. F. avoir mûrement réfléchi. rl a: catourner. 2. fé tourner e ses mwins tot s' endè siervant (e cåzant d' usteyes). C' est des åjheyès usteyes a ctourner. F. manier, manipuler. 3. (pus stroetmint) aveur l' ocåzion d' apougnî (ene grosse manoye). A Lidje, les ptitès djins et minme les bordjoes ni ctournént waire les pîces d' ôr. Gn aveut ddja a Lidje des bankîs et des candjeus ki ctournént di totes sôres di pîces (N. Lequarré). Franwal: ahåyant po: "avoir l'occasion de manipuler". II. (si ctourner) [v.s.c.] si rtourner tofer cwand on-z est coûtchî. On dit eto: si cveriner, si cverouyî.
kitrawer u cotrawer / ctrawer (codjowaedje) [v.c.] 1. fé bråmint des trôs dins (ene sacwè, ene sakî, avou des bales di fizik). A costé do lét, on blanc, hôt et ctrawé batch di fayince, fé po s' î ashir, avou on restant d' noere coviete, riloyî a on rezervwer a aiwe pa on tuyo d' keuve (G. Michel). Il aveut yeu sogne di discôper on boket d' bos come ene pitite brike, wice k' il aveut clawé on dbout d' tole k' aveut stî ctrawé avou ene grosse ponte: c' esteut po schaver l' pea do pourcea cwand k' on l' lavreut (H. Hance-Burquel). F. percer de trous. 2. trawer avou toplin des bales (ene djin, ene biesse). F. cribler de balles. Il est la ki mourt, Li ci k' dj' a ctrawé (J. Lefebvre). L' ôte n' a ddja nén avou l' tins d' l' arinner ki, kitrawé pa l' tchedje di plonk, côpé e deus, il a rôlé e såvion avou ene dijhinne di ses frés (J.P. Dumont). >> si fé ctrawer: (mot d' fotbalisse) haper bråmint des gols. F. se faire réduire en passoire.
kiwi 1 [o.n.] frut ki s' magne, e sincieus latén Actinidia deliciosa, avou ene vete soucrêye pule, ey ene cintinne di ptitès grinnes, et ene poyowe pea. Dipus d' racsegnes so Wikipedia.
on kiwi etir et des trintches, wice k' on voet bén li vete coleur del pule.
kiwi 2 [o.n.] sôre d' oujheas del grandeur d' ene poye, ki provnèt del Nouve Zelande, ki n' savèt voler et ki vikèt del nute, e sincieus latén Apteryx spp.. Dipus d' racsegnes so Wikipedia.
kixhåde u coxhåde / cxhåde [f.n.] plante foirt corante dins les hourleas, les boirds di voye, ki pike, e sincieus latén Urtica spp. rl a: ôrteye, rl a: blanke kixhåde. F. ortie. Ricete del sope ås cxhådes. Disfondowes: c(u)chaude, k(i)châde, couchâde, c(u)châde, c(u)chaurde, c(u)chârde, k(ë)chaurde. Etimolodjeye: bodje latén "calidus" (tchôd), betchete k(i)- (bén tchôder), cawete -åde; ridaedje do C latén eviè -xh-, et del troke a + l + cossoune eviè å + cossoune, 1050; rl a: schôder. | kixhåder u coxhåder / cxhåder [v.c.] piker avou des cxhådes. rl a: ôrtiyî, schôder. Disfondowes: cuchaurder, kichâder, kèchaurdè.
kol rl a: kel.
ku [k(u)-] rl a: ki- u co- / c-.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.