la >> k' est la: Franwal: ahåyant po: "prezint", rl a: k'-estént-la. >> ki n' est nén la: Franwal: ahåyant po: "absant". Les cis ki n' sont nén la ont todi toirt.

la 2 [o.n.] note di muzike, li shijhinme del game. Fa, c' est l' vî fa d' Ovîfa; Sol, c' est vos ki l' a sol dos; La, vo l' la ci viyaedje la (tchanson des notes).

laboder rl a: lapoter. | labodêye rl a: lapotêye.

lache 1 (F. lâche) rl a: låtche.

lache 2 (F. laisse) rl a: laxhe.

lâchi, lachi, lachî, lâcher rl a: låtchî.

lacobén [adv.] pa tchance. Lacobén ki dj' a des covietes di plastik dissu tchaeke éndjole, pask' avou les gotires, dj' end åreu fwait po tote l' éndjolreye (L. Mahin). rl a: awureuzmint, vacobén. Etimolodjeye: mot d' acolaedje di 3 adviebes (la co bén).

laecea [o.n.] likide foirt nourixhant, ki les biesses ås tetes produjhnut po nouri leus djonnes djusse après leu skepiaedje. Loukîz a: lôlô. F. lait. >> bon laecea: laecea k' on n' a rén rsaetchî foû. F. lait entier. >> sicramé laecea: laecea k' on nd a rsaetchî l' crinme. F. lait écrèmé. Etimolodjeye: bodje latén "lac" (minme sinse), cawete -ea. | laeçreye [f.n.] oujhene di laecea. Loukîz a: laitreye. Etimolodjeye: cawete -reye, 2000. | laeçrece [addj. todi padrî] a vey avou l' laecea. >> vatche laeçrece: vatche d' ene raece relîte po dner bråmint do laecea. F. laitière. Etimolodjeye: cawete -rece, 2000.

lagå rl a: agåjhe.

Lagaesse [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F Lagace, Lagasse, Laguasse, Laguesse, Lagaisse, Lagaysse, Lagaeysse, Lagaste, Lagache. Etimolodjeye: etroclaedje di l' agaesse (no metou).

lahe rl a: laxhe.

La Hesse rl a: Li Hesse.

lahèt rl a: låtchoe.

lahî rl a: låtchî.

laîchî rl a: leyî.

laid, e I. [addj.] 1. nén bea. Vo m' la divnou on vî cafu, on vî canistea, on laid sbara (J. Lamouline). C' est laid d' atouwer ses parints. Les posteures di plåsse sont tertotes å pus laides et zwates d' aveur rascodou les poûssires dispu todi (E. Gilliard). rl a: elaidi, dilaidi, dislaidi. F. laid(e), vilain(e), affreux (se). >> Gn a nou si laid pot ki n' trouve si coviete: tote feme trouve èn ome po s' maryî avou leye (u årvierdimint). 2. måva, måle. Les pûs, les pouces, et les wandions, c' est ene laide djentesse. F. mauvais, sale. >> veyou do laid costé: (mot d' linwincieus) franwal po "péjoratif". >> laid costé: evier. >> i fwait laid; u: i louke laid: i fwait on laid tins. Si on voet l' poite do paradis, c' est po fé troes djoûs bea u troes djoûs laid 3. metchant(e). Dji m' dimande bén cmint k' nosse pere s' a leyî emacraler pa ene laide vireuse feme come vos. >> laid mama, laid hasse, laid monami, laid verat, laid godi: metchant ome. >> laid Godom !: djuraedje. 4. pôve laid(e): (tot djåzant å rvier) pôve djinti. Pôve laide viye djin, k' aveut hemlé tote si veye ! Cwand dji di "nosse pôve laid vî walon", c' est manire di dire, hon, pask' i n' est ni pôve, ni laid, ni vî (L. Mahin). 5. foirt malåde tot cåzant d' ene djin, foirt grave, tot djåzant d' on må. Li kintosse, c' est ene laide sôre di tosse. Ene croke, c' est ene laide maladeye. Il aveut on teribe laid pî (ramexhné pa L. Remacle). rl a: malén. F. grave, sérieux (se). II. [o.f.n.] 1. målåjhey a continter. Dji vs leye cisse pratike la, Yolande, mins prindoz asteme, c' est on laid. 2. les laids: les gableus. Metans todi nosse burtale, po si on resconterreut les laids d' Libin (L. Mahin). F. flics, gabelous. Disfondowes: lêd(e); Gm. lâd(e). Etimolodjeye tîxhon "laip" (minme sinse). | laideur [f.n.] difåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est laide. | laidisté [f.n.] 1. difåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est foirt laide, dit dins ene fråze emocionrece. 2. laide accion. F. coup bas. Coinrece Lidje & Hôte-Årdene. | laidmint [addj.] d' ene laide manire. Criyî foirt, c' est prezinter ene sacwè pus laidmint k' ele n' est. I cbijhe laidmint dispoy sacwants djoûs (A. Henin). F. laidement, affreusement, vilainement, gravement, salement, méchamment, sérieusement. >> laidmint arindjî (eye); u: laidmint segnî (eye); u: laidmint djosté (êye): foirt coixhî (eye). F. gravement blessé(e), salement atteint(e).

Gn a nou si laid pot ki n' trouve si coviete (dessinaedje da S. de Coune).

laidådje [f.n.] termene del veye ki l' efant dvént on djonnea eyet fé s' crexhinne I sont-st al laidådje, la, les nosses; c' est come les vosses ! rl a: adocrexhince. F. adolescence. >> deujhinme laidådje: termene del veye di 40 a 50 ans, wice k' on s' sint divni vî, et volou rviker come a 20 ans. C' est sovint al deujhinme laidådje ki des manaedjes k' alént so les deus fesses sipiyèt e boket. Disfondowes: lêdâdje, lêdadje, lêdaudje. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addj. (laide) + no (ådje); rl a: Moyinådje, målådje.

Al laidådje, on s' ritrove pus voltî båsheles avou båsheles, valets avou valets (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

lai-m'-e-påye [o.n.] esse plin d' lai-m'-e-påye: èn nén vleur ki les djins cåzénxhe avou vos, voleur esse tot seu. F. en avoir marre, être morose.

lajåde [f.n.] cwate-peces. Disfondowes: lazaude, lazâde, lijaurde, lijârde, lujaurde.

lak [o.n.] grande basse d' aiwe. Etimolodjeye: Calcaedje (disconsyî) do F. "lac".

låkî, låke rl a: låtchî \ låtche.

lamberdèke rl a: aberteke.

lambozete [f.n.] coutea ki n' côpe nén. On dit eto: amedroûle. >> Les Lambozetes: sipotaedje des djins d' Wiete.

lambri [o.n.] (mot d' bastimintî) fene plantche di bwès, on mete hôte, metowe po n' nén gognî les meurs dins ene coujhene, ene bele plaece.

Lambûsåt [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lambusart, rebané avou 6220 Fleuru; limero diyalectolodjike: [Ch 38]; vî limero del posse: 6258. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lambûsau.

lame 2 [f.n.] (vî mot d' cinsî) bwès travayî, on mete long, k' on-z î agritche les lameas, et k' on-z atatche a l' ekipaedje a saetchî pa deus tchvås. rl a: landon, trepsin. | lamea [o.n.] (vî mot d' cinsî) 1. bwès travayî, on mete long, k' on-z î agritche les traits des tchvås, et k' on-z atatche a l' ekipaedje a saetchî pa on seul tchivå. rl a: perone (foto), cope 2, werbion, wiban. 2. hårkea: a) poite-saeyea; b) triyingue di bwès å cô des biesses e pateure. 3. baston k' on meteut å cô des tchéns por zels én nén moussî dins les poytreyes, dins les teréres di robetes. Magrite du Rossea a vlou måtraiter li dmandeuse tot l' mançant avou on baston lomé lamea (vîs papîs di Liesse, ramexhnés pa L. Remacle). Disfondowes: lamia, lamê, lam'rê. Coinrece payis d' Nameur, Tchålerwè, Måtche (sinse 1); coinrece payis d' Vizé (sinse 2). | lamete [f.n.] (vî mot d' cinsî) lamea (des tchvås d' trait). Sorcoinrece Payis d' Nameur.

lame 2: les deus lameas sont-st agritchîs al lame, atatchêye å tchår (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

lamer (après) I. [v.c.n.d.] djéryî après. Les bokions k' estént å bwès dispu on moes sins rivni, lamént après ene bone gote (E. Pècheur). Tins del guere, les foumeus lamént après l' toubak. rl a: teguer, bediver. F. désirer fortement, être en manque de. II. [v.s.c.] rinde do må, haner. A Årvaye, nolu n' est pressé po falou lamer si matén (P.J. Dosimont). F. boulotter, bosser. Coinreces ban do Bork, Årvaye.

laminwer [o.n.] aminwer. Disfondowes: laminwêr, lamënwêr, laminwâr. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "laminoir", 1850.

Lamisse [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Lamisse, Lamis, Lami, Lamy. Etimolodjeye: etroclaedje di l' årtike avou l' no amisse.

Lamôrmayni [n.pl.] hamtea d' Dôtchamp. Sicrijheu d' walon: José Joris. Disfondowes: Lamôⁿrmayni, Lamoûrmani, Lom'rumayni, Lom'rèmayni. vîs scrijhas: Monmany (1350), Lameremeny (1525). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Mon (pitit no, racoûrtixha di Monon) + mayni (pitite cinse Monon); etroclaedje del divancete a- (a Monmayni => a l' Amonmayni), pu riscôpaedje (a Lamonmayni); rl a: Albôle. ristitchî R.

lamper, lampêye rl a: loper.

lampisse, lampitche rl a: laper \ lapisse.

lamproye [f.n.] 1. sôre di vier mins avou des oxheas, ki vike dins les mers, mins rmonte les corantès aiwes po-z aler froyî. Li lamproye a disparexhou del Walonreye dins l' prumire mitan do 20inme sieke. 2. feme sins ehowe, sins aleure, nawe; Waite èn pô ci grande lamproye la, di n' nén co avou fwait ses schweles. Disfondowes: lamprôⁿye, lamproye, lamprouye.

lance-pire [o.n.] hina.

Lande [n.pl.] ancyin ptit ban d' Flande, astok do payis walon, e flamind "Landen", k' a divnou on gros bork avou ene gåre et toplin des botikes. >> li voye di Lande: no d' ene voye di Råcoû, ki va so Lande. Disfondowes: Lande, Londe. Etimolodjeye: tîxhon "landen" (bounès teres); rl a: Landene.

Landene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Landenne, rebané avou Andene. Vî scrijhas: Landinas (1091). Etimolodjeye: tîxhon "landen" (bounès teres); rl a: Lande.

Landleye u Landliye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Landelies, rebané avou 6110 Montneye-Tigneu; limero diyalectolodjike: [Ch 63]; vî limero del posse: 6111. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Landlîye.

Landleye (dessinaedje da ...).

landon [o.n.] (vî mot d' cinsî) lame u lamea (des tchvås d' trait). rl a: lame 2 (foto). F. palonnier.

laner [v.s.c.] haner. Dji m' aveu fotou ene schandeye; dji lanéve come on tchén. F. haleter. Etimolodjeye: riscôpaedje a pårti di "i hane" -> "il ane" -> "i lane".

langue [f.n.] lingaedje. Li sanscrit est ene langue sacrêye di l' Inde. F. langue. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "langue", paski l' walon n' a nén stindou l' sinse di "linwe" po "lingaedje".

Plake "Li walon, c' est nosse langue" (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

lap [mot-brut] mostere li brut d' ene biesse ki boet avou s' linwe. rl a: lop, lof. Etimolodjeye: erî-rifjhaedje a pårti di "laper", "rilaper", 2002.

lapén [o.n.] 1. robete Al Sinte Båre, on cujheut todi on lapén ås pronnes. On dit eto: conén. F. lapin. >> aveur des molets° come des panses di lapén. >> ploumer come on lapén: fote ene dobleure, a on djeu d' cwåtes avou des cwårs. >> lapén d' Påke: a) forveyou lapén ki, e payis d' Måmdey, e l' Almagne, å Lussimbork, apoite les oûs d' Påke: Li lapén d' Påke est tot foû d' lu Poirter des oûs, i ndè pout pus (tchanson). b) pitite påstedjreye del cogne d' on lapén, k' on vind dins ces payis la sol trevéns d' Påke. Alm. osterhase. 2. såvadje sôre di robete. Ti rôbaléves sins d' keure di l' eure, come les lapéns (L. Warnant). >> cori come on lapén: cori rade. Ådjourdu, nos corans come des lapéns, dimwin, nos nos stårrans télfeye so nosse dos (F. Barry). >> tchôd lapén: ome ki va ås femes. Disfondowes: lapéⁿ, lapin, lapé, lapègn. Etimolodjeye: gayel lapparo (djonne di robete).

laper [v.c.] boere avou s' linwe. Nosse tchén a lapé sol moumint on spoulbak di laecea (H. Forir). rl a: lapoter, lapter, lofer, rilopter. F. laper. Disfondowes: laper, lapè, lapî. Etimolodjeye: candjmint di "lamper", do francike "lapôn" (tz a l' almand "laffen"), letchî. | lapaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "laper". Po l' lapaedje, pårlez mu di ç' tchén la (H. Forir). Disfondowes: lapèdje, lapadje, lapâdje. | lapeu, lapeuse u lapresse [o.f.n.] biesse ki lape dipus k' ene ôte, u pus golafmint. Vosse lexhe, c' est l' lapresse d' on diale (H. Forir). | lapete [f.n.] 1. tene cafè. Ès lapete, c' est djusse bon po fé pixhî (P. Defagne). rl a: laprote, lapisse, lapotisse, lapotaedje, rilapé, bibene, tchirlape, tchuferlu, pixhe-å-hôt, pixhe-cozén, pixhe-kinike, tchesse-cozén, ripipi, trosse-cawe. Franwal: ahåyant po: "jus de chaussette". >> lapete di tchén: vraiye lapete. 2. mwaijhe bire, mwaijhe gote, mwais vén. I boevèt del lapete di tchén. rl a: lapisse, lapotisse, bibene, pikete, pitite bire. Disfondowes: lapète, lampète, lapote. | lapisse [o.n.] 1. lapete (tene cafè). rl a: lapotisse. 2. latons u raboulets cûts avou bråmint d' aiwe k' on dnéve ås tchvås, ås pourceas. C' est l' eure di dner l' lapisse ås tchvås (G. Goffinet). rl a: passe, lapotaedje, lofet. F. eau de son. 3. likide sitåré al tere. rl a: pexhotisse. 4. frexhea d' mannete aiwe u d' broûs. rl a: bigåd, potea, pexhotisse. Disfondowes: lapis', lapich, lapës', lampitche. | lapêye [f.n.] çou k' ene biesse lape. Disfondowes: lapéye.

lapoter [v.s.c.] 1. lapter. Ci tchén la fwait bråmint do brut e lapotant (G. Goffinet). 2. tchipoter u pesteler dins l' aiwe. L' efant lapoteye e schadrea. Dj' a lapoté tote djoû dvins les frexhisses. rl a: pexhoter. F. barboter, patauger. Disfondowes: lapoter, lapotè, laboder. | lapotêye [f.n.] 1. cabolêye (cabolous canadas po dner ås biesses). 2. aboere trop tene (copurade do cafè). Disfondowes: lapotêye, labodêye. | lapotisse [o.n.] 1. lapete (tene cafè). rl a: lapisse. 2. frexhea d' mannete aiwe u d' broûs. rl a: pexhotisse. | lapotaedje [o.n.] 1. tchipotaedje u pestelaedje dins l' aiwe. F. barbotage. 2. lapisse (latons u raboulets cûts avou bråmint d' aiwe). Li londmwin, cwand il a stî dner leu lapotaedje ås coshets, li ptite mamjhele n' esteut nén la. 3. lapete (tene aboere). rl a: brouwet. Disfondowes: lapotadje. | lapotant, e [addj.] placant(e), come des broûs k' on-z a stî lapoter dvins. F. collant(e). Disfondowes: lapotant.

laprote [f.n.] lapete (tene cafè). F. brouet clair. Disfondowes: laprote. Etimolodjeye: bodje laper, cawete -ote, ristitchî R. Coinrece payis d' Lidje et Wareme.

lapter [v.c.] (codjowaedje) laper (ene sacwè) a ptits côps. Li tchet lapteye si laecea (ramexhné pa J. Haust). rl a: lapoter. Disfondowes: lapter.

lårmî [o.n.] rayire (trô par la k' on tape ene sacwè el cåve). rl a: airtchî, calonire, loukete, sipira. F. soupirail. Disfondowes: laurmî, lârmî, lârmîr, aurmî, ârmîr, aurmi. Coinrece Payis d' Nameur, Djodogne, Hesbaye (rl l' mape a "rayire").

låsse rl a: låze

låtchî 1 I. [v.c.] 1. leyî ndaler ene biesse k' esteut elaxheye, ene djin k' esteut resserêye, ritnowe di foice. Vos låtchroz les poyes, dai, enute, ca i n' a nén djalé. On n' pleut nén låtchî les tchéns a cåze di l' araedje. Li tchén atrapa l' singlé pa l' oraye et s' nel låtcha-t i nén (H. Forir). C' esteut e 1945, après k' il åyénxhe yeu låtchî tos les prijhnîs. Cwand les pépés l' ont låtchî, ç' a stî cwand l' cok a tchanté å matén (G. Lucy). F. lâcher, libérer, détacher, faire sortir, relaxer, relâcher, élargir. rl a: dilåtchî, rilåtchî. >> låtchî les biesses: disloyî les vatches po lzès moenner ås waides. Nos låtchrans les biesses boere å bî (ramexhné pa M. Francard). >> låtchî les colons: fé rexhe des pidjons voyaedjeus, al plaece ki l' coûsse eviè leus colebîs va cmincî. rl a: låtchî 2. >> Dji låtche mi cok, raclô tes poyes ! u: Cwand les coks sont låtchîs, i fåt wårder les poyes; u: i fåt resserer les poyetes: dijheye do pa d' on djonne ome ki va al dicåce. >> i n' fåt nén låtchî on boigne po rprinde èn aveule: i n' fåt nén vinde ene sacwè po ratchter åk ki våt co moense; i n' fåt nén vinde si tchvå po ene borike; i n' fåt nén candjî d' feme (d' ome) po ndè rprinde ene pus mwaijhe (on pus fayé). 2. leyî ndaler åk ki n' pleut nén bodjî, k' esteut tnou, copurade ene aiwe. (ås gueyes) t' as låtchî l' bole bén trop timpe ! On n' åreut pus seu låtchî l' aiwe so l' molén. Dji va disfé l' astantche po låtchî les aiwes (F. Deprêtre et N. Nopère). Låtchîz l' bire, on-z a soe (J. Waslet). F. lâcher, larguer, laisser couler. >> låtchî l' aiwe; u: låtchî les aiwes, u: ses aiwes, u: ene vexheye: pixhî. >> låtchî les aiwes: (mot d' acleveu) fé les aiwes des bouyetes, tot djåzant d' ene vatche ki vele. >> låtchî foû d' ses mwins: leyî schiper foû d' ses mwins. F. lâcher, laisser tomber. 3. disserer ene sacwè k' esteut splinké. I fåt låtchî l' coirdadje: l' air est trop foite. Låtche on pô ç' coide la, va, elle est trop tinkieye (Goffinet). Dji låtche si coirset po k' ele respire a si åjhe (F. Quinaux). F. relâcher, détendre. >> låtchî on boton, låtchî on crin al cingue: disbotner li marone, li blouke del cingue, li djilet, po poleur magnî pus a si åjhe. F. se déboutonner. >> låtchîz l' coide: el pourcea stronne: dijheye. >> låtchî ses fesses: vesser. F. péter. Mins cwand dj' vos voe tertotes Påles come do blanc stofé Et ki dins l' nombe, end a Ki låtchnut leus fesses (F. Quinaux). 4. evoyî. L' oraedje va passer I nos a låtchî L' laide passe ! (A. Xhignesse). F. envoyer, émettre. 5. èn nén saveur ritni. F. émettre, laisser échapper. >> låtchî l' ocåzion: èn nén saveur profiter d' ene ocåzion. F. rater, manquer. >> låtchî ene vesse; u: endè låtchî ene: vesser. F. péter. >> låtchî on mot; u: låtchî ene parole di trop: dire ene sacwè k' on n' åreut nén dvou. F. parler, dire des indiscrétions. >> I nd a co låtchî ene: il a co dit ene biestreye, il a co raconté ene cråsse coye. >> èn nén låtchî on mot: èn nén moti (èn rén dire). F. se taire. >>låtchî ene crake: conter ene couyonåde. F. raconter une blague. 6. èn pus cåzer a (ene sakî), O ! låtche mu ! rl a: leyî° e påye. F. laisser tranquille. 7. èn pus voleur aler avou (ene sakî), li cwiter, li trayi, l' abandner. Lacobén k' il aveut låtchî les Recsisses djusse divant. rl a: låtcheu. F. lâcher, abandonner, quitter, prendre ses distances envers. 8. arester (èn ovraedje). Cist ovraedje la presse, i nel fåt nén låtchî. F. arrêter, abandonner. 9. låtchî di: arester di. Li tins ni låtche måy di nos assaetchî (R. Viroux). rl a: djoker, sitater, arester. F. arrêter de, cesser de. II. [v.s.c.] 1. (mot d' acleveu) a) leyî ndaler les vatches e pasteure, cwand ont yeu stî modowes. F. délier les vaches pour les conduire aux champs. b) mete les vatches ås tchamps pol prumî côp après l' ivier. On låtchive al rexhowe di l' ivier, diviè l' 15 d' avri. Waite on pô, vo nos la l' cwénze di may et dji n' avans nén co låtchî. F. mettre le bétail en prairie. 2. evoyî des emissions radio u tévé, evnd. Gn a on posse a San Sebastian ki låtche tote li djournêye e basse. F. émettre. 3. arester d' bouter. Dj' a låtchî po m' ripoizer. Dji låtche, tot rawårdant ene nouve tchinne (J. Wisimus). Les tribunås låtchèt tins des condjîs. F. faire une pause, chômer. >> èn nén låtchî: èn nén arester, èn si nén djoker. I n' låtche nén d' ploure. Tot do long do djoû, li tcheriåjhe ni låtchive måy (J.P. Dumont). F. ne pas cesser. >> sins låtchî: sins djoker (sins arester), sins ahote. Il ont bouté sins låtchî tote li djournêye. I fåt tchôkî dsu: fijhoz çoula sins låtchî. Faleut k' i vude si saetch et cossåyî, on côp po totes, tot çk' i rmawyive sins låtchî dispu des moes et des moes (E. Gilliard). Mins sol tins k' l' aiwe montéve, nosse vatche k' ît sol plantchî Shofléve, boerléve, pôve biesse, a rlaye et sins låtchî (L. Bernus). Dji vôreu k' i lujhe li solea sins låtchî, K' on fouxhe gaiy et k' on s' voeye voltî (R. Viroux). rl a: låtche. F. sans relâche, sans cesse. 4. èn pus tant foircî, dins on match, èn ovraedje. F. relâcher son effort, se relâcher. >> èn låtchîz nén po ***: dijhêye po ecoraedjî ene ekipe. Èn låtchîz nén po les Hôt-Îte (J. Coppens). 5. s' arester (di bate, tot djåzant do cour, di fé des biestreyes, tot djåzant d' arnåjhes djonnes, evnd). Si cour a låtchî. >> Si vos n' låtchîz nén, dji vs evoyrè brider les gades: paroles di mançaedje a des efants (avou ene clignete, ca on n' bride nén les gades). 6. fé ndaler a l' ouxh (a seles). Les pronnes, ça låtche (A. Carlier & W. Bal). rl a: resserer. F. purger, être laxatif. 7. si distinkyî. Li coide al bouwêye låtche: el fårè rtinkyî (J. Wisimus). Mes aburtales kimincèt-st a låtchî. F. se relâcher, se détendre. 8. èn si pus saveur ritni. F. lâcher prise. >> Sitrindans nos bén; nos n' låtchrans nén: djeu d' mot inte li sinse di "låtchî" = "distinkyî" (li contråve di strinde), et "låtchî" = "ni s' pus saveur ritni". 9. èn pus saveur wårder ene pôzucion, ene mwaisse-idêye. I n' est nén l' ome a låtchî (F. Deprêtre et N. Nopère). F. céder. 10. èn pus tni. C' est ene cartoche k' a låtchî. rl a scheter, sicoter. 11. esse sins nolu, tot djåzant d' ene plaece. Les bounès plaeces ni låtchèt nén lontins (J. Wisimus). F. être vacant(e). 12. manker, divni råle, tot djåzant d' ovraedje. L' ovraedje kimince a låtchî (J. Wisimus). F. manquer, faire défaut. III. [v. sins djin] s' arester d' ploure. I shonne k' i låtche. IV. si låtchî [v.pr.] 1. si leyî aler, si mete (a). Dji m' a låtchî a rire. 2. si purdjî. Li tchvå s' a låtchî, c' est l' bon. F. se purger. 3. (mot d' houyeu) tchôkî, si leyî aler, tot djåzant des teréns dins ene houyire. Les teréns s' låtchèt, i hossèt (ramexhné pa J. Haust). Disfondowes: lâchi, lachi, lâchî, lachî, lautchè, lautchî, lautchi, lautcher, laukè, lauker, lâker, laukî, lahî, lacher, lâcher, lachè, lâchè. Gm: lautchî. Etimolodjeye: latén "laxare"; rl a: leyî, laxhe, rilaye, rilaxhe, rilaxhådes, rilai. | låtchî, eye [addj.] 1. distinkyî (distinkieye). rl a: låtche. F. lâche, détendu(e), desseré(e). 2. ki n' tént pus. Cisse pire la est tote låtcheye. F. branlant(e). | låtchî 2 [o.n.] 1. låtchaedje e l' air (di colons, di balons). On låtchî d' balons. On vént d' erçure li depeche do låtchî des pidjons a Dax (J. Coppens). 2. manire di låtchî l' bale ås beyes. Po wangnî ås gueyes, fåt aveur on bon låtchî (F. Deprêtre et N. Nopère). Disfondowes: lâcher, lachè, lachî, lautchî. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. lâcher (minme sinse). | låtcheu [o.n.] 1. el ci (cene) ki låtche les ôtes (ki n' vént nén avou zels). F. lâcheur, -euse. 2. li ci (cene) ki låtche (ki n' a pupont d' ovraedje). rl a: bineu, chômeu. F. chômeur, sans emploi. Disfondowes: lâcheur, euse, laukeu, lautcheu(se). | låtchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "låtchî", et copurade: 1. (mot d' cinsî) a) moumint k' on låtche les vatches après l' ivier. E l' Årdene dinltins, ti n' åreus nén veyou on låtchaedje divant l' prumî d' may. F. mise en prairie. b) moumint k' on disloye les vatches po les moenner ezès waides. 2. distinkiaedje. Li låtchaedje des coides d' èn instrumint (H. Forir). F. relâchement. 3. moumint sins ovraedje. Li låtchaedje di l' industreye est ene riwene po tolmonde (J. Wisimus). I n' savèt nén tot la wice cori tins des låtchaedjes. rl a: toubak, condjî, låtchoe. F. chômage, morte saison, pause, vacances, moment de détente. 4. ahote (arestaedje). On a peu d' on låtchaedje do cour tins d' l' operåcion. F. arrêt. >> sins låtchaedje: sins ahote. Tins eployî sins låtchaedje A todi dner grand wangnaedje (J.S. Renier). F. sans relâche, sans arrêt. 5. disloyaedje d' ene biesse elaxheye, drovaedje del cadje d' ene biesse, d' ene djin resserêye. El låtchaedje des pidjons, el låtchaedje di balons. El låtchaedje do tchén. Li låtchaedje des prijhnîs, des ametous. F. lâcher, libération, relaxe. 6. evoyaedje d' emissions radio u tévé, di waxhes magnetikes, di radioactivité, di mwaijhès nodeurs. Les curêyes avént dmoré troes djoûs å solea: gn aveut on låtchaedje d' odeurs a toumer flåwe. rl a: evoyaedje. F. émission, emanation. 7. plaece k' on s' arestêye dins on voyaedje. Gn a on låtchaedje di 6 eures a Tunis, divant d' s' evoler po Kiyev. F. escale. 8. cwitaedje (d' on grope, d' on pårti). Après l' låtchaedje da Trotsky, li comunisse n' a pus stî come divant. F. sécession, séparation, dissidence. Disfondowes: laukèdje, lachâdje, lachadje, laucadje, lâkèdje, lautchadje, lautchèdje. | låtche I. [f.n.] 1. waire di tinkiaedje. >> diner u: rinde del låtche a ene coide, a on loyén: el leyî pus lon, nén si tinkyî. rl a: fåsse coide, fås tchîf. F. mou, battant. 2. waire di ratna, waire di diciplene. rl a: rilåtche, leyî-aler. F. relâche, laisser-aller. 3. sins låtche: sins ahote, sins s' djoker, sins ratna, foirt. Les sourds, Sins låtche, Ripoujhèt foû des trôs Les tchimicreyes ki dj' î avans Eteré (M. Burtonbwès). Les moléns ki l' nive refaxhe volnut rshonner l' efant k' a crexhou sins låtche et ki fwait ses påkes (J. Guillaume). rl a: låtchî 1, låtchaedje; rl a: rilaye, rilai, rilåtche, rasta. F. sans relâche. 4. volêye di côps d' ene clotche. On a souné ene låtche a l' eglijhe: gn a co on moirt (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: transe. 5. lawe. >> taper ene låtche so kéconk: li cdjåzer sins esse seur di rén. Cwand on n' inme nén ene djin, on lyi tape vite ene låtche (H. Scius). F. blâme, dénigrement. II. [addj.] distinkyî (ieye). Mi loyén est trop låtche. Li coroye est låtche (F. Deprêtre et N. Nopère). F. détendu(e). III. [o.f.n. & addj.] 1. ki fwait des mwais côps cwand on nel voet nén. C' est on grand låtche. Fåt esse låtche po bate si pé (F. Deprêtre et N. Nopère). Fåt esse låtche po flayî so èn efant (P. Defagne). rl a: couyon. F. lâche, vil, sans cœur. >> on tins d' låtche: on laid tins. F. sale temps. 2. nawe. C' est on låtche: i leye ses efants criver d' fwin. F. paresseux, fainéant. >> låtche come on tchén d' taeneu: foirt nawe. >> S' i gn åreut on pus låtche ki lu, i s' batreut avou lu: c' est li rwè des nawes. >> Po boere, i n' est nén låtche: i boet voltî, mins i n' boute waire. Disfondowes: lauke, lake, lache, lâche, lautche, lâtche. Gm. lâtche. Pc lache. | låtchoe [o.n.] 1. nuk k' on pout låtchî åjheymint. >> ene linwe a låtchoe: linwe d' onk (ene) ki tape åjheymint des låtches so ls ôtes. Il a todi s' linwe a låtchoe, et c' est todi po dire do må (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: linwe a talus. 2. (mot d' houyeu) låtchaedje, condjî. Li prumî londi d' awousse, c' est todi låtchoe (ramexhné pa J. Haust). F. relâche, repos, relâchement, jour chômé. >> fé låtchoe: prinde condjî. Al Sint Linåd et al Sinte Båre, on fwait låtchoe: c' est fiesse po les houyeus. C' est l' låtchoe: gn a nouk k' overe ouy (ramexhné pa J. Haust). F. prendre congé, faire relâche. Disfondowes: lachou, lachû, lahè, (lachwè, lautchoû, lautchwè, laukeu, lâkû). | låtchmint [adv.] d' ene låtche manire, copurade 1. tot djåzant d' on (ene) sins-oneur. I l' a pokî låtchmint (F. Deprêtre et N. Nopère). I nos a abandner låtchmint. Il a corou evoye låtchmint. I trayixha låtchmint si camaeråde (H. Forir). F. lâchement. 2. tot cåzant d' on loyaedje. Li paket esteut ebridlé låtchmint, après sacwants kilometes, il a toumé al valêye. Disfondowes: lachmint, lâchmint, lâtchmèt (lautchmint, lâtchmint). Gm lâtchmat. | låtchté [f.n.] difåt do ci (del cene) k' est låtche. C' est ene låtchté d' trayi ses djins (F. Deprêtre et N. Nopère). C' est ene låtchté ki d' bate ene feme (J. Haust). F. lâcheté. Disfondowes: lachté, lâchté (lâtchté, lât'té, lautchté, laut'té).

Låtu, so plaece:Lautu 1. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lathuy, rebané avou Djodogne. 2. Låtu, di Låtu [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Lathuy, Latui, de Lathuy, .

laukè, lauker, laukî; lauke rl a: låtchî.

lautchè, lautcher, lautchî rl a: låtchî.

Lavå rl a: Li Vå.

låvå [adv.] laddé, vola. Låvå sol soû, plinne di farene, Come ene andje esconte do solea Li djonne mônresse waite sol pazea Ene ombrire d' aiyes (G. Smal). F. là-bas.

lavasse [o.n. u f.n.] 1. grosse plouve, k' arive tot d' on côp. Il a toumé on fameus lavasse. Nos estans rarivés tot trimpés d' l' etermint; nos avans atrapé ene di ces lavasses (P. Defagne). Dj' a yeu ene lavasse so mes rins et dji so tot crou (F. Deprêtre et N. Nopère). On dit eto: walêye, drache, laverdêye, lavêye; loukîz a: houzea F. averse, ondée, pluie subite, pluie torrentielle. >> ploure a lavasse: ploure foirt. F. à verse. >> esse racoyî del lavasse: atraper ene walêye so s' dos. 2. grande air. C' est on lavasse, on vint ki passe, k' a rtourné l' paraplouve (E. Dethier). 3. , graevetes apoirtés pa ene foite plouve. F. alluvion, pierraille. 4. volêye di rprotches. Li mere brait bén roes K' on fwait des passe-droet Et l' mwaisse riçût ene lavasse (J. Fournal). 5. tene sope, tene såce. C' esteut del lavasse, leu sope, mins cwand t' as fwin… F. brouet clair. | a lavasse [advierbire] a make. F. en foison, en abondance, en pagaille. Disfondowes: lavasse, lavache, lavâssse, lavausse lovausse, lavauche.

Lavervå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Loverval, rebané avou 6280 Djerpene; limero diyalectolodjike: [Ch 65]; vî limero del posse: 6270. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lavèrvau.

lawder [v.c.] 1. F. approuver, encourager, flatter. 2. (tot cåzant å rvier) si moker. rl a: lawer. Etimolodjeye: do latén "laudare". | lawdaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe «lawder».

lawer [v.c.] si moker (d' ene sakî). I lawe tot l' monde. Etimolodjeye: derivé di lawder (do latén "laudare"), avou l' sinse å rvier. | lawant, lawante [addj.] ki s' moke tofer, fotant. | lawe u lawåde [f.n.] mocreye, fotaedje. I vént todi avou des stitches et des lawes. (ramexhné pa Jean Haust). Taper ene lawe.

laxhe [f.n.] 1. loyén po ritni ene biesse. rl a: loye-cô, loyén, tiesteure. F. laisse, attache. >> tini a l' laxhe: a) tini (on tchén) pa on loyén. b) (imådjreçmint) esse mwaisse (d' ene djin). F. tenir en laisse, maîtriser, dominer, contrôler. >> si leyî moenner come on tchén a l' laxhe: si leyî fé pa èn ôte (ene ôte) ki s' vout rinde mwaisse di vos. >> esse tinou pa l' laxhe: èn nén poleur fé çou k' on vout. C' est on gayård k' i fåt tni al laxhe: i n' a rén d' bon dins s' vinte (P. Defagne). >> mete a l' laxhe: a) loyî (on tchén). b) mete a ecråxhî (on vea, on boû, ene åmaye). Gn aveut drola ene vintinne di boûs al laxhe. >> si mete a l' laxhe: (imådjreçmint) si maryî. rl a: saetchî° al coide. F. se passer la corde au cou. >> scheter s' laxhe: si disloyî. b) (imådjreçmint) cwiter si galant, si crapåde. F. rompre. >> chorter s' laxhe: tromper si feme (si ome). F. infidélité. >> On n' aprind nén a on vî tchén a ndaler al laxhe: on n' såreut candjî ses rotenes cwand on est ddja d' ådje. Franwal: ahåyant po: On n'apprend pas à un vieux singe à faire la grimace. rl a: dislaxhî, elaxhî. 2. loyén d' cur ki sieve a totes sôres, come: a) wårder on coutea k' on-z a a s' taxhe elaxhî al cingue; b) wårder l' shabot å pî; c) tini l' fizik al sipale; d) tini li dragon volant; e) ebridler on paket. Il avént seré l' paket sol moto avou des laxhes di cur, mins ele s' ont distinkyî. F. lanière, bride, sangle, courroie, attache. >> laxhe di baston: boket d' cur metou odzeu do baston pol tini pus åjhemint. F. boucle. >> ene laxhe di berwete: laxhe-binde. rl a: cingue. >> atraper del laxhe: esse zinglé avou on boket d' cur. rl a: mårtinet, sicorijhe. F. recevoir des coups. Etimolodjeye: latén "laxare"; rl a: låtchî, leyî, rilaye, rilaxhe, rilaxhådes, rilai. Disfondowes: lache, lahe, lahye.

On tchén (a hintche); des åmayes (å mitan) et des åmeas (a droete) al laxhe (poirtraits saetchis pa L. Mahin).

laxhe-binde [f.n.] laxhe agritcheye ås deus bresses del berwete et k' on fwait passer dirî ses spales, po k' tot l' pwès del berwetêye ni soeye nén fok so les bresses. Disfondowes: lache-binde. Coinrece Payis d' Tchålerwè. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon (binde ki fwait laxhe).

laxhî rl a: låtchî; rl a: elaxhî, dislaxhî.

låze u låsse [f.n.] boesse. C' esteut ene grande låsse di oizires k' on meteut les påpåds ddins (M. Hicter). Rintroz mu li låsse ås usteyes ! On meteut les tchapeas dins des låsses. F. boîte. Disfondowes: lausse, lâsse. | låzea låssea [o.n.] pitite låsse. Ele muchyive ses tchocolats en on ptit låssea. rl a: boessete. F. coffret. Disfondowes: lauzê, lauzia, lâzê.

lé, lê rl a: leyî (lai, lais, lait, codjowaedjes di "leyî").

leccion [f.n.] pus bele cwålité, dins l' addjectivire: al leccion: comifåt, do mî ki s' pout. F. à la perfection. Mi tayon esteut tchårlî et il aveut des ovrîs; foice k' i tchårlotént al leccion, il avént des pratikes dins tote li Walonreye (L. Mahin). Li glwere di m' grand-mame, c' esteut di fé si ovraedje al leccion (R. Joelants). Gn a des dramatikes ki sayèt d' adiercî leu-z ovraedje todi dpus al leccion (G. Fontaine). Li priyesse aveut-st on bea djårdén, etertinou al leccion (J. P. Dumont). Etimolodjeye: racourtixha do F. "à la sélection".

lêcher, lêchi, lêchî rl a: leyî.

Lechret rl a: Leschret.

lecsinme [o.n.] (mot d' linwincieus) djivion. F. lexème.

lecteure [f.n.] 1. lijhaedje. 2. léreye, alére. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "lecture", disconsyî.

leddimwin u londmwin [o.n.] djoû d' après. F. lendemain. Disfondowes: lèd'dimwin, lèn'min, lin.n'min, lén'min, lënmin, lënmwin, lan.n'min, lon.n'min, lon.n'mwin, lèd'dimin, lèd'din'min, lèd'dèn'min, lèd'dëman.y, lèd'dëmangn, lun.n'mangn, lun.n'mwin, lën.mangn, èdmin, èdddumin, miersipepieusmint el notûle A.L.W. 3.149. Etimolodjeye: etroclaedje d' èn årtike (li), d' ene divancete (e), et d' en adviebe dimwin, avou on D d' beloyance (l' e-d dimwin).

ledjinde [f.n.] 1. paskeye u rapoitroule do vî tins. "Ledjindes del Walonreye" on live di l' aplaideu lidjwès "Noer Dessins", a parexhou e 1998. 2. floriconte Li ledjinde do del pitite sirinne. Disfondowes: lèdjinde, lèdjande, lèjande, léjande. Etimolodjeye: calcaedje do F. légende, 1970.

ledjir, ledjire I. [addj.] 1. ki n' a waire di pwès. Il est ledjir come ene plome. Li beyôle, c' est åk di ledjir. I vind do trop ledjir pwin. Ene pitite ledjire coviete (ramexhné pa M. Francard). Pierdou dins li dzir, Ns estans ledjirs, Et nos cavolans Come des ploumions (A. Gauditiaubois). F. léger. >> aveur el mwin ledjire: diner åjheymint ene bafe. F. prompt à frapper. >> esse ledjir d' aidants: èn waire aveur di liårds. 2. ki n' tént nén eshonne, tot djåzant d' ene tere. Ci tere la est trop ledjire. On dit eto: hole, veule. Contråve: del foite tere. F. meuble. 3. ki n' est nén foirt (gote, toubak, soumey). Des ledjirès cigaretes. Dj' a l' soumey ledjir. 4. åjhey a fé (ovraedje). Dji vos dinrè ene pitite ledjire ovraedje. 5. ki s' didjere bén (amagnî). Li påsse a bén levé: les tåtes seront ledjires. Magnîz cwandminme ene pitite sacwè d' ledjir. 6. ki n' a waire di rindaedje, tot djåzant d' ene dinrêye. L' avoenne est ledjire, saiss. F. à faible rendement. 7. ki n' riwaite nén a çk' ele dit a ck'ele fwait, tot djåzant d' ene djin. Elle est co bén ledjire. F. léger, frivole, volage. II. ledjir [adv.] ledjirmint. Elle esteut moussêye ledjir. I rote co ledjir. I fåt mindjî ledjir. F. légèrement. >> pårler ledjir: e dire des cråsses. III. al ledjire [advierbire] 1. fwait nén stocaesse. C' est on meube fwait al ledjire. 2. dit sins tuzer pus lon. I cåze al ledjire. Disfondowes: lèdjîr(e), lidjêr(e), lèdjêr(e), lèdjîr, lèdjî, lèdjîte | ledjirmint [adv.] 1. d' ene ledjire manire. I fåt rusteler ledjirmint. Solvez ledjirmint l' veule ! (J. Coppens). Elle est todi mousseye ledjirmint. Ti pårlêyes trop ledjirmint. Mindjîz ledjirmint, po n' nén co esse malåde. F. légèrement, inconsidérément, à la légère, avec légèreté, superficiellement. 2. ene miete. Il est ledjirmint pus grand k' mi (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: lèdjîrmint, lidjêrmint, lèdjêrmint. | ledjirté [f.n.] cwalité u dfåt di çk' est ledjir. C' est s' ledjirté d' parole kel fwait må vir (J. Coppens). F. légèreté. Disfondowes: lèdjîrté, lèdjîrtè, lidjêrté, lidjêrtè, lèdjêrté, lèdjêrtè. | ledjiristé [f.n.] cwalité u dfåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est ledjire, dit dins ene fråze emocionrece. Ele danséve avou ene ledjiristé, dj' åreu vlou k' t' åreus veyou ça. Disfondowes: lèdjîristé, lèdjîrsuté.

legume [f.n.] 1. verdeure. Gn a del djin padvant si håynaedje di fruts et legumes (C. Binamé). 2. grosse legume: ome (feme) k' a l' bresse long. On dit eto: gros colé, menir. Disfondowes: lègume, légume, lèguëme, léguëme. | legumî, legumresse [o.f.n.] martchand(e) di verdeures ki passe ås ouxhs. El legumî passe deus côps par samwinne. On dit eto: djotlî. F. marchand(e) de légumes. Disfondowes: lègumî, lègum'resse, lègumié, légumier, lègumiêre, légumière.

legumineuse [f.n.] plante d' ene ôre tot seu, k' est capåbe, pa ses rcinêyes di s' nouri a pårti di l' azote di l' air. On dit eto: påwionacêye. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. légumineuse.

lèhe rl a: lexhe.

léhou rl a: lére (léjhou, codjowaedje di "lére").

L' Elpe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. La Hulpe, divnou intité; limero diyalectolodjike: [Ni 10]; vî & novea limero del posse: 1310. >> ban d' L' Elpe: ancyin ban d' L' Elpe ki s' a racrexhou do hamtea (walon) del Coirnitche (k' estént dvant so Overiche), mins k' a pierdou les hamteas (flaminds) di 't Rot, et Noû Brakénbos, passés so Hoularte (Hoeilaart). Ortografeye walone oficire pol posse: L' Èlpe. Etimolodjeye: tîxhon "hal-apa" clair rew, u rew ki court tot fjhant avou on clair xhiltaedje; li rew ki court a l' Elpe si loméve luminme, aprume, L' Elpe, pu a stî rbatijhî Årdjintene°, çou k' a l' minme sinse.

L' Elpe: vuvî do Grijh Molén, a l' anuti et do djoû (poirtrait hacné sol Daegntoele).

lene [f.n.] roye. F. ligne.

lêrdiè rl a: airdiè (etroclaedje di l' årtike).

lere I. [o.n.] (v.v.m.) fagneus bwès. II. Lere [n.pl.] 1. Lere-Fostea: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Leers-et-Fosteau, rebané on prumî côp avou Fostea, pu avou Twin ås grands rebanaedjes. 2. El Pitit Lere so plaece:L' Pètit-Lêrs': ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Leers-Nord, rebané avou Timpu. Disfondowes: Lêre, Lére, Lêrs', Lérs'; Vîs scrijhas: Slaris (864), Leers (1063, 1106), Lars (1589). Etimolodjeye: tîxhon hlaeri; rl a: Liesse.

lére (codjowaedje) [v.c.] riwaitî des scrijhaedjes (u des ôtes senes) tot lzès coprindant. rl a: alére. | lijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "lére". F. lecture. >> lijhaedje di l' Apocalipe, del Boune Novele, del lete da Sint På: (rilidjon catolike): dijhêye a messe, divant k' on léjhe on tecse sacré. | lijheu, lijheuse u léjhresse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki léjhe. F. lecteur, lectrice. Ing. reader. II. lijheu [o.n.] éndjin ki sieve a lére on sopoirt di dnêyes. lijheu di plakes lazer d' ene copiutrece. lijheu d' plaketes. F. lecteur. Ing: drive. | léreye [f.n.] 1. live a lére. rl a: alére. 2. live k' on-z est ki léjhe. F. lecture.

lêre rl a: leyî.

lérece I. [f.n.] 1. meur do grand costé d' on bastimint rectingulåre: a) å pus sovint, meur do dvant, ki rwaite li voye, avou les ouxhs del måjhon et des ståves, eyet l' poite del gregne. Il ont rismelé tote li lérece, et on-z ôt brutyî k' il ont vindou l' mitan do bastimint po fé èn oté avou ene muzêye (L. Mahin). rl a: divanteure. F. façade. b) lérece di drî; laide lérece: meur di drî, l' ôte grand costé. c) lérece del gregne: dins ene cinse k' on-z a metou l' pegnon sol rowe, grand costé avou les ouxhs des ståves et l' poite del gregne. Cwand on rcandje l' intrêye del gregne, et l' mete å volé, ci volé la dvént li lérece del gregne (L. Boulard). 2. bastimint metou sol costé d' on mwaisse bastimint. F. annexe, écart. >> e Lérece: Hamtea d' Ougrêye, e F. Lairesse. II. [addj] 1. ki court del minme manire k' ene ôte voye, mins sol costé (tot cazant d' ene voye). F. parrallèle, latérale. >> Rowe Lérece: rowe di Lidje, e F. rue Lairesse. 2. metou (owe) sol costé, metou (owe) a costé. Nozôtes, les efants, dj' esténs dins l' tchambe lérece, avou nosse grand-mere (L. Mahin). Dins l' procès lérece, dj' ô bén wice ki l' pårteye ameteuse divént Esmayel Celebicihan, siconte di Vera Aminievna Tchoubarov, li djuri a rbouté li rcwesse (L. Mahin). rl a: dilérece. F. annexe, latéral(e). Disfondowes: lérèce, lêrèce; Gm.lârèce. Etimolodjeye: bodje walon "lé" (latén "latus", costé; rl a: dilé, volé), cawete -rece. Coinrece Årdene Nonnrece. | Lérece [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Lairesse, Léresse. Vî scrijhas: Lereche. Etimolodjeye: ki provént d' Lérece (Ougrêye), u del rowe Lérece a Lidje.

a hintche: plan d' ene cinse e l' Årdene, ki mostere bén li lérece di drî (dessinaedje da Léon Boulard); a droete: grosse måjhon avou ene lérece (pitit bastimint aclapé å volé) (poirtrait saetchî pa E. Pècheur).

Les Asnès rl a: Asnoe.

Les Brouhires, so plaece Les Brouwêres [n.pl.] 1. no d' ene plaece di Sint-Dni-dlé-Djiblou. Istwere: Cinse di l' Ôre do Timpe, ratchtêye pa l' Ôre di Male, kimandreye di Tchantrinne. 2. novele intité, e F. La Bruyère, ki n' egzistéve nén dvant, sikepeye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes åtoû d' Sint-Dni, avou limero del posse 5080; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lès Brouwêres. >> Ban des Brouhires: Bovesse, Émene, Meu, Rénne, Sint-Dni-dlé-Djiblou, Vilé-dlé-Hesse, Waerijhoû. Croejhete: C' est les Brouhires k' ont wangnî å fotbal; Dj' a stî al fiesse ås Brouhires; C' est sol ban des Brouhires. Dj' a rpassé pås Brouhires; u: pa les Brouhires.

Leschret [n.pl.] hamtea di Djuzret, e F. Lescheret. Sipot des dmorants: Rekekè, Rikekè. Etimolodjeye: rl a: lexhe 2.

Les Haleus u Les Haloes [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, fwait do Grand Haloe, et do Ptit Haloe, e F. Grand-Halleux, rebané avou 6986 Li Rotche; limero diyalectolodjike: [Ma 40]; vî limero del posse: 6698. Sipotaedje des djins: les Leus. Nos d' plaeces des Haloes: A Cawe-di-Vatche, o Poujhoe (Pouhou). Istwere: do vî vî tins, ricwereus d' ôr (hopeas d' xherbinaedje); A todi stî dins l' Conteye di Såm. Croejhete: C' est les Haloes k' ont wangnî l' tournoe; Dj' a stî al fiesse ås Haloes. Etimolodjeye: bodje tîxhon "hasal" (côrî), cawete -oe, dizo disfondowe do Lvant -eu (bwès d' côrîs).

Les Hetches [n.pl.] hamtea d' Bailou, en almand Heggen.

Les Noûs Ponts [n.pl.] hamtea d' Almå. Croejhete: (a l' atake) Les Noûs Ponts ont wangnî å fotbal. C' est les Noûs Ponts k' ont wangnî. Dji n' inme waire les Noûs Ponts. Dji va ås Noûs Ponts. Dji so po les Noûs Ponts. Nos avans rpassé pås Noûs Ponts. Nos avans dmoré ås Noûs Ponts. Disfondowes: (aus) Noûpont, (aus) Nûpont.

Les Rivires [n.pl.] viyaedje di l' Årdene di France, nén lon d' Suni, e F. Hautes-Rivières. Metou sol boket francès del Simwès. Lingaedje do payis: tchampnwès.

L' Ésse rl a: Li Hesse.

Aiwe di Lesse u Lesse I. [no d' aiwe, sins årtike] aiwe del Walonreye ki prind sourd a Ôtchamp, moussî e tere e Trô d' Belvå et ragoler å Trô d' Han, adonpwis, cori sol Fåmene disk' a Ansreme, la k' ele si va maxhî a Mouze. F. Lesse. II. Lesse [n.pl.] hamtea di Rdû. A Lesse, c' est des Mitlets. >> Voye di Lesse: voye di Transene. Vîs scrijhas: Licea, Licia (770), Letia (10inme sieke). Etimolodjeye: gayel "lecia" (aiwe avou des pires).

Lessive [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lessive, rebané avou Rotchfoirt. Vîs scrijhas: Lecievra (1030), Licevria (1139), Lichivre (1407). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon di deus mots gayels "Licia" (Lesse) et "briva" (pont), pont so l' aiwe ås pires.

Les Taeyes (dins ene fråze, on dit So les Taeyes, la-minme: So les Tèyes) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Tailles, rebané avou Oufalijhe. Etimolodjeye: walon taeye (bwès ås virêyes), avou uzaedje tipike del divancete so.

Lesterni [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lesterny, rebané avou 6953 Nassogne; limero diyalectolodjike: [Ma 47]; vî limero del posse: 6943. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Lèstèrni. Vî scrijha: Lesternivis (750). Etimolodjeye: bodje Listernius (no d' djin), cawete -î (les cis d' mon Listernius).

lete [f.n.] 1. sene sicrît ki, dins l' bon droet, ni corespond k' a èn oyon, et ki fwait pårteye di l' abécé. Les vint-shijh letes di l' alfabet. F. lettre. >> Prinde (ene sacwè) al lete; u: å pî del lete: prinde tecstuwelmint, sins candjî ene faflote. F. à la lettre, au pied de la lettre. >> grandès letes, pititès letes: les deus sôres di tchaeke lete dins les alfabets laténs, cirilikes, greks, evnd. li grande lete eployeye po cmincî les fråzes ou po les nos prôpes. On dit eto: madjuscule et minuscule. >> cråssès letes: (tipografeye) stîle di fonte avou les letes pus spesses ki l' estîle di båze. F. caractères gras. >> clintcheyès letes: (tipografeye) stîle di fonte avou tchake lete ene miete clintcheye sol droete. F. italiques. >> miernowès letes: cwand les letes ni sont nén clintcheyes nerén e cråsses letes. 2. sicrîte informåcion k' on evoye a ene sakî ki n' est nén djondant. Vos alez scrire ene bele lete a vosse mårene pol novel-an. rl a: boesse ås letes. Disfondowes: lète.

lete di moirt [f.n.] lete k' on evoye ou k' on fwait poirter al famile, ås vijhéns, dins l' viyaedje, po-z anoncî l' moirt d' ene sakî. F. faire-part de décès.

leu 1 [o.n.] biesse ås tetes, ratayon do tchén, e sincieus latén Canis lupus. F. loup. >> inte tchén et leu: so l' anuti, al brune. >> Li fwin tchesse li leu foû do bwès: cwand on-z a håsse di åk, on prind des risses po l' awè. >> Gn a pus d' on leup å bwès: dijhêye cwand on vout disfinde ene sakî k' est ametou pask' il est må veyou: end a ds ôtes ki sont capåbes d' endè fé l' pareye. >> criyî come on leu å bwès: boerler. >> Li ci ki va å bwès, li leu l' estronne: li ci ki prind des risses, i s' ritrouve må prin. >> Li ci ki s' fwait berbi, li leu l' magne: i n' fåt nén esse trop bon, ôtmint, les ôtes si fotèt d' vos. >> Dji vs åreu leyî prinde do leu: dji n' vos a nén rmetou (ricnoxhou), ça fwait ki, si l' leu åreu yeu voré sor vos, dji n' vos åreu nén schapé, ca vos m' shonnîz èn etrindjir. F. ne pas reconnaître. >> Les leus ni s' magnèt nén: Les metchants n' s' atakèt nén a des sfwaits k' zels. >> esse el gueuye do leu: esse må prin(jhe). >> si tchôkî; u: si taper; u: tchaire el gueuye° do leu. >> On n' î voet nén dpus k' el leu e s' cou: on n' voet nén clair, i fwait tot noer. >> Å Noyé, vå mî on leu dins les tchamps k' on tcherweu: i våt mî po les dinrêyes d' ivier k' i djale et fé mwais å Noyé. >> On n' djåze måy do leu k' on è voeye li cawe: dijhêye po ene sakî k' arive, dabôrd k' on vneut djusse di cåzer d' lu. >> C' est on leu covrou d' ene pea d' moton: i fwait les cwanses d' esse vayant, mins c' est on metchant. >> I n' a måy veyou nou ptit leu: i dit todi k' il a veyou des foû gros leus, i flaxhe dins ses racontaedjes. F. vantard. >> I n' fåt nén reclôre li leu el biedjreye: i n' fåt nén leyî ene sakî la k' i pôreu vs fé do toirt. >> On fwait sovint l' leu pus gros k' i n' est: on-z egzadjere sovint cwand on raconte åk. On dit eto: fé l' diale pus noer k' i n' est. F. exagérer. >> Leu k' est moirt ni hagne pus: dijhêye a onk k' a co peu d' on dandjî k' est passé. >>  c' est l' leu ki foume si pupe: dijheye cwand on voet des rnåds. >>  il a ddja veyou l' leu: on n' lyi è fwait pont acroere. >>  elle a ddja veyou l' leu: ele n' est pus etire (po ene djonne feye k' a ddja stî avou les valets). >>  Av' veyou l' leu: dijheye a onk (ene) ki s' måvele. >>  aveur des boyeas d' leu: aveur fwin. F. faim de loup. >> I fåt hoûler avou les leus et bawer° (u: hawer) avou les tchéns. >> viker° come on leu. >> Li ci k' est leu, k' i vike° come on leu. >> èn ome sins årdjint°, c' est on leu sins dint. >> Les Leus: sipots des dmorants di Smu, di Freyeu, di Viancoû, di Lovteamont, d' Ebli, di Namoussåt, di Vå-dlé-Noveye, Vilé-l'-Olu. >> A Our°, li leu î court... rime-rame di viyaedje. Disfondowes: leu, lë. | leuton [o.n.] lovea. F. louveteau. Disfondowes: leuton, lëton. | leuve [f.n.] 1. lovresse. F. louve. 2. maladeye des biesses (vatches), k' ele sont flåwes, et gleter. Pol leuve, i fåt côpre l' dibout del cawe (ramexhné pa L. Léonard).

leu-waerou [o.n., pl. des leus-waerous] waerleu. Adon, del nute, vo les ci vnous Criyant come tos leus waerous (Paskeye sol sidje di Viene). Por zels, on mwaisse di scole esteut-st on spawta, on spér, on leu-waerou; et les scoles, des vraiys prijhons (H. Forir).

leu 2 [o.n.] (v.m.) plaece. F. lieu. Esp. lugar. >> n' aveur ni feu ni leu, esse sins feu ni leu: a) n' aveur nou lodjisse d' accion. L' eglijhe di Leglijhe est distrûte; Sint Mårtén n' a ni feu ni leu (P. Jean). Les djins djåzèt principålmint do toirt ki vos fjhoz a vosse pôve vî pere, tot rwiné; vos l' leyîz la, so vosse plantchî, sins feu ni leu, sins esse sognî (Simon li Scrinî). b) n' aveur pus nole håsse di coûtchî avou èn ome, tot djåzant d' ene feme (u l' contråve). Trossî des cotes, lon erî des bigotes, ki, so leu pantalon, ont scrît, "cial, i n' a pus ni feu ni leu." (J.P. Vervier). >> les Sint Leus: (mot des rlidjons) plaeces la k' les profetes askepieus ont skepyî, pretchî, mori. Etimolodjeye: latén locum (plaece).

leu 3 leu (singulî, padvant cossoune) / leu-z (singulî, padvant voyale); leus (pluriyal) I. [prezintoe] prezintoe d' apårtinance des rwaitant(e)s. Leu fi, leu feye; leu-z årmonak; leus efants F. leur(s). II. leus [prono] prono tonike des rwaitants, avou des rastrindous uzaedjes, les ôtes estant rimplis pa zel(e)s. On dit eto: yeusses. Loukîz a: leur. 1. leus deus (troes, cwate): a deus, å nombe di deus, zels deus (troes, cwate). Il estént leus shijh. F. au nombre de. >> leus deus: zels deus, a deus. On dit eto: ambedeus. I s' tinént a cabasse, leus deus, dizo l' minme paraplouve (J. Franquet). F. ensemble, à deux., inglès both., almand, flamind beiden, espagnol ambos. >> leus bråmint, leus beacôp, leus mwints, leus assez, leus ene binde: a bråmint des djins, a assez. I sont leus assez po fé ene ekipe di fotbal. Il estént leus ene binde (ramexhné pa L. Remacle). F. tout un groupe, très nombreux, suffisamment nombreux. >> leus waire, leus nén beacôp, nén ddja leu beacôp, nén leus tant k' ça: a nén bråmint des djins. I n' estént nén leus tant k' çoula. Cwand k' on-z est leus waire, i n' fåt nén fé di s' nez (ramexhné pa L. Remacle). On n' dimoréve dedja leu beacôp, la, dins ene si stroete plaece (L. Remacle). F. peu nombreux, pas très nombreux. >> leus sacwants, leus dji n' sai cwantes: a sacwants, a on n' såreut dire kibén. Il estént ddja leus sacwants. Elle estént leus dji n' sai cwantes (ramexhné pa L. Remacle). F. à un nombre indéterminé, à un certain nombre. Disfondowes: leu, leu-z, leus, leu-n (divant voyale), leur (divant voyale), Pc. lun, yeu, Gm zeu, zoû, zou, zow, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 2.55.

leune rl a: lune.

leup rl a: leu. | leuper rl a: loper. | leupêye rl a: lopêye.

leur [prono] prono omrin et femrin, metou avou "li" u "les" u "da" padvant, i mostere ene sacwè, ene sakî, ki les rwaitant(e)s endè sont les prôpietaires. 1. li leur, les leurs: da zels. Cisse måjhone, c' esteut l' leur dispu cénk djermêyes di djins. Les efants s' margayént tertos; mins les leurs, i n' avént måy rén fwait. 2. da leur: da zels. Ci tchamp la n' a måy sitî da leur. On dit eto: da yeusses. F. qui leur appartient en propre. Disfondowes: li leur, li zels, li yeus', li leu, leu sonk; miersipepieuzmint el notûle eyet l' mape A.L.W. 2.55.

leuze [f.n.] oû ponou sins schågne. Disfondowes: leuze, leuve, lûze. rl a: wache. F. oeuf hardé. Coinrece Roman Payis et payis d' Lidje. | leuzer [v.s.c.] ponre ene leuze, tot cåzant d' ene poye. Nosse noere poye a co leuzé. >> on leuzé oû: ene leuze. Disfondowes: leuzer, leuver, lûzî.

Leuze [n.pl.] no di sacwantès plaeces el Walonreye: Etimolodjeye: latén "lutosa" (plin d' broûs). I. Leuze-dilé-Du [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. F.Leuze(-Lonchamps), rebané avou Inguezêye. II. Leuze-e-Hinnot [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Leuze-en-Hainaut, divnou intité. III. Leuze [n.pl.] hamtea d' Some (e F. Somme-Leuze.).

Levant [o.n.] pont cardinål wice ki l' solea s' live, metou a droete so ene mape. rl a: Ess, Ponant. F. Est, Levant, Orient. >> Près-Levant: a) (e 20inme sieke) payis des Balkans, eyet l' Turkeye. b) (å 21inme sieke) å pus sovint, Turkeye, Liban, Palestene et Israyel. F. Proche-Orient. >> Moyén-Levant: Payis metous å Coûtchant d' Azeye (do Liban å Pakistan). F. Moyen-Orient. >> Lon-Levant: Payis metous tot å levant d' l' Azeye (Djapon et ttåtoû). F. Extrème-Orient. | levantrece [addj.] metou å Levant. F. oriental. >> Azeye Nonne-Levantrece: troke di payis ki s' ont diswalpé pår li dierin cwårtî do 20inme sieke: Taywane, Vietname, Taylande, Singapour. F. Sud-Est Asiatique, Asie du Sud-Est.

lever (codjowaedje) I. [v.c.] mete (ene sacwè, ene sakî) ene sadju pus hôt ki la k' i (elle) esteut dvant. rl a: sorlever, rilever. >> on lyi levrè l' cou: i va toumer e fayite. >> lever l' daxhe: cori evoye. II. [v.s.c.] >> li lever: cori evoye. rl a: li steper. F. s'enfuir. III. [v.pr.] 1. po ene djin, si dispierter et si stamper cwand on-z esteut edoirmou. 2. si mostrer al pikete do djoû, tot cåzant do solea. Disfondowes: lèver, lèvè, l(u)ver. | levêye [f.n.] 1. totes les plantes ki levèt eshonne. F. levée. 2. djermêye di djins. 3. tchåsseye (bele rote avou des pavés). Gn a les dierins tchårs del djoûrnêye ki fjhèt crîner les pires des levêyes (L. Warnant). F. grand-route, chaussée.

levrî rl a: live 1 \ levrî.

lêwe rl a: linwe.

lexhe 1 [f.n.] 1. mere di tchén (tchén frumele). Il est cou dzeu cou dzo cwand k' i croejhele Finete, li ptite lexhe da madame Twenete (H. Petrez). F. chienne. >> T' est èn ome, dit-st i l' bierdjî a s' tchén. - Taijhe tu ! c' est ene lexhe: dobe rivazî après li mot d' felicitaedje "t' est èn ome !". >> aler a lexhe: tchessî après les lexhes e tcholeur, tot cåzant d' on tchén. 2. lovresse (mere di leu). F. louve. 3. (traitant) putin. Bén t' es fén fô, taiss, di co cori après ç' lexhe la. Il a dné tot çk' il aveut azès lexhes (ramexhné pa J.J. Gaziaux). rl a: guinche. F. prostituée. Disfondowes: liche, lèhe, lèche, lèhye, lëche. Etimolodjeye: latén lycisca (minme sinse). rl a: lixhete. lexhrê [o.n.] 1. djonnea ki toûne åtoû des crapådes. rl a: djan-comere. F. coureur de jupons. 2. plaece wice k' on tént des lexhes po-z awè des djonnes. F. chenil. Disfondowes: lèh'rê, lichrê, lèhy'rê. Etimolodjeye: bodje lexhe; cawete -rê (a vey avou ene lexhe). | lexhrete [f.n.] pitite lexhe. Disfondowes: lich'rète, lëch'rète.

lexhe: Li lexhe k' aveut nouri Romulus eyet Remus aléve divni l' simbole di Rome, ey après, des ptits romans lingaedjes (coviete del rivuwe Micromania).

lexhe 2 I. [f.n.] fenaesse des frexheas, avou on montant e triyingue. Loukîz a: rozea, djonkea. F. laiche, carex, jonc. II. [n.pl.] hamtea d' Tchespire, F. Laiche. Vîs scrijhas: Lais, Leix (1068). Etimolodjeye: bodje tîxhon "lisca" (minme sinse).

leyî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. èn nén prinde (ene sacwè) avou lu, rovyî. Elle aveut leyî s' malete sol banc. Lai li mårtea a plaece. Dj' a leyî m' rustea ås tchamps. F. laisser, oublier. >> el fåt prinde et l' leyî u: gn a a prinde et a leyî: a) i n' si fåt nén rtourner, i n' si fåt nén mwaijhi d' ça; b) i n' fåt nén croere tot çou k' on dit. >> Li ci k' a ene niyêye a rascoyî n' a wåde del leyî la: i fåt profiter del tchance di divni ritche cwand ele si prezinte. >> i n' lyi a leyî k' ses ouys po plorer: i lyi a prin totafwait. F. dépouiller, dénuement extrême. >> leyî l' pêle fåte di cråxhe: èn nén aveur des cwårs assez po fini on pordjet. >> leyî l' crinme å fond do pot: abandner do côp on pordjet, sins vey k' on rate li pus bea. >> î leyî ses hozetes° u: î leyî des plomes: piede des cwårs. >> i fåt leyî l' tere pol sint: i n' fåt nén dire çou k' on pinse divant les djins. F. être discret, ne rien dévoiler. >> do pwin ki lait l' crosse: c' est do pwin avou l' miete ki n' tént nén après l' crosse, paski l' påsse n' a nén bén levé. >> des pronnes ki leyèt leus piretes: ki les piretes après l' tchå (nén maweures assez). 2. èn nén candjî, èn nén bodjî. I leyèt les poites å lådje. Les efants leyèt totafwait avå les voyes. Avou l' tins k' i fwait e nosse payis, on l' åreut bén tchåssî d' ene pwaire di shabots, et n' el nén leyî a pîs dischås (C. Quinet). >> leyîz l' ouxh (la): ni rcloyoz nén l' ouxh. >> Come måss° trove ses poteas, i les lait. >> il a leyî les poteas come i ls a trové: il a trové ene situwåcion pår ecramieye, et i n' a rén fwait pol discramyî. F. laisser en l'état. >> i fåt leyî les djins po çou k' i sont: èn si nén rtourner des djins ki djhèt do må sor vos. >> i fåt leyî l' mostî° wice k' il est. >> i fåt leyî l' pire la wice ki Tchårlumagne° l' a planté. 3. cwiter (ene sakî), abandner (on pordjet). >> leyî la; u: leyî la hatche° et matche; u leyî pol diale: cwiter låtchmint (si mayon). Il a leyî la s' crapåde, après l' aveur hanté troes ans. Il a leyî l' båshele la. A ké sudjet, m' mon-keur, mi volez vs la leyî ? (tchanson do 18inme s.). rl a: dileyî. F. abandonner, délaisser, plaquer. >> leyî sol costé: èn nén aconter. Nos l' avans leyî sol costé Et tofer nos avans schorté Dins s' cour ki n' esteut k' ene coyene (J. Guillaume). >> leyî po do poeve et do sé; u: leyî po do pwin tot setch: a) abandner sins rén; abandner låtchmint. b) èn si nén ocuper d' ene djin ki vént po vs vey. F. traiter avec indifférence. >> leyî (ene sakî) e poenne: nel nén aidî, dabôrd k' il est dins l' penin. >> Lai lu dins s' djus !: ni l' aide nén. F. laisser dans la merde. >> leyî deus ptits efants padrî lu: mori avou deus efants. >> leyî cler et curé: èn nén responde a ene sakî, ki va cwand minme decider ttafwait luminme. >> leyî (ene sakî) å raeze: el leyî foû (d' ene mannete afwaire); nel nén fé moussî dins ene ecramireye. Dji djeure sol tiesse di m' pa ki c' est nén mi k' l' a touwé - leyîz vosse pôve pa å raeze ! Il î va ddja må assez insi. (P H Thomsin). >> leyîz çoula å raeze; u: leyîz la çoula; u: leyîz ça la; u: leyîz l' afwaire insi; u: leyîz la çoula pol moumint; u: leyîz ça d' costé; u: leyîz ça po èn ôte côp: ni vs ocupez nén d' ça. Franwal: ahåyant po: "laisser tomber". >> leyî (ene sakî) e påye; u: el leyî trankeye: èn pus s' ocuper d' lu, èn rén lyi dmander, el leyî tot seu. rl a: lai-m'-e-påye. >> El fåt leyî po çk' il est: i n' si fåt nén rtourner d' lu, paski c' est on rénnvåt. F. ignorer. >> endè leyî di s' dispouye: payî tchir ene flotche. Kibén gn a-t i d' enocins K' end ont leyî d' leu dispouye. Po n' aveur schoûté k' leus ouys (H. Pètrez). >> leyî s' båbe; u: leyî l' bok; u: leyî l' mostaetche; u: leyî des pîs d' gayole: èn nén rcôper ses poyaedjes. F. porter la barbe (moustaches, favoris). >> leyî (ene téle some) padrî: leyî sins payî. F. arrièré de compte. >> leyî ouve°. >> leyî s' vea°. 4. diner après s' moirt. Il lyi a leyî si eritaedje. Gn a des djins ki disparexhèt sins ddja leyî sacwants fosmints dins nos sovnances (J. L. Fauconnier). F. laisser, léguer. >> I lyi a leyî po viker: i lyi a leyî assez por lu viker (mins nén on moncea). >> I lyi a djusse leyî po viker: i n' lyi a cåzu rén leyî. II. [aidant viebe] 1. èn nén espaitchî di, èn nén ritni di. Nel lai nén gueuyî insi. I nel fåt nén leyî rintrer. Lai lu ndaler. Li directeur s' aveut dmandé s' il aléve leyî rexhe si troplêye pol pormoennåde (C. Denis). On-z aveut bon d' rapoizer l' tchena et d' leyî toumer l' saetch (G.Dedoyart). Ces nondidjos la n' nos ont nén volou leyî moussî. F. laisser, autoriser à, permettre de. >> Il a leyî ndaler l' cinse: i l' a vindou. >> dji lyi a leyî ndaler: dins ene passêye, èn pus dire so ene sakî, et c' est lu ki va aveur çou k' on håsse dissu. F. cesser d'enchérir sur. >> leyî ndè raler des traites: revoyî des traites nén payeyes. Li honte sereut pus grande a leyî ndè raler des traites. (M. Peclers). >> leyî ragoter (u sgoter°) les makêyes: ratinde li tins k' i fåt. Franwal: ahayant po "Laisser le temp au temps". >> leyî dire les djins; u: leyî cåzer les djins et hawer les tchéns; u: leyî ploure°: èn si nén ocuper di çou k' les djins djhèt. F. ne pas se soucier du qu'en-dira-t-on. >> ki dji n' vos leye nén dire: dijhêye po s' escuzer cwand on côpe ene sakî. F. excuzez-moi de vous interrompre. >> i n' fåt rén leyî piede; u: i n' fåt rén leyî toumer a tere: i fåt waitî di ralower totafwait, di n' rén coshirer. F. tout recycler, récupérer, économiser. >> leyî vey: ratinde po vey cwè. I fåt leyî vey çou k' i frè. Leyans vey come ça toûnrè. Ingl. wait and see. >> i lyi a leyî rider ene parole: i lyi a dit åk catchetmint. F. glisser un mot. >> el leyî tchaire: a) leyî ouve. rl a: låtchî. F. cesser le travail. b) prinde si pinsion. F. retraite. >> endè leyî tchaire ene: èn nén bouter ene djournêye. F. chômer. Croejhete: avou "leyî" divant on viebe a prono, on n' repete nén l' prono. Leyîz mu on pô rpoizer (L. Remacle). rl a: fé, vey. F. laissez-moi me reposer. 2. leyî di (fé ene sacwè): nel pus fé. F. négliger de, cesser de. III. si leyî [aidant viebe a prono] 1. (passivmint) leyî èn ôte vos fé. I s' leye moenner pa s' feme. I s' åreut purade leyî côper l' tiesse ki d' pårler. >> el papî i s' lait scrire: ci n' est nén pask' ene sacwè est scrîte ki c' est l' veur. >> ès leyî fé: èn si nén disfinde. >> I n' si fåt nén leyî fé: i s' fåt disfinde. F. s'opposer, résister. >> ès leyî prinde: si fé djonde, si fé emantchî. F. abuser, duper. >> ès leyî dire: leyî ls ôtes vos dire çou k' i fåt fé. I s' lait dire pa tertos. Il a dandjî di scrire: dvizer, raconter lawter, grognî et rclawer, brutyî et n' si nén leyî dire; sacramenter; disdjurer s' i fåt. (C. Denis). rl a: si leyî djus. F. influencer. >> ès leyî dire ki: aveur oyou dire ene sacwè, mins nel nén vleur acertiner. Dji m' a leyî dire ki c' esteut l' veur. >> ès leyî adire°. >> ès leyî spåmer°. 2. (muroetreçmint) leyî s' coir fé. >> ès leyî rider: si leyî mori. rl a: baxhî, rileyî. >> ès leyî ndaler: a) si disbåtchî (si discoraedjî). rl a: si leyî djus. F. se décourager. b) si disvoyî (si dbåtchî). Si feye s' a leyî ndaler. F. se débaucher. c) foncî, flitchî. Li plantchî si lait ndaler. Vosse vatche si lait ndaler dins l' dos. F. s'affaisser, cambrer. >> ès leyî raveur: rishofler, si rpoizer. A ! Alfén on s' va poleur leyî raveur on pô. (A. Maquet). F. récupérer, reprendre ses esprits. >> ès leyî goter: dischinde tot doûçmint, sins brut. F. se glisser. Etimolodjeye: latén "laxare"; rl a: låtchî, laxhe, rilaye, rilaxhe, rilaxhådes, rilai. Disfondowes: lèyî, ley, lèyi, lèchî, lêchî, léchî, lêchu, lêchë, lêchi, lé, lêssi, lèchè, lêcher, lêchè, lêre. | leyisse [o.n.] (mot d' pexheu) plaece ki l' aiwe a l' air di s' leyî so plaece, a cåze d' ene aroke, et fé tourner li schoume et les tchinisses ki sont so l' aiwe. F. remous. Gn a sovint on leyisse dirî les pilasses d' on pont, u dizo èn ilea, u å boird di l' aiwe. Dji m' va sayî d' aler pexhî e leyisse. L' åblete si tént dins les leyisses (ramexhné pa J. Haust). >> ås Leyisses (so plaece: âs Eyisses) no d' ene plaece di Sprimont. rl a: neyisse. Disfondowes: lèyis', ayis', èhîve, èyîve. | leyijhe [f.n.] leyisse. Disfondowes: lèyîhe, èyihe, ayiche.

leyî-aler [o.n.] rilåtche. I gn a do leyî-aler dispu ki l' pere est evoye. F. laisser-aller. Disfondowes: lêssi-aler, lèyî-aler.

leyî djus I. [vierbire a spitron, a coplemint] (mot d' houyeu) leyî dischinde (li caedje, ene berlinne). II. si leyî djus [vierbire a spitron, a prono] 1. si disbåtchî. Cwand l' feme a morou, i s' a leyî djus. F. se laisser abattre. 2. si leyî dire. Cwand c' est k' on-z a råjhon, i n' si fât nén leyî djus. F. céder. 3. si leyî toumer. Adon, waeraxhmint, i côpît les deus djerets al pôve biesse ki boerla on bon côp, pu s' leya djus (L. Mahin). F. s'effondrer, s'affaler. 4. si leyî ndaler (foncî, flitchî). Gn a l' toet ki s' lait djus. F. s'affaisser, se plier, courber. 5. divni mwais, tot djåzant do tins. Li tins s' lait djus; dji rårans del plouve divant waire. rl a: si disbåtchî. F. se gâter. | leyeu-djus [o.n.] (mot d' houyeu) hiertcheu ki fwait dischinde li plinne berlinne so on frin, u dins ene balance.

leyî-passer [o.n.] passe-avant. F. laissez-passer. Pl. des leyî-passer. Disfondowes: lêssi-passer, lèyî-passer.

Leyon, Leyone [n.dj.] 1. pitit no walon, e F. Léon, Léonne. rl a: Liyon, Linåd. 2. no d' famile di Walonreye, e F. Léon, Léone, Leyon, Leon, Léo, Léong; e flamind Leoen, Léoen. rl a: Liyon, Linåd. | Leyonård [n.dj.] no d' famile di Walonreye, li pus spårdou el province di Lussimbork, e F. Léonard, Leonard, Léonart, e flamind Léonaers, Léonaer, Leonaer. | Leyonårdî [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Léonardy, Leonardy. Etimolodjeye: cawete -î d' ene trope di djins (les cis d' mon Leyonård).

liård [o.n.] 1. (v.v.m.) ancyinne pîce di manoye, ki valeut deus djigots d' Ancyin Redjime, pu deus çanses olandesses, pu deus cintemes bedjes. Li liård valeut troes dnîs; c' esteut l' cwårt d' on sô; ça fwait k' gn aveut doze dinîs pa sô, et 240 dinîs po on franc, veyanmint k' on franc, c' esteut 20 sôs. On dmey liård, c' esteut on cinteme, et dvant, ene çanse, et co dvant, on djigot. (Pondants et djondants). >> on liård, pårén, on liård, mårene: criyaedje des efants ezès batemes. >> èn nén esse malén po on liård: esse biesse. >> on n' dit nén deus messes po on liård: rl a: sikelin. >> esse conoxhou come on mwais liård: aveur ene mwaijhe rilomêye. >> èn nén aveur po deus liårds d' idêye: èn saveur trover comint ès saetchî foû d' ene aroke, amonter ene sacwè, evnd. Franwal: ahåyant po: manquer d'imagination, d'initiative. >> i nd a tcheyou po deus liårds: il a bén ploû. >> i n' a pus on cron liård: i n' a pus on sô (i n' a pupont d' cwårs). >> côper on liård e cwate: viker å rastrindou. >> (må-aclevé) mostrer s' cou po deus liårds et uzer po deus sôs d' tchandele: fé ene ovraedje ki coschire (dispinse) des cwårs dipus k' endè rapoite. >> mete on liård å pourcea: dispinser des sôs sins pont d' avance. 2. des liårds: des cwårs. Il a bråmint des liårds. I djouwe avou les liårds. Ça costêye des liårds. F. de l'argent, du fric. >> des gros liårds, des beas liårds: bråmint des cwårs. Il a dvou dner des gros liårds; ça lyi costêyrè des gros liårds. F. cher. >> atchter avou des liårds so s' mwin: atchter tot dnant des cwårs, nén al croye, nén pa tcheke. rl a: aidant. F. au comptant. >> rinde les liårds: ripayî çou k' on-z a epronté. F. rembourser. >> des djins ås liårds: des ritches. Franwal: ahåyant po: des gens plein de fric. >> nedjî dins les liårds: esse foû ritche. >> i ramasse des liårds come do fier; u: i wangne des liårds come on côpeu d' boûsse: i wangne bråmint des cwårs. Franwal: ahåyant po: il ramasse l'argent à la pelle. >> i va cweri des liårds e s' cofe pus åjheymint k' il ireut cweri on pû e s' tchåsse: il a bråmint des cwårs di cresse (di costé), et i s' endè sieve. >> C' est les liårds ki fjhèt rire: cwand on n' est nén strindou pask' on n' a nou cwårs el måjhone, on pout esse binåjhe et contin. Franwal: ahåyant po: aisance donne assurance. >> end aveur po ses liårds: esse binåjhe d' ene matchandeye u d' on siervice k' on s' a payî. >> diner des bons liårds po do fayé tcherbon: atchter tchir ene sacwè di mwaijhe cwålité. >> mete ses liårds a frais u fé cori ses liårds al coûsse: plaecer ses cwårs a interesses. >> c' est mes ptits liårds ki rôlnut: dj' a metou mes cwårs dins ciste afwaire la. >> siner tos ses liårds: diner tos ses béns pa testamint. F. léguer sa fortune. >> i n' vike ki po ses liårds: c' est onk ki vout wangnî todi dpus. F. cupide. >> Vos avoz des liårds; pa dou ralez ?: dijhêye po fé aler ene sakî ki dit "dj' a des liårds", tot fjhant come si on l' aléve aler ratinde et lyi haper s' boûsse. >> prinde li tins come i vént, les djins come i sont et les liårds po çk' i valèt: li rcete do bouneur. >> l' amour est aveule, ôrmi po les liårds: dijhêye a ene sakî k' endè mareye on (ene) ritche k' est laid(e). >> po-z aveur des liårds divant zels, endè fåt mete di costé (u: di cresse): dijhêye a ene sakî ki sereut djalot di djins k' ont reyussi tot spårgnant. >> On fwait les liårds ronds po rôler, eyet plats po ls etasser: dijhêye soeye-t i po des spårgnants, soeye-t i po des furleus. >> mete ses liårds å notaire Goyî: furler (dispinser) ses cwårs a boere. >> il a stî pixhî ses liårds conte el meur: dijhêye po ene sôlêye, ki coschire tos ses cwårs dins l' bwesson, ki pixhe. >> taper ses liårds al cabaye: furler, coschirer ses cwårs. >> El ci k' a des liårds a todi bråmint des parints: ki vnèt po profiter d' lu. >> i n' est nén tchén avou les liårds des ôtes: i furlêye åjheymint les cwårs ki c' est nén da sinne (d' on responsåve d' ene soce, evnd.). >> Les liårds d' on moenne eyet les cis do diale èn polèt må di s' bate cwand k' on les mete eshonne: cwand c' est po des gros cwårs, on s' pout cobén assoçner avou des cis ki k' on voet evi. Franwal: ahåyant po: l'argent n'a pas d'odeur. >> c' est po des liårds: dijhêye cwand l' mwin vs cateye. >> Vir ene souwete, c' est sene di manke ås liårds: cwand on voet ene souwete (ene hurete). 3.( pa stindaedje di l'idêye des liårds = di l' årdjint) pîce d' èn euro. rl a: uroliård. >> dobe liård: pîce di deus euros. rl a: cwår, sô, çanse, sikelin, picayons, petsales, patacon, aidant, patår. Disfondowes: liârd, li(y)ârd, yârd, li(y)aurd. Coinrece Coûtchant walon.

Li Basse Hesse [n.pl.] hamtea di Fayi-dlé-Snefe, e F. Basse-Hestre. Etimolodjeye: walon "hesse" (dins l' sinse do flamind "heester": hé, bouxhnisse); rl a: Basse-Hesse.

Li Bork [n.pl.] 1. (so plaece: lu Bork, o Bork) Sint Houbert. Dji va å Bork. Les djins do Bork. Dji so pol Bork, et twè ? 2. Ha-so-l'-Aiwe-d'-Eure (so plaece: li Bourk, å Bourk).

liberåcion [f.n.] 1. fén d' ene guere k' on-z est ocupé pa l' innmi, k' est tchessî evoye. 2. rilåtchaedje (d' on prijhnî).

liche, lichrê rl a: lexhe, lexhrê.

Lîcin rl a: Lîssin.

Lidje [n.pl.] (a fé) Disfondowes: Lîdje. | Lidjwès, Lidjwesse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki dimeure a Lidje (veye), dins l' province di Lidje, u dins l' ancyin Payis d' Lidje. II. lidjwès [o.n.] pårler d' Lidje, modele do walon d' l' Ess del Walonreye. III. lidjwès, lidjwesse [addj.] 1. a vey avou Lidje. 2. (mot d' diyalectolodjisse) sicrît dins l' pårler d' Lidje, eneviè di ds ôtes tecses sicrîts dins l' pårler d' Vervî, evnd. Ene paskeye lidjwesse do 17inme sieke. >> Teyåte lidjwès: tite d' on live ki rashonne cwate pices di teyåte sicrîtes a Lidje å 18inme sieke. Disfondowes: lîdjwès, lîdjwèsse. | Lidjeu, euse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki dmeure a Lidje, u do costé d' Lidje, riwaitî (eye) come ene miete grandiveus(e), u tchafiåd(e) pa les ôtes Walons. rl a: Ådneus.

Lidjoes rl a: Lidjwès, Lidjeu. (mot teyorike ki rashonne les mots d' asteure Lidjwès et Lidjeu, nén ritnou e walon a cåze d' on speciålijhaedje do sinse di ces deus mots la; rl a: -oes).

Liernu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Liernu, rebané avou Inguezêye.

Liesse [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Liers, rebané avou Hesta. rl a: Voroû-dlé-Liesse. 2. hamtea d' Rénne, e F. Liesse. Disfondowes: Liès'; Vîs scrijhas: Leers (1018), Lyers (1085), Lers (1133). Etimolodjeye: walon lere, "S" do djenitif tîxhon, k' a-st amoenné cial on diftongaedje.

Lignè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ligny, rebané avou Sombrefe. | Lignitwès, Lignitwesse [n.dj.] onk, ene di Lignè.

lîgue rl a: linwe.

Li Haleu rl a: Les Haleus.

Lihe rl a: Lixhe.

Li Hesse [n.pl.] 1. (so plaece L' Ésse) ancyin ptit ban del Walonreye, e F. La Hestre, limero diyalectolodjike: [Ch 24]; rebané avou 7170 Manâdje; vî limero del posse: 6518. Istwere: ancyinne signorreye k' aveut des teres eto so Sint-Piére (Inne-Sint-Piére), dizo l' minance del Prevosté d' Bince. Industreyes: Fosses a tcherbon dispu 1755, espwetêyes pal Société de La Hestre et de Haine-Saint-Pierre (1782), k' î a saetchî al hoye disk' e 1902. Foidjes di 1884 a 1957 (Grosses Forges et Usines de La Hestre). Asteure, c' est pus rade on viyaedje di dmorance. Sicrijheus d' walon: René Painblanc, Charles Staquet. 2. (so plaece La Hesse) hamtea di Tohogne. Etimolodjeye: walon "hesse" (dins l' sinse do flamind "heester": hé, bouxhnisse); rl a: Li Basse Hesse.

lijhaedje, lijheu rl a: lére \ lijhaedje, lijheu.

lijhî [v.c.] relére (ås crompire, evnd). Nos lijhéns todi nos cartoutches a l' mwin (ramexhné pa L. Baijot). F. trier, sépare. Disfondowes: lîjî, lîji. | lijheu 2, lijheuse u lijhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki lijhe. F. trieur. Etimolodjeye: latén legere (lére). Coinrece Basse-Årdene.

Liloe (so plaece: Disfondowes: Lèloû) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lillois-Witterzée, rebané avou Brinne. Disfondowes: Lilwè, Liloû, Lèloû, Lèlou; Vîs scrijhas: Lentlo (966), Lentlos (1147). Etimolodjeye : tîxhon lindel (tiyoû), cawete walone -oe, bwès d' tiyoûs.

Limal rl a: Nimal.

limero [o.n.] 1. nombe fwait d' onk ou di sacwants chifes. on limero d' telefone. F. adjectif numéral cardinal. 2. nombe ki dene li plaece d' ene sacwè dins ene rîlêye, dins èn eshonna. Djel a léjhou dins èn årtike do limero 15 del rivuwe «Coutcouloudjoû». >> limero atomike: limero d' èn elemint tchimike dins l' tåvlea periodike des elemints. >> limero del posse: limero ki definixh ene intité di distribouwaedje po posse, et ki permete on triyaedje pus åjhey et sins rujhes, la ki c' est on limero unike et nén on no. 3. pårteye d' on spectåke (di cike, di cåbaret). >> fé s' limero: si cdure d' ene manire a assaetchî l' atincion. F. numéro. Disfondowes: lim'rô, nim'rô, numèrô, limèrô. | limeroter (codjowaedje) [v.c.] diner on limero. F. numéroter. | limerotaedje [o.n.] metaedje d' on limero. F. numérotation. >> addjectif di limerotaedje: limerotant addjectif. | limerotant, e [addj.] ki dene on limero, ene plaece. >> limerotant addjectif: addjectifs ki mostere li plaece d' ene sacwè en ene rîlêye. Dinltins, li cawete des limerotants addjectifs esteut -îme a Måmdey, -inme a Spå, Lidje et Vervî, -ime el Basse-årdene. F. numéral ordinal. Dipus d' egzimpes.

Li Moite Aiwe, so plaece La Moûrtawe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lamorteau, rebané avou 6767 Rovroe-e-Gåme; limero diyalectolodjike: [Vi 44]; vî limero del posse: 6764. Lingaedje do payis: gåmet.

Limpreur [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Lempereur, Lampereur, Lampreur. Disfondowes: Limpèreur, Lampèreur, Lampreu, Limpreur. Etimolodjeye: etroclaedje di "l' impreur" no metou a ene sakî ki fjheut do grandiveus. rl a: Lirwè, Liprince, Liconte; u djin d' ene famile ki tneut on cåbaret avou l' essegne "A l' Impreur".

Li Mwinni [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Le Mesnil, so plaece El Mwèni, rebané avou 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 85]; vî limero del posse: 6399; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Au Mwèni. 2. hamtea d' Freu, so plaece o Mèni. Etimolodjeye: rl a: mwinni.

Li Mwinni-Sint-Blaize [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mesnil-Saint-Blaise, rebané avou 5560 Ouyet; limero diyalectolodjike: [D 77]; vî limero del posse: 5591; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Au Mwinni-Sint-Blése. Etimolodjeye: rl a: mwinni.

Lînåd [n.dj.] 1. pitit no walon, e F. Léonard. 2. no d' famile di Walonreye, e F. Lina, Lyna, Linard, Linart, e picård Liénard, Liénart, Lienaux; e flamind Linaer, Lienaert, Lienarts, Leenard, Leenaert, Lenaas, Leenars, Leenarts, Leenars, Leenats; rl a: Leyonård.

linesmane [o.n.] å fotbale, ome ki rwaite si l' bouye (li bale) a rexhou foû do djeu. Li pårén aritchixheut s' motî avou des mots come lene di smele (come i loméve li linesmane) (F. Barry). F. juge de touche. Disfondowes: linès'man', linès'mèn'. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès linesman, 1920.

linet [o.n.] pitit moxhon xhufleu ki dmeure el Walonreye, ki magne des grinnes di såvadjès plantes, dins les crombires, evnd, gris et rodje sol gavêye, e sincieus latén Acanthis cannabina. F. linotte mélodieuse. >> rodje linet: lomaedje do måle di linet (k' a do rodje so l' tiesse et sol gavêye). >> gris linet: lomaedje del frumele di linet (k' est tote grijhe). >> blanc linet: sôre di linet avou dipus d' blancs penas k' els ôtes. >> franc linet: linet aprovijhî. >> djaene linet, vete linet: djaene linet. Disfondowes: linet, lënet, lunet Etimolodjeye: bodje lén, cawete -et. | linete [f.n.] u linot [o.n.] u linote [f.n.] u linea [o.n.] u linroû [o.n.] linet. Disfondowes: linète, linot, linote, linia, lignète, ligninte, lënote, linê, ligna, lëgna, lègn'ré, lèn'rya, lergna, lignroû, lignrou, lin'rou, lén'rou, lènroû. Etimolodjeye: bodje lén, cawetes -ot(e), -ete, -ea, -roû.

Li Nefe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Laneffe, rebané avou 5651 Walcoû; limero diyalectolodjike: [Ph 14]; vî limero del posse: 6422. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Al Nèfe. >> No di des plaeces del Nefe: rowe al Mwaiye (so plaece: ruwe al Mé). Vîs scrijhas: Neffia (1064), Lenaife (1070). Etimolodjeye: bodje tîxhon "awjo" (frexh pré), bodje walon "efe, eve" etroclaedje a pårti d' on sujhion "en Efe" => Nefe => Li Nefe.

lingaedje [o.n.] 1. cåzaedje d' on peupe, diferin des cis des ôtes peupes ki vikèt astok. Dj' inme mî aveur on no flamind et disfinde li walon k' on no pår walon et leyî dcweli m' lingaedje (M. Slangen). Li lingaedje c' est çou ki permete al djin, cwand ele a ene zine dins s' cervea, del fé passer ås ôtes (L. Baijot). F. langue. >> lingaedje da Defrecheux, da Dante, da Voltaire, da Shaekspeare, da Goethe, da Cervantes: florixheures po djåzer do walon, di l' itålyin, do francès, di l' inglès, di l' almand, do castiyan. >> lingaedje d' oyi°. 2. manire di djåzer d' ene djin, diferin des djins ki vikèt avou leye. Come leu lingaedje est grossî ! F. langage. >> ridresseu(se)° di lingaedje. 3. (mot d' éndjolisse) eshonna di caracteres, simboles eyet rîles ki, eshonne, permetèt di scrire çou k' on programe doet fé. C' est co des vîs programes sicrîts e lingaedje Fortran F. langage (informatique).

lingue rl a: linwe.

Li Noû Lovén [n.pl.] nouve veye del Walonreye, e F. Louvain-la-Neuve, ebanté avou 1348 Ocgniyes-Noû-Lovén. Croejhete: (a l' atake) Li Noû Lovén a wangnî å fotbal. C' est l' Noû Lovén k' a wangnî. Dji n' inme waire li Noû Lovén. Dji va å Noû Lovén. Ele rivént do Noû Lovén. Dji so pol Noû Lovén. Nos avans rpassé på Noû Lovén. I dmorèt e (u: å) Noû Lovén. Disfondowes: Lë Noû-Lovin, Lu Nû-Lovin, Li Noû-Lovegn. Etimolodjeye: acolaedje addjectif + no d' veye, pa rshonnance avou Noû-Pré, Noû York, 1995.

Li Noû Payis [o.n.] (v.m.) Amerike (Etats-Unis), copurade po les Walons ebagués ladrî al difén do 19inme sieke. rl a: Stêsses, USA.

Li Noû Pré [n.pl.] 1. Novele intité del Walonreye, e F. Neupré, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes ancyins ptits bans del Walonreye, limero del posse 4120; >> ban do Noû-Pré: Li Rotoe, Ehin, Li Nouve Veye e Condroz, Plinnevå. Croejhete: (a l' atake) Li Noû Pré a wangnî å fotbal. C' est l' Noû Pré k' a wangnî. Dji n' inme waire Li Noû Pré. Dji va å Noû Pré. Ele rivént do Noû Pré. Dji so pol Noû Pré. Nos avans rpassé på Noû Pré. Nos avans dmoré e (u: o) Noû Pré. 2. hamtea do Rotoe.

Li Noû Tchestea [n.pl.] 1. no d' sacwantès plaeces el Walonreye, copurade: a) Li Noû Tchestea dlé Vizé: rl a: Åbin. b) Li Noû Tchestea e l' Årdene: rl a: Li Tchestea.

Li Nouve Caledonreye [n.pl.] (a fé pa Pablo) Croejhete: (a l' atake) Li Nouve-Caledonreye a wangnî å fotbal. C' est l' Nouve-Caledonreye k' a wangnî. Dji n' inme waire li Nouve-Caledonreye. Dji va al Nouve-Caledonreye. Dji so pol Nouve-Caledonreye. Nos avans rpassé pal Nouve-Caledonreye. Nos avans dmoré el Nouve-Caledonreye. Etimolodjeye: calcaedje del tcherpinte walone "Li Nouve Veye", et del cawete -onreye sol piceure di "Walonreye". | Noû-Caledonî, Nouve-Caledonresse [n.dj.] dimanant(e) del Nouve-Caledonreye. F. Néo-Calédonien. Etimolodjeye: uzaedje des cawetes walones et acoirdaedje di l' addjectif. | noû-Caledonyin, nouve-Caledonyinne [addj.] del Nouve-Caledonreye. F. néo-Calédonien. Croejhete: eployîz purade l' addjectivire "del Noû-Caledonreye" ki l' addjectif. Les martchandijhes del Nouve-Caledonreye. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "néo-Calédonien".

	Imådjes del Nouve-Caledonreye (del Daegntoele).

Li Nouve Måjhone [n.pl.] 1. no d' sacwantès plaeces el Walonreye; rl a: Li Viye Måjhone. 2. Neufmaizon° viyaedje del Walonreye, e Payis Picård.

Li Nouve Veye [n.pl.] 1. Li Nouve Veye e Condroz: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Neuville-en-Condroz, rebané avou l' Noû-Pré; limero diyalectolodjike: [H 34]; vî & novea limero del posse: 4121. Ortografeye walone oficire pol posse: Al Noûvèye. 2. Li Nouve Veye dizo Hu: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Neuville-sous Huy, rebané avou ???? divant les grands rebanaedjes di 1977; limero diyalectolodjike: [H 42]. Ortografeye walone oficire pol posse: Al noûve véye. 3. Li Nouve Veye e Bwès: hamtea di Tniveye. >> Sipotaedje des djins: Les mochons, les Mochetes. Croejhete: (a l' atake) Li Nouve Veye a wangnî å fotbal. C' est l' Nouve Veye k' a wangnî. Dji n' inme waire li Nouve Veye. Dji va al Nouve Veye. Dji so pol Nouve Veye. Nos avans rpassé pal Nouve Veye. Nos avans dmoré el Nouve Veye. Etimolodjeye: latén "nova villa" (nouvveye = nouve cinse). rl a: Noveye, Martoujin, Neuvile, Nevile.

Li Nouve Zelande [n.pl.] payis di l' Oceyaneye, en inglès New Zealand, e mawori Aotearoa, metou a nonne di l' Ostraleye, di 268.680 km² long et lådje, avou 3.850.000 dimanants. Mwaisse-veye: Wellington. Lingaedjes: inglès eyet mawori. Dipus d' racsegnes so Wikipedia. Il ont sôrtou l' grand pantomime: adjåzia avou les gaztîs so l' atol minme, tournêye d' esplicaedjes do minisse francès en Ostraleye ey el Nouve-Zelande (L. Mahin). Croejhete: (a l' atake) Li Nouve Zelande a wangnî å rugbi. C' est l' Nouve Zelande k' a wangnî. Dji n' inme waire li Nouve Zelande. Dji va al (u: el) Nouve Zelande semdi ki vént po m' societé. Dji so pol Nouve Zelande. Nos avans rpassé pal Nouve Zelande tot rivnant d' Ostraleye. Nos avans dmoré el Nouve Zelande deus anêyes å long. Disfondowes: Noûve-Zèlande, Noûve-Zèlinde, Nûve-Zélande, Novèle-Zélande. Etimolodjeye: calcaedje del tcherpinte walone "Li Nouve Veye". | Noû-Zelandî, Nouve-Zelandresse [n.dj.] dimanant(e) del Nouve-Zelande. F. Néo-Zélandais. Etimolodjeye: uzaedje des cawetes walones et acoirdaedje di l' addjectif. | noû-Zelandès, noû-Zelandesse [addj.] del Nouve-Zelande. Croejhete: eployîz purade l' addjectivire "del Nouve-Zelande" ki l' addjectif "noû-Zelandès". Les martchandijhes del Nouve-Zelande. L' ekipe di rugbi del Nouve-Zelande. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "néo-Zélandais".

Lin-so-Djêr [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lens-sur-Geer, rebané avou 4360 Dreye; limero diyalectolodjike: [W 12]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lin-sol-Djêr. Istwere: boket d' l' ancyinne Conteye di Lô°. Dipus d' racsegnes (e flamind).

linse [f.n.] 1. roye la k' les djouweus s' metet po djouwer al galene (å boutchon) u ås mayes. F. ligne de départ. >> dal (u: d' al) linse: dispu li cminçmint. Dji n' såreu scrire deus mots, si dj' n' a nén si aidance; Mins, s' i mel dene, adon, dji pete el ver d' al linse (J. Renard). On dit eto: d' aprume. F. au départ, de prime abord. >> a linse !: criyaedje po k' les bateus d' ene coûsse a pî si meténxhe sol lene po pårti. F. à vos marques ! 2. roye (lene) å djeu d' couyon. Dj' avans wangnî; nos plans disfacî ene linse. I nos dmeure co deus linses a fé (J. Coppens). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do flamind "lijnes" (criyaedje po dire k' el djouweu doet esse al lene k' on cmince). Coinrece payis d' Nivele, El Lovire.

lintile [f.n.] 1. plante ahivêye po ses grinnes dins les payis del Mîtrinne Mer, des ptits plats poes, on dmey cintimete lådjes, k' on magne a môde di boleye. 2. ci ptit poes la. Djåcob dina a Ezayu do pwin eyet del sope ås lintiles (Djeneze, rat. pa L. Hendschel). 3. sôre di vere k' on mete direk so l' ouy estô des berikes. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. lentille.

linwe [f.n.] 1. boket do coir metou dins l' boke, et ki sieve a magnî et a djåzer. a) dins l' sinse di magnî. Sacwants kilos d' farene fijhént bén l' afwaire po prusti deus u troes pwins, ki n' aplaként nén al linwe come li gris papiasse do ravitaymint (Y. Laurent). Nosse vatche aveut ene linwe houzêye et vni foû del gueuye (L. Remacle). b) dins l' sinse di djåzer. Dimefyîz vs des linwes k' ont stî trimpêyes dins l' souke; a ene douce alinne, våt mî, sovint, ene sakî ki souke (H. Petrez). Fåt côper leu linwe djus a des cis k' i gn a ki dmandront do côp "ké walon alez aprinde?" (R. Viroux). rl a: langue, lingaedje, linwistike, linwincieus; rl a: toitche-linwe, trop-di-linwe. >> Dji l' a sol betchete di m' linwe: dji m' sovén bén d' ene sacwè, d' ene sakî mins dji n' sai pu dire si no. >> hagnî dissu s' linwe: si taire dabôrd k' on vôreu bén dire åk. Dj' aveu-st aprin a fé des gros shonnances-di-rén tot hagnant dissu m' linwe, les côps ki m' pa m' berdeléve (J.L. Fauconnier). >> t' as ravalé t' linwe?: Dijhêye a ene sakî ki n' vout nén responde. >> dislaxhî s' linwe: djåzer bråmint. >> si linwe va todi: i n' si djoke nén d' cåzer. Les linwes vont come ene lavete å cou d' on pot. >> linwe d' aspik: djin ki sont todi po cdjåzer ls ôtes. >> linwe a talu: totafwait ride djus: djins ki n' savèt nén wårder por zels çou k' on lzî dit. >> linwe a trinte-shijh tournants: djin ki n' dit nén deus côp l' minme. >> dire a spesse linwe: dire avou ene air di rprotche. Li dame di scole lyi a vnou dire a spesse linwe: Nozôtes, nos l' savéns bén k' vos toûnrîz må (C. Denis). >> saetchî l' linwe après: djéri après. 2. (mot d' acleveu) misrete (coir k' est dins l' bouye des aiwes do vea, do polin, et ki rshonne a ene linwe) Sacwants cinsîs djhèt: c' est çou ki l' vea a po shushî dins l' vatche (ramexhné pa P. Otjacques). F. hippomane. 3. (disconsyî) lingaedje. Les djins sintnut ki l' walon est ataké et k' on dit d' lu k' ci n' est nén ene linwe (J.F. Brackman). Disfondowes: linwe, lêwe, lingue, lîgue; miersipepieuzmint el mape ey el notûle ALW 1.53. Coinrece Payis do Tchestea (sinse 2).

linwe-ehåyaedje [o.n.] (mot d' linwincieus) tot çou k' est fwait totavå po fé rmonter li statut d' on lingaedje ki s' sint mancî, d' ene façon u d' ene ôte. Disfondowes: linwe-èhauyèdje, linwe-auyèdje, lingue-èhauyadje. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (linwe, metou po "langue, lingaedje") + no (ehåyaedje), 1997.

linwince [o.f.n.] syince ki studeye les lingaedjes. On dit eto: filolodjeye. F. linguistique. | linwincieus, linwincieuse [o.f.n.] li ci (cene) ki studeye les lingaedjes. F. linguiste. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (linwe) + addj. (sincieus), 1995. | linwincieuzmint [adv.] linwisticmint.

linwistike [addj.] a vey avou li studiaedje des lingaedjes. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "linguistique", 2000. | linwisticmint [adv.] si on s' astoke sol linwistike.

Li Ptit Tier [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Petit-Thier, rebané avou l' Viye Såm. Limero diyalectolodjike: [B5]; Limero del posse (nén candjî): 6692. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Â Ptit-Tièr. >> Sipotaedje des dmorants: les Bonbons. >> Hamteas do Ptit Tier: Blanke-Fontinne (Disfondowes: Blantche-Fontin.ne); Å Poto; E Såt Henåt (Disfondowes: O Sârt Hènârt); Nos d' plaeces do Ptit Tier: Hî d' Bierixh (Disfondowes: Bièrihy'); Les målès Pires (Disfondowes: mâlès); Tinseubwès. Djeyografeye linwistike: metou a l' aschate des payis waloncåzants et tîxhoncåzants (Recht): li Tinseubwès si lome, pus å Ponant, li Wolkeshart. Li hamtea do Poto est l' plaece k' on passéve foû del Conteye do Lussimbork. Etimolodjeye: addjectif (pitit) + no (tier).

lire, lireye rl a: lére \ léreye.

Li Rou-dlé-Fosse (so plaece: Au Rou) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Le Roux, rebané avou Fosse; >> Sipotaedje des djins: les Mazwîs.

Li Rou-dlé-Miroe (so plaece: Au Rou) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Roux-Miroir, rebané avou Incoû. rl a: rou, El Rou-dlé-Tchålerwè. Vî scrijha: Ruoz (946).

Lîsmea, so plaece Lîsmia [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Linsmeau, e flamind Linsmeel, rebané avou Élessene. Vîs scrijhas: Linsmeal (1114), Linsemel (1187), Lismea (1250). Etimolodjeye: bodje "Lîssin°", cawete -ea (pitit Lîssin); rl a: Élessinea.

lisse [o.n.] feu d' li. >> blanc lisse, djaene lisse: sôres di feus-d'-li. >> ôle di lisse: petales di feu d' li, distrimpêyes dins l' ôle d' olive.

Lîssin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lincent, e flamind Lijsem, divnou intité avou novea limero del posse 4287. Disfondowes: Lîssin, Léssin. Vîs scrijhas: Lynsen (1031), Linsem (1149), Linchain (1525). Etimolodjeye: tîxhon "Lîss" (pitit no) et "haim" (måjhon) (li måjhon da Lîss); rl a: Lîsmea.

	Imådjes di Lîssin: a hintche: sovnances des ancyinnès cårires di pire (bire al Pirreye, rowe do Piroe); å dzeu: li viye eglijhe k' a stî ene miete rassonrêye; a droete: sol voye Brussele Lidje, Lîssin (Lijsem e flamind) est trevåtcheye pa l' otostråde E40 eyet på TGV.

litaneye [f.n.] 1. (rilidjon catolike) priyire k' on dit å sints, onk après l' ôte, avou on boket d' cåzaedje k' est todi l' minme. Ås rogåcions, on djheut l' litaneye des sints: c' esteut tofer. Sint Chôze, "ora pronobis"; cwand k' on cåzéve a mwints, c' esteut Vos, tos les sints mårtirs, "orate pronobis". 2. berdelaedje rl a: oremusse. 3. rîlêye. Il ont scrît ene litaneye di rclamaedjes. F. série, lithanie.

Litawe [n.dj.] råle no d' famile di Walonreye, e francès Litawe, Letawe. Etimolodjeye: no metou d' onk ki djåzéve di tawe dins on payis la k' ci mot la n' esteut nén spårdou.

Li Tchestea [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Neufchâteau, divnou intité avou novea limero del posse 6840; limero diyalectolodjike: [Ne 1]; vî limero del posse: 6620. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lu Tchèsté. >> Ban do Tchestea: Li Tchestea, avou Granvwar, Grapfontinne, Hamîpré, Longuié et Tournai. Istwere: Li noû tchestea, k' a dné s' no al veye, fourit basti dins ls anêyes 1100 et des, pa on valet do Conte di Tchini. Li Tchestea n' a divnou mwaisse-veye d'arondixhmint et awè on tribunå, fok e 1800, dizo l' moennance francesse. Tuzance walone: Jean-Baptiste Dasnoy î scrijha si "Dictionnaire wallon-français à l'usage des habitants de la province de Luxembourg et des contrées voisines" (1856). Li CDWEL, cinte di racsegnes pol walon et l' gåmet e scole o payis d' Lussimbork, fourit ahivé pa Raymond Mouzon a pårti di 1975. Sicrijheus walons: Raymond Mouzon (rl a: Nûviè), Pierre Otjacques (rl a: Viyance), Jules Madan. Croejhete: (a l' atake) Li Tchestea a wangnî å fotbal. C' est l' Tchestea k' a wangnî. Dji n' inme waire li Tchestea. Dji va å Tchestea. Ele rivént do Tchestea. Dji so pol Tchestea. Nos avans rpassé på Tchestea. Ene biblioteke di documints sol walon k' est wårdêye e (u: o) Tchestea. Disfondowes: Lu Tchestê, Lu Tchesté, Noû-Tchestê, Neuchatô. | Tchestrolet, e [o.f.n.] dimorant(e) å Tchestea.

Li palås d' djustice do Tchestea a stî cnoxhou lon et lådje diviè ls anêyes 1996-2005 a cåze do procès d' on margougneu d' efants, l' afwaire Dutroux.

Li Trô [n.pl.] 1. hamtea d' Foret-dlé-Tchôfontinne. 2. novele intité, e F. Trooz, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje des viyaedjes di Foret, Fraipont et Nessonvå.

Li Vå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Hastière-Lavaux, rebané avou 5540 Astire; limero diyalectolodjike: [D 65]; vî limero del posse: 5540. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Lavau. Croejhete: C' est l' Vå k' a wangnî l' tournoe; Dj' a stî al fiesse al Vå. Nos avans dmoré el Vå. Dji so pol Vå. Dj' a rpassé pal Vå.

Li Vå-addé-Rozire [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vaux-lez-Rosières, rebané avou l' Vå-so-Sure, 6640. limero diyalectolodjike: [B 28]; vî limero del posse: 6640. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Vâ-addé-Rozière.

Li Vå d' Awosse [n.pl.] redjon d' Itåleye, djusse dirî l' Savoye francesse. Dj' avans stî e vacances el Vå d' Awosse. Li Vå d' Awosse est bele a vey a ç' såjhon ci.

Li Vå-dzo-Tchivrimont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vaux-sous-Chèvremont, rebané avou 4051 Tchôfontinne; limero diyalectolodjike: [L 91]; vî limero del posse: 4601. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: È Vå.

Li Vå Sinte-Ane [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lavaux-Sainte-Anne, rebané avou 5580 Rotchfoirt; limero diyalectolodjike: [D 99]; vî limero del posse: 6926. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Li Vau-Sinte-Ane. A vey: muzêye del tchesse dins l' tchestea.

Muzêye del Vå Sinte-Ane: tcheyires wårnêyes di coines di ciers (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

Li Vå-so-Sure [n.pl.] Novele comene intité del Walonreye, e F. Vaux-sur-Sûre, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes do Payis d' Sure, avou come novea limero del posse 6640. Province di Lussimbork, Arondixhmint d' Bastogne. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Vâ. >> ban del Vå-so-Sure: Djuzret, Morhè, Nive, Sibret, Vå-addé-Rozire.

live 1 [o.n.] biesse del famile des rawiants, come on lapén, mins pus brun d' coleur, ki n' fwait pont d' terêye, et ki court foirt rade. F. lièvre. Pol frumele on dit: håze. >> cori come on live: cori rade. >> do tins kel tchén s' grete, li live li trosse: i n' fåt nén tofer tchicter cwand c' est po decider åk. >> s' etinde come deus lives e l' avoenne: bén s' etinde. Franwal: ahåyant po: s'entendre comme larrons en foire . >> pocwè k' les lives ont les pates di drî pus longues ki les cenes di dvant ? :: Po n' nén spotchî leus rostons: advinea on pô crås. Disfondowes: lîve, live. | levrî [o.n.] tchén d' ene sôre avou des longuès pates et on fén maigue coir, k' on va al tchesse ås lives avou, pask' i court ossu rade ki zels. F. lévrier. Disfondowes: lèvrî, l(è)vri, lèvriyé. Etimolodjeye: bodje "levr-" (live 1, avou candjmint d' voyale), cawete -î.

live 2 [o.n.] raloyeyès foyes di papî, avou åk di scrît dsu, fwaites po esse léjhowes. Les lives, so l' axhlete, si drovèt et foû des imådjes avolèt d' Artagnan, Robin des bwès, Zoro et Tarzan (L. Bukens). F. livre. Disfondowes: lîve, live | livrî, livrire [o.f.n.] 1. martchand(e) di lives. F. bouquiniste. 2. li ci(ne) ki tént ene livreye. F. libraire. Etimolodjeye: bodje "livr-", di live (2), cawete -î, 1996. | livreye [f.n.] 1. botike ås lives (la k' on vind des lives). rl a: hobete. F. librairie. Ingl. bookstore. 2. (mot d' éndjolisse) hopea d' fonccions metowes eshonne et ki polént esse eployeyes (on dit k' ele sont houkeyes) dins ds ôtes programes, sins mezåjhe di riscrire leu côde. F. bibliothèque (de fonctions). Ingl. (computer) library. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. librairie (sinse 1) ou l' inglès library (sinse 2), a môde di cawete -reye sol mot "live", 1996.

live di messe [o.n., pl. des lives di messe] live avou les priyires et tchansons di totes les messes di l' anêye, sovint avou ene awiyete. On-z a rmetou dins ene grande boesse Li blanc fouro, les blancs solés Li vwele, les fleurs, li live di messe; On-z a bén rmetou tot d' costé (P. Moureau). F. missel.

live di mots [o.n.] motî. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje, calké sol tcherpinte des mots tîxhons come "woordenboek", "Wörtenbuch", 1980.

Li live di mots da Lucyin Somme, do walon d' après Nameur et avårla, li prumî gros diccionaire avou on tite e walon.

Live I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lives-sur-Meuse, rebané avou Nameur. II. [no d' aiwe] aiwe ki prind sourd e s' maxhe a Mouze e ç' viyaedje la. Etimolodjeye: gayel "iv(erno)" (corante aiwe), avou etroclaedje do spotchî årtike li (c' est ene rediveuse etimolodjeye). | Livot I. [n.pl.] hamtea d' Rénne. II. [no d' aiwe] no do Hoyou a Rénne. Etimolodjeye: cawete -ot.

Li Veye [n.pl.] 1. Al Vile: Tchålerwè. I gn a l' Hôte-Veye et l' Basse-Veye, come ça gn a po totes les gosses. 2. A la Vile. Tchårluveye. Mwaisse-veye di l' Årdene di France, e F. Charleville-Mézières. Lingaedje do payis: tchampnwès. rl a: mape do tchampnwès°.

livigne [o.n.] bele plaece dins les måjhons d' après 1950, sovint metowe astok del såle a mwindjî, avou djusse on ptit meurea come inte-deus. Etimolodjeye: calcaedje di l' inglès "living-room".

Li Viye Såm [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vielsalm, en almand Altsalm. divnou intité, tot wårdant l' minme limero del posse: 6690; limero diyalectolodjike: [B 4]; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Al Vîsâm. >> ban del Viye Såm: Li Viye Såm avou: Bihin, Les Haloes, Li Ptit Tier. >> Hamteas del Viye Såm: Beafayi (Disfondowes: Binfayi); Bexh (Disfondowes: Behy'); Burtonveye; Cahê, Al Conteye (Disfondowes: al Contî); Al Tchåssêye (Disfondowes: Al tchâssî); Hermanmont; Priyesse-mont (Disfondowes: Prés'mont); Rinxheu (Disfondowes: Rinhyeu); a Såm° (Disfondowes: Sâm); El Nouve Veye; å Taeyi (Disfondowes: Tèyi); Li Veye do Bwès. Nos d' plaeces del Viye Såm: O Bårfa (Disfondowes: Bârfa), Bonåfa (Disfondowes: Bonâfa), al Cobroye (Disfondowes: Combrôye), a Djibîfa (Disfondowes: Djîbièfa). Istwere: Li Conteye di Såm est mo vî (10inme sieke). Les contes di Såm, di Såm-Vianden (1163-1415) eyet di Såm-Reifferscheit dimeurront les mwaisses disk' al Revolucion francesse. Mågré l' bagaedje des Contes eviè "li Nouve Såm" e 1350, li Viye Såm va dmorer li plaece del Djustice. A l' askepiaedje del Beldjike, fourit po cmincî metou avou l' Province di Lîdje, pus après, do Lussimbork. E Noyé 1944, li Viye Såm fourit å fén mitan di l' Ofinsive da Von Runschted. Racontaedje d' on temon. E 1977, ås rebanaedjes, des payis ki n' avént måy dispindou del viye Conteye vont esse rimetous avou l' ban del Viye Såm: Hébronvå, Djubievå, Provedroû (da Lierneu), Comanster (di Bho). Industreyes: cårires di pires a flin (pire a rawijhî); schayires. Sicrijheu e walon: Djôzef Docquier. Accint walon: prononçaedje des xh, jh eyet sch a môde do ich-laut almand (riwaitoz les nos d' plaeces come Bexh, Rinxheu). Li betchfessî "å" si prononce todi "â" (a Sâm, â fâ Djerâd); les femrins corons des addjectifs ni s' prononcèt nén (al Vî Sâm). rl a: Såm, Såmiot. Croejhete: (a l' atake) Li Viye Såm a wangnî å fotbal. C' est l' Viye Såm k' a wangnî. Dji n' inme waire li Viye Såm. Dji va al Viye Såm. Dji so pol Viye Såm. Nos avans rpassé pal Viye Såm. Nos avans dmoré el Viye Såm. Disfondowes: Al Vî Sâm, Al Vî San.m, Al Vîye Saum. Etimolodjeye: Viyaedje di Såm (come li rivire), divnou Li Viye Såm, cwand les pus beas bastimints ont stî les cis dilé l' tchestea, ki s' ont rlomé Såm (Såm-Tchestea). Etimolodjeye: addjectif (viye) + no d' aiwe (Såm).

Mape do ban del Viye Såm (rarindjeye e walon pa L. Mahin)

	(a) L' eglijhe del Veye do Bwès (pondaedje da Milou Renard). (b) Muzêye del Pire di Flin, el Conteye (sol Daegntoele) (c) On tank di l' Ofinsive da Von Runschted.

lixhe rl a: lexhe.

Lixhe so plaece: Lihe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lixhe, e Ny Lieze, rebané avou Vizé. Disfondowes: Lihye, Lihe. Etimolodjeye: erî-rfwait tîxhon "liska" (cladjot).

lixhete [f.n.] pitite linwete keudowe après les paltots, les texhous, les tchmijhes, po les pinde après on crotchet (ki prind li fôme del nateure d' ene lexhe). Li lixhete esteut schetêye; dj' a dvou pinde mi noû paltot insi, et ça a fwait ene tete. Disfondowes: lichète, lëchète, lichate.

liyård rl a: liård.

liyon, liyone [o.n.] 1. Biesse ås tetes magneuse di tchå del famile des tchetidés, di poyaedje djaene-orandje, e sincieus latén Panthera leo. Li måye pout fé disk' a 250 kg et si ricnoxhe åjheymint a s' crinire. Li frumele, ki c' est leye ki tchesse, est pus ptite, et peze dins les 180 kg. Les liyons vikèt ratroplés, on måye k' est mwaisse et sacwantès frumeles avou leus djonnes. Cwand les djonnes divnèt grands, i sont tchessîs evoye del hiede et s' divèt i trover des frumeles po fé leu binde da leur. Mågré k' on l' åye sipoté «rwè del djungue» i n' vike ki dins les grandès plinnes, totavå l' Afrike. Les dierins liyons d' Azeye (sipårdous del Grece a l' Inde) vikèt dins ene rissieve naturele do Nôr-Ess di l' Inde. Alez, co on gôl; wai, i s' batnut come des liyons (Y. Paquet). Ostant d' vey on vî liyon K' d' aveur ça dins ene måjhon (O. Fabry). Dji trovéve a m' lodjî dins des ptits otés: del Sitåcion, del Gåre, do Liyon d' ôr (J. Schoovaerts). 2. biesse di fåve u d' essegne, metowe come: a) li rwè des biesses. Li rwè des biesses ît moirt; (Li Rwè, c' ît on liyon) (J. Defrane). b) li rprezintant del Flande. Li cok et l' liyon. 3. ome ki s' bate bén. Des bråves tertos, des liyons (E. Wartique). Djonne liyon, efant d' on liyon, Yehouda, mi fi, rexhou foû do carnadje; vos vs avoz acropou et coûtchî come on liyon et, come on liyon, kî çk' el rastampreut bén ? (Li Bibe, ratournêye pa L. Hendschel). 4. planete des djins skepyîs inte li 21 d' djulete et l' 20 d' awousse. 5. troke di stoeles. Disfondowes: liyon, liyo, lyon, yon; liyone, liyoune.

on liyon måye et ene frumele å boird d' ene basse.

Liyon, Liyone [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Lion, Lionne, Lyon, Lyons; e flamind Lyoen. Vivå Bovî, vivå Liyon ! I vont vormint bén d' pwaire (tchanson del Revolucion lidjwesse). Etimolodjeye: disfondowe di Leyon(e).

Liyon [n.pl.] >> gofe, nawe ås liyons: rl a: iyon.

Lizogne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lisogne, rebané avou 5501 Dinant; limero diyalectolodjike: [D 39]; vî limero del posse: 5501.

lô [o.n.] (v.v.m.) 1. bwès. 2. clairisse. rl a: Lô, Pondlô, Bierlô, Waterlô. 3. hé a brouhires. Etimolodjeye: tîxhon "lauha" (bwès). | Lô [n.pl.] 1. ancyin ptit ban d' Flande, astok do Payis Walon, e flamind Borgloon, e F. Looz. rl a: Grand Lô. >> Bijhe di Lô: hôte bijhe, froed vint do Nôr Ess (ratourneure coinrece d' Oreye et d' Odeu, ki pout esse sitindowe, Lô estant al Bijhe po tot l' Payis walon). >> C' est bijhe di Lô: c' est margaye (inte deus hanteus, evnd). rl a: Oreye. Franwal: ahåyant po: il y a un froid. 2. Conteye di Lô. E 1200, onk des ût payis k' aléve diner des bokets a çou k' a divnou l' Walonreye, addlé l' Principåté d' Lidje, li Conteye di Nameur, li Dutcheye del Braibant, li Conteye do Hinnot, li Dutcheye do Lussimbork, li Principåté di Ståvleu-Måmdey, li dutcheye do Limbork. Come li Conteye del Braibant eyet l' Dutcheye do Limbork, li Conteye di Lô aveut eto bråmint des teres e çou k' aléve divni l' Flande. Li mwaisse veye del Conteye di Lô est Hasse. Divant 1480, li conteye va passer al Principåté d' Lidje. Pus tård, ces teres la vont divni a pô près li Province do Limbork belje, mins les viyaedjes walons del Hesbaye (Rozou-Crinnwik, Bierlô, Grinnveye, Oreye, Lin-so-Djêr, Tisse, Hacoû) vont dmorer u rivni dizo moennance del Province di Lidje. | Lô, di Lô [n.dj.] no d' familes di Walonreye et d' Flande, e F. Lau, Loos, Loose, Looz, Looze, Delooz, de Looz-Corswarem (rl a: Cwareme), Deloz, Deloos, Deleau, Delleau, Delleaux, Loosen, Loossens, Loozen, Loisen. Disfondowes: dè Lô.

Mape di çou ki va divni l' Walonreye, e 1200. Li Conteye di Lô va dner sacwants viyaedjes di s' måtche nonnrece. Les frontires del Walonreye d' asteure ni sont nén a rkinoxhe, mins l' tcherpinte dimore li Principåté d' Lidje, k' essere cåzu d' tos les costés li Dutcheye di Nameur (assonraedje e walon pa L. Mahin).

Li mot "lô" est todi bén vicant e Flande, ca il a siervi a fé mwints nos d' plaeces (Waterlô, Venlô, Tongerlô), et did la, des nos d' måke.

lôdes [f.n.t.pl.] (rilidjon crustinne) priyires k' on dit l' åmatén, après l' lever do solea. C' est l' cwatrinme priyire del djournêye.

lodje-a-pî [o.n.] pitit otel po les pôvès djins. Etimolodjeye: rastrindaedje, po rire, del plake des vîs otels "cial, on lodje a pî et a tchvå".

lodjî (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. dimorer en ene måjhon, èn otel, ene cahoute. Gn aveut la ene pitite tchambe avou ene ravalêye po les vårlets lodjî. F. loger, habiter. 2. passer l' nute. Dj' avans dvou lodjî dvant l' ouxh. F. loger, coucher. II. [v.c.] diner l' djîsse a. Les viyaedjes di Loncin et d' Awan N' ont måy sitî si florixhant Tolmonde asteure fwait ses crås pets Dispu k' i lodjèt les Francès (tchanson del Revolucion lidjwesse). Gn aveut des måjhones k' on lodjive les rôleus (ramexhné pa J.M. Pierret). rl a: edjîstrer. F. loger, héberger, abriter. >> lodjî l' diale e s' boûsse: esse mo pôve. F. tirer le diable par la queue. >> esse lodjeye å covint Sint Mitchî, deus tiesses so èn oreyî: esse marieye, tot djåzant d' ene feme. >> esse lodjî al minme essegne: pårtaedjî les minmès rascråwes. Mins rovyîz vs ki vs estîz, cwand vos vs avoz maryî Lodjî al minme essegne ? Portant vs avoz viké (E. Remouchamps). >> esse lodjî a ene boune, ene laide essegne: esse bén, må lodjî. Dji voe bén ki ns estans lodjîs a ene bele essegne, cial (D. Salme). Dj' estans vormint lodjîs al pire des essegnes Les cinas sont sins four gn a pus rén dvins les gregnes (Alexandre). rl a: adlodjî, dislodjî, racalodjî. Disfondowes: lodjî, lodjè, lodji, lodjer. | lodjeu, lodjeuse u lodjresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki lodje amon des djins. Pitit-z a ptit, on-z a fwait copiner l' lodjeu (J. Calozet). F. invité(e), logeur, euse. 2. li ci (cene) ki cwire a-z esse lodjî. I bergoléve avårla: c' esteut on lodjeu (ramexhné pa J.M. Pierret). F. (candjmint di stîle) rechercher l'hospitalité. 3. (pus stroetmint) djonne ovrî d' fosse ki lodjive dins ene måjhon d' on coron, la ki l' mwaisse-lodjeu, on houyeu eto, boutéve årvier di lu (onk fijheut l' djoû, l' ôte li nute). >> li bon boket, c' est todi po l' lodjeu: li feme del måjhon aveut todi håsse di fé bebele å djonnea ki lodjive e leu måjhone; rl a: mwaisse-lodjeu. 4. unité di mzura del cliyintele d' èn otel, ki corespond a ene djin et ene nute. Sol moes d' may, - a l' avirance, hin - dj' avans yeu cåzu l' dobe di lodjeus par djoû ki l' anêye passêye. rl a: didjuneu. F. nuitée. Disfondowes: lodjeu, se, lodjeur, lodjresse. | lodjisse [o.n.] 1. plaece k' on-z î lodje. To dirès ki c' est Bourlouf ki t' a consyî d' î dmander a lodjisse (J. Calozet). rl a: lodjmint, dimoraedje, djîsse. F. logis. >> diner lodjisse, prinde a lodjisse: diner l' djîsse. F. héberger. >> esse a lodjisse: esse al djîsse. Les ovrîs del campagne estént sovint a lodjisse amon les cinsîs. F. être hébergé. >> prinde lodjisse: coûtchî (a ene plaece). rl a: s' alodjî. 2. måjhone. Il ont on bea lodjisse. On n' trove nén des beas lodjisses tos costés (J. Haust). Disfondowes: lodjis', lodjës'. | lodje [f.n.] 1. pitite plaece k' on-z î pout lodjî. Li viyaedje s' a fwait come ene caracole, naturelmint, e lodjes di lumçons (P.J. Dosimont). F. Loge. >> lodje des tchvås: plaece dins les ståves wice ki li (les) tchvå(s) lodjive (ént). 2. cahoute di bokions. rl a: barake. >> les Lodjes: no d' plaece di Transene et di Smu, dins les bwès. | lodjete [f.n.] pitite lodje. rl a: calodjete. Disfondowes: lodjète. | lodjåve [addj.] k' on-z î pout lodjî. Ci n' est nén on palås, mins c' est co lodjåve. rl a: nén lodjåve, abitåve. F. habitable, salubre. Disfondowes: lodjauve, lodjâve, lodjaule. | lodjmint [o.n.] lodjisse. Il ont rtrové on lodjmint. | lodjoe [o.n.] (mot d' éndjolisse) copiutrece avou on raloyaedje al Daegntoele, et on sierveu so l' éndjole, ki lodje onk, ou di pus d' on siervice(s), metans siervices waibe, siervice d' evoyaedje di fitchîs FTP, evnd. F. hôte. Ingl host. >> no d' lodjoe: dins l' adresse d' ene waibe, çou ki shût l' formule "http://" et k' c' est les mots (sovint troes) avou on pont inte di zels, ki vont disk' å no do fitchî, ki cmince pal silaxhe (/). I n' fåt nén di trop mete di nos d' lodjoe; våt mî fé tos des ridants et des sorridants. Li tchmin k' i gn a pa drî li slaxhe, nos d' fitchîs, evnd., c' est nén l' no do lodjoe nerén, c' est ene sacwè ki depind do siervice: sierveu d' waibe, sierveu d' sitrimigne radio, sierveus CVS po les programeus, sierveus d' imprimaedje (P. Sarachaga). Ingl. host name. Disfondowes: lodjeu, lodjwè, lodjoû. Etimolodjeye: viebe lodjî, cawete -oe (plaece di lodjaedje), 1998.

lodjî foû [vierbire a spitron, s.c.] doirmi foû di s' måjhone. Il a co lodjî ci nute ci foû. rl a: dislodjî. F. découcher.

lognet [o.n.] lavrete. Dj' a rxhorbou l' cafè avou l' lognet, ki dj' a bén dvou stoide troes côps dins l' batch del pompe (Robert Mathieu). Coinrece Eter-Sambe-et-Mouze.

logoméde [o.f.n.] ome (feme) di mestî k' aide èn efant a s' mete cwite d' on dfåt d' prononçaedje. rl a: ridresseu(se) di lingaedje. Disfondowes: logoméde, logoménde. Calcaedje riwalonijhî do F. "logopède", tot replaeçant li grek "paidos" på walon "méde", 2002.

lohète rl a: lofer \ lofete.

lof [mot-brut] mostere li brut d' avalaedje d' on plin côp, come on leu. rl a: lap, lop, lofer. Etimolodjeye: erî-rifjhaedje a pårti di "lofer, lof-lof", 2002. | lofe-lofe [f.n.] eurêye. Dj' inme mî fé ene boune lofe-lofe ki deus ptitès lofetes (ramexhné paJ. Haust).

lofer (codjowaedje) u lofter (codjowaedje) [v.c.] loper, golafer. Come i lofe si sope ! Nosse tchén a yeu vite lofé s' goflete. Ti loftêye come on pourcea (ramexhné pa J. Haust). Il a lofté ene mezeure di peket. L' ome lofta on dierin goirdjon d' bire, pu i rtchôca l' vere å mitan des canteas k' ehalént li tåve (J.P. Dumont). rl a: riloper. F. lamper, se goinfrer de, ingurgiter. Disfondowes: lofer, lofrer, lofter. Coinrece Payis d' Lidje. Etimolodjeye: bodje "lov", do bodje latén "lup" (leu); rl a: leuper. | lofeu, lofeuse, lofresse u lofteu, lofteuse, loftêyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki lofe si amagnî, si aboere. F. goinfre, goulu(e). | lofåd, e u loftåd, e [o.f.n.] lopåd(e). C' est on loftåd, todi a tåve li prumî (E. Dethier). F. goinfre. Disfondowes: lofaud, loftaud. | lofåjhe [f.n.] rinchinchote. F. ripaille. Disfondowes: lofaye. | lofreye u loftreye [f.n.]. mwaijhe abitude di tofer lofer. I n' sondje k' al lopreye. F. goinfrerie. rl a: golafreye. Disfondowes: lofrèye, loftrèye. | lofet [o.n.] 1. lapisse po les pourceas. 2. brouwet (amagnî avou bråmint d' l' aiwe) po nouri les sôdårds, les prijhnîs. F. pâtée, pitance, brouet. 3. (mot d' cinsî) pitit hopea di mwaijhès stiernixheures (mossirea, brouyires). Disfondowes: lofet, lovet. | lofete u loflete [f.n.] 1. pitite lopêye. Dj' inme mî fé ene boune lofe-lofe ki deus ptitès lofetes (ramexhné pa J. Haust). F. petite bouchée, petite lampée. 2. pitite cwantité. >> Dj' a lofete avou çoula: dji n' a rén cwand dj' a ça, ça n' m' avance nén, vo m' la crås avou ça ! Franwal: ahåyant po: "me voilà bien avancé". >> T' end a lofete, di çoula !: ça n' t' avance nén. >> Ça n' våt nén lofete: ça n' våt rén. >> T' as lofete di crompires e t' cåve ?: po dire, mocresmint, k' ene sakî n' a waire fwait d' crompire po magnî. Disfondowes: lofète, lovète, lohète. | loflote [f.n.] boune pitite golêye. Våt mî ene boune loflote ki deus ptitès lofletes.

lolô 1 [o.n.] (mot d'efant) grand påpåd, grand sot. Ké lolô ki djouwe co avou ene trompete d' ene çanse ! (Carlier & Bal). rl a: påpåd-lôlô. Disfondowes: lôlô, lolô.

lôlô 2 [o.n.] (mot d'efant) laecea. Fjhoz dôdô, z åroz do lôlô (birceuse).

lombårdijhe [f.n.] noejhe di lombårdijhe (sôre di grosse noejhe di corti). rl a: bardôxhe. F. aveline. Disfondowes: lombârdîze, lombaurdîje.

Lompré-el-Fagne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lompret, rebané avou Chimai. Etimolodjeye: walon "long pré". rl a: Lompré-el-Fåmene.

Lompré-el-Fåmene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lomprez, rebané avou Welin. sipotaedje des djins: les Tchets (so plaece: Lomprè, c' est des Tchèts). Etimolodjeye: walon "long pré". rl a: Lompré- el-Fagne.

Londe [n.pl.] mwaisse-veye del Grande-Burtaegne, et d' l' Inglutere, e l' inglès "London". I schoûtént Londe å posse, ki dveut anoncer l' disbårcumint. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "Londres".

Londe 2 rl a: Lande.

londi [o.n.] prumî djoû del samwinne, li deujhinme po les Djwifs et ls Arabes. Disfondowes: londi, londë, lindi, lundi. Etimolodjeye: vî walon dèlune, dilune (djoû del lune) revierseye påzès Francs (acolaedje tîxhon). Li fôme "dilon" egzistéve co a Fêmonveye e 1900; rl a: dilon.

londjin, londjinne [o.f.n. & addj.] onk, ene ki n' va nén rade. rl a: loyminoye. | londjinnmint [adv.] d' ene londjinne manire. rl a: tuzanmint, belotmint, loyminoymint. F. lentement. | londjinniveuzmint [adv.] foirt londjinnmint. Li blanke feme drova l' capot et s' si mete a shofler londjinniveuzmint sol moteur. Fffuuu ! Fffuuu ! (L. Mahin). Après, londjinniveuzmint, li valet raprotche ses lepes des cenes del kimere tot l' tinant fer påzès tchveas des deus costés, por leye én nén sawè bihairder si tiesse (L. Mahin). F. extrêmement lentement.

londmwin rl a: leddimwin.

Lônê [n.dj.] nos d' famile, e F. Launay, Launet. rl a: ônea.

Lôneu I. [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Loneux, Lonneu, Lonneux, Lhonneux, Lhoneux. rl a: Dèlôneu, Ôneu, Xhonneux. rl a: ônea. II. [n.pl.] no d' plaece di Tcherate. rl a: Ôneu, Dèlôneu; rl a: ônea.

long, longue I. [addj. todi padvant] 1. grand d' on coté et stroet d' l' ôte. F. long. >> esse ostant d' metes long: aveur ostant d' metes di longueur. Li batea est 25 metes long. F. avoir une longueur de. 2. (imådjreçmint) foirt grand, hôt so pate, tot djåzant d' ene djin. Ene infirmire, longue come ene caisse d' ôrlodje, a moussî e s' tchambe (Chantal Denis). F. élancé. II. [o.f.n.] 1. tot do long di [divancetire] so tote li longueur. Il a csemé ses mannestés tot do long del voye. F. tout le long de. 2. al longue [advierbire]: cwand ont fwait ça mo sovint. Al longue, i n' tént pus F. à la longue. 3. al longue di (+ infinitif) [divancetire]: a foice di. Al longue di saetchî dsu, tot skete (R. Arcq). | longou, longowe [addj. todi padvant] 1. bråmint pus long k' lådje. Li guepård a on longou coir (P. Sarachaga). F. allongé, oblong, effilé. 2. (mot d' linwincieus) ki deure lontins, tot djant d' ene voyale. Li rfondaedje des longous O. F. long. | longueur [f.n.] cwålité, difåt di çou k' est long.

Lônwè, Lônwa [n.dj.] nos d' famile, e F. Launois, Launoy, Lonnois; rl a: Dèlônwè, Dèlanwè; rl a: ônea.

Lonzêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lonzée, rebané avou Djiblou dedja e 1964 (divant les grands rebanaedjes, avou Ernadje, Grand-Mayni et Såvnire).

lop [mot-brut] mostere èn avalaedje tot fjhant do brut. rl a: loper, lap, lof. F. gloup. Etimolodjeye: erî-rifjhaedje a pårti di "loper", "riloper", 2002.

loper [v.c.] riloper, golafer. Il a lopé on bon côp al botaye. I lope å peket. rl a: lofer. F. lamper. Disfondowes: loper, lamper. Etimolodjeye: candjmint di "lamper", do francike "lapôn", letchî; mostere èn avalaedje tot fjhant do brut. | lopåd, e [o.f.n.] 1. golafe. Èç lopåd la, i n' a jamwais s' conte a mindjî. Vola co l' lopåd k' arive po s' mete a tåve. (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: aspanse, golafe. F. goinfre. 2. onk ki boet sol conte des ôtes. Vos boevoz sol conte des ôtes, lopåd ! F. profiteur. Disfondowes: lapârd, lofaud, e, lopaud, e. | lopêye [f.n.] 1. grande golêye (d' aboere). I boet a grossès lopêyes. F. goulée. >> rinde lopêye: rinåder. F. dégobiller. 2. sôlêye. "Nosse lopêye", dijheut ele li grand-mere di s' fré, ki boeveut come on trô (A. Lurquin). F. ivrogne. Disfondowes: lampêye, leupêye, lèpêye, lapéye, lofoye, lofêye, lopêye. | lopete [f.n.] boune bire.

loriot [o.n.] copere-loriot. Disfondowes: loriot, lôriot, loriyot, oliyôt, gloriyot, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.29 ey el notûle 8.54. Etimolodjeye: fornaiviaedje linwistike do latén Oreolus (minme sinse).

loto [o.n.] kine.

loukî [v.c.] waitî. Rilouke Cola k' est la ki louke li lune ki lût (toitche-linwe). Loucans on pô, sins leyî nos ouys e nosse potche, li mape del Walonreye (J. Brumioul). Li spitante djonnesse, ni oizant moti, est la, boke å lådje, ki louke les vîs danser (H. Simon). Loukî l' avoenne ki gurnêye u les crompires ki groxhixhèt tot boslant l' rahoplaedje, vola-t i des påjhûlistés ! (S. Fontaine) >> loukî a lu: waitî a lu. Louke a ti u dji t' toitche li buzea. >> loukî di: waitî di. Zande loukive di n' nén aminer on sudjet k' els aléve co amwaijhî (L. Mahin). rl a: riloukî, aloukî, raloukî. Disfondowes: loukî, louker, lukè. Coinrece Grand Payis d' Lidje. | loukeure [f.n.] manire di loukî. I gn a bråmint des cours coixhîs Ki s' rapåjhtèt d' ene ôte loukeure (J. Docquier). F. regard. | loukete [f.n.] 1. bawete po loukî par la, dins èn ouxh, on meur. 2. rayire (trô par la k' on tape ene sacwè el cåve). rl a: lårmî, calonire, sipira, airtchî; rl l' mape a "rayire". F. soupirail. Disfondowes: loukète, lukète, lucate, lëkète. Coinrece payis do Tchestea, do Bork, di Bietris.

loukî: loukete dins ene poite di gregne (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

loumer [v.s.c.] fé del loumire. L' erlativisté, c' est cwand on rodje feu deure deus côps pus lontins k' on vert, mågré k' i loumèt ambedeus ene dimeye munute (R. Arcq). F. éclairer. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "loum-" di "loumire" (latén "luminare"). | loumaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "loumer". F. éclairage, luminosité.

loumer 2 rl a: lomer.

loumire [f.n.] çou ki loume les sacwè et les rinde veyåves; li loumire est fwaite di waches electromagnetikes emetowes pa les coirs poirtés a hôte timperateure (loumire emijhe pa incandecince: li solea, li feu, on fier tchåfé a blanc,...) ou pa les coirs egzités (loumire emijhe pa louminecince: les viers-lujhants,...), ces waches electromagnetikes sont rçowes påzès ouys, soeye-t i directumint do sourdant, soeye-t i après aveur rebondi so des objets opakes, et c' est çoula ki nos permete di vey. Bon Diu ! K' i fwait måhaiti, cial, la k' i n' a nole loumire (P.H Thomsin). Gn aveut k' ene bladjote loumire po loumer s' botike (J. Schoovaerts). C' ît ene loumire, èn airdiè ki rewoeyive les eures (M.L. Ledrut-Choisez). Etimolodjeye: bodje latén "lumen" (minme sinse), cawete -ire. | loumiraedje [o.n.] sistinme di loumaedje avou totès loumires electrikes. F. éclairage. | loumiraedjisse [o.f.n.] li ci (cene) ki s' ocupe des loumires dins on teyåte. F. responsable sons et lumières.

loumrete [f.n.] 1. pitite flåwe loumire. 2. sôre di moxhe ki prodût del loumire del nute, tins d' l' esté; On djheut k' les loumretes, c' esteut les åmes des efants moirts sins bateme (G. Lucy). Disfondowes: loum'rète, lum'rète, lum'rate. rl a: vier-gayet.

loupe 1 [f.n.] (mot d' foirdjeu) blokea di scroufier, prodût a tchaeke coulêye d' on hôt-fornea (a pô près 900 kilos).

Lovgneye la-minme: Lom'gneye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Louveigné, rebané avou Sprimont. Etimolodjeye: pitit no latén Lupinus cawete -eye (da Lupinus). | Lovenfosse I. [n.pl.] no di des plaeces d' Ougrêye, Hesta, Hermêye, Djeve. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Lovenfosse, Lovinfosse. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon, addjectif "lovene" fwait sol pitit no latén Lupinus avou l' cawete -ene + fosse, kéccô avou assaetchance di lovrinne fosse (fosse ås leus). | Lovenvå [n.pl.] plaece di Yête, e F. sur louvine veaux.. | Louviye [n.pl.] hamtea d' Djilî.

lovresse u louve [f.n.] 1. lexhe di leu. F. louve. 2. feme nén comifåt ki coûtche avou tertos. F. dévergondée. Disfondowes: lovresse, lovtresse, louvresse, loûvtresse, leuvresse, lëvresse, louvesse; louve. Etimolodjeye: bodje "lov-", do bodje latén "lup" (leu). | lovea I. [o.n.] 1. djonne di leu. F. louveteau. 2. tiket des tchéns, e sincieus latén Ixodes ricinus. F. tique. II. [no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Louveau, Louvau, Louvaux, Louviau, Louviaux, Louvieaux, Louvet. | lovire [f.n.] 1. fosse ås leus, u ås singlés. rl a: El Lovire. F. fosse à loup. 2. trô d' on leu, la kel lovresse a ses djonnes. F. tannière. | lovreye [f.n.] 1. lovire (fosse ås leus, trô ås leus). F. fosse, tannière. 2. niyeyes di loveas. F. famille de loups. >> Al Lovreye: (Disfondowes: Al Louvrîe) no d' plaece di Glaireuse. 3. shijhe la k' on coûtche tertos eshonne. F. soirée de débauche, parthouse. | lovisse [addj.] golafe (ki magne come on leu). | lovrin, lovrinne I. [addj. purade padrî] a vey avou l' leu. >> trô lovrin: pitite bawete k' on fjheut padrî, dins les toets di strin k' alént cåzu disk' a tere, po vey s' i gn aveut pont d' leu k' arivént pa padrî l' måjhone. >> lovrinne fosse: fosse ås leus. II. [o.n. & addj.] waeraxhe efant, arnåjhe djonne, wespiant gamén (come on leu leu des bwès). On dit eto: aplopin, rouflåd. F. garnement, sauvage. III. [o.n.] 1. wandion. F. punaise. >> crås a s' panse come on lovrin: crås, ki magne bråmint. F. gras, gourmand. 2. trô lovrin. F. lucarne, tabatière. Disfondowes: lovrin, -in.ne, leuvrin, leuvrê, lèvrin, lëvrin Etimolodjeye: bodje lov-), cawete -rin.

Lovteamont [n.pl.] hamtea di Habay, e F. Louftémont. Etimolodjeye: Aplacaedje tîxhon: mont å lovtea.

lovtî [o.n.] (v.v.m.) eployî d' on conte, d' on duk k' aveut l' droet di fé des tchesses ås leus sol dutcheye. F. louvetier. | lovtreye [f.n.] touwaedje des måfjhantès biesses (leus et singlers). F. louveterie. | lovtresse [f.n.] lovresse. | lovtea u lovton [o.n.] lovea. Loukîz a: Lovteamont.

loye-cô [o.n., pl des loye-cô] loyén d' vea.

loye-traits [o.n.] (v.m.) (mot d' moenneu di tchvås) schåye-traits. Pl. des loye-traits. Disfondowes: loye-trêts, lôⁿye-trêts, laudje-trêts, lauye-traits (miersipepieuzmint ALW 9, notûle 102). Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint. Coinrece Payis d' Måtche, di Hu, di Wareme.

loyeure do Bon Diu [f.n.] airdiè.

Loyi [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Loyers, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 80]; vî limero del posse: 5134; novea: 5101. >> Hamteas di Loyi: Bossîmé. Limoe (so plaece: Limwè, e F. Limoy). No di des plaeces di Loyi: Piersete, e l' Hourlinne (so plaece ôrlin.ne); e Båkea; e Nanvoye; li pî-sinte des cénk frés; li rotche a l' årdjint. Disfondowes: Loyi, Loyî. Sicrijheu e walon: Guy Brenner. Etimolodjeye: bodje tîxhon ley (rotche), cawete -i (plaece ås rotches); rl a: peri; rl a: Loyisse.

loyî [v.c.] fé tni eshonne avou ene coide. Loukîz a: elaxhî, nukî. F. lier. >> pus biesse ki deus coshets loyîs eshonne: foirt biesse. | loyaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "loyî". F. liaison, attache. 2. (pus stroetmint) prononçaedje eshonne del dierinne halcrosse cossoune d' on mot et l' voyale do mot ki shût. >> lete di loyaedje:: (mot d' croejhete) lete di bele-oyance, k' e rfondou, gn a ki "-z" et "-st". | loyén [o.n.] 1. laxhe (coide po loyî ene biesse). Loukîz a: loye-cô. F. corde, lien, attache. 2. atnance. 3. hårdêye (so ene rantoele éndjolike). F. lien hypertexte. | loyeure [f.n.] 1. plaece la k' ene sacwè est loyî. F. attache. Loukîz a: nuk. 2. gros corion d' cur ki tént les deus pîces do flayea eshonne. 3. (mot d' croejhete) sene ortografike ki loye deus bokets d' on minme mot. F. trait d'union. | loyeuse [f.n.] (mot d' cinsî) machine di cinse, atelêye a des tchvås u on tracteur, ki fåtchive les dinrêyes, les ramasser, et les loyî e djåbes. F. moissoneuse-lieuse.

Loyisse [n.pl.] no di sacwants plaeces el Walonreye. Etimolodjeye: bodje tîxhon "leye" (rotche); cawete -isse (laide plaece ås rotches); rl a: Loyi.

loyminoye [addj.] londjin. F. indolént(e). Etimolodjeye: acolaedje tîxhon di l' addjectif "loye", calké do flamind "lui" (nawe), avou l' viebe "miner" (moenner), cawete -ant ricandjeye e -oye; ki s' moenne nawmint; 1880. Disfondowes: lôⁿy'minôⁿye. | loyminoymint [adv.] d' ene loyminoye manire. rl a: tuzanmint, belotmint, londjinnmint, londjinniveuzmint. Tot s' pormoennant loyminoymint, li vicåre rescontere ene masse di djins (Marcel David). F. paresseusement, nonchalamment, lentement, indolemment. Etimolodjeye: bodje loyminoye, cawete -mint, 1920.

lugnî [v.c.] 1. (tot djåzant d' on ) mete li sacwè a touwer so ene lene avou l' mire do fizik et l' ouy. Dj' a lugnî l' daguet et dj' a tiré; li côp a rglati ki dj' end a stî stoné (G. Pècheur). 2. li minme tchoi, dins des djeus. I fåt lugnî l' mitan del croes, et d' on toû d' bresse, låtchî l' tourpene. F. viser. | lugneye [f.n.] rîlêye. Å cwårt di set eures, nos estans a l' ouxh, so deus lugneyes (L. Sohy). F. ligne, file, alignement. Disfondowes: linèye, lignîye.

lujhea [o.n.] waxhea. Monsieu l' curé benixh li lujhea e berlondjant si ecinswer (F. Barry). Les hôt-grådés croeyèt k' a yeusses tot seus, i polèt wangnî l' guere, minme s' i lzî fåt, po çoula, tote ene copagneye mete e lujhea (C.L. Bastin). F. cercueil. Disfondowes: lûja (lûjia, lûjê). Coinrece Payis d' Nivele.

Lulay rl a: iyea.

lune [f.n.] grosse ronde bole pindowe å cir, ki lût del nute, et ki crexhe et discrexhe tos les 28, 29 djoûs. >> candjî a totes les lunes: candjî toltins. Franwal: ahåyant po: instable, inconstant, versatile. >> novele lune u tinre lune, u djonne lune: li lune, k' est co tote noere å cminçmint di s' moes. C' est dmwin novele lune. >> li lune si bate avou l' solea u li lune djouwe avou l' solea: si dit tins d' ene eclipe di lune. rl a: bele, beaté; rl a: dilon, londi. Disfondowes: lune, leune, lëne, lène (miersipepieuzmint: A.L.W. mape 3.3.).

lune d' aiwe [f.n.] blanke ronde fleur ki dmore sol toele di l' aiwe des vivîs. Mi dirîz bén, pårén, pocwè k' on lome e walon "lunes d' aiwe" les blancs nenufårs? (H. Petrez).

lunes d' aiwe: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

lurcete [f.n.] biesse ki n' egzistêye nén, po rire des doûs d' croeyance. Nos irans vey les marionetes Ki s' batèt disconte li lurcete (G. Fontaine). Loukîz a: mazowår, daru, irlope. >> aler al lurcete; u: tinde al lurcete: piede si tins a des réns. N' esteut ç' nén tinde al lurcete ki d' croere ki l' bouneur c' est d' s' aler etasser et dflouwi dins ces måssîtès veyes ? (J.P. Dumont). F. se faire des illusions. >> evoyî al lurcete: evoyî fé ene biesse comission, metans po fé poirter l' moes d' avri. Franwal: ahåyant po: "se payer la tête". >> moenner (ene sakî) ås lurcetes: li fé tourner må. >> drovi des ouys come des lurcetes: fé des grands ouys. Batisse droveut des ouys come des lurcetes tchaeke côp k' i passéve divant lu ene pitite djonne kimere (L. Mahin). On dit eto: come des potales di gurnî, come des sårletes. F. yeux ébahis. Etimolodjeye: kécfeye on spotchî aplacaedje di lurson et linete (come irlope).

lurtea [o.n.] clouctea. Vos ploz amoircî å brotchet avou on ptit pexhon, ene rinne, on lurtea, et minme ene sori (F. Nyns). Disfondowes: lurtê, lûrtê, lûrtia.

Lussimbork [n.pl.] 1. province del Beldjike. 2. Grande Dutcheye do Lussimbork: dislaxhî payis d' Urope. 3. Lussimbork-veye: Mwaisse-veye del Grande Dutcheye. | Lussimbordjoes, Lussimbordjoesse [n.dj.] 1. li ci (cene) ki dmeure el Grande-Dutcheye. 2. li ci (cene) ki dmeure el province do Lussimbork. | lussimbordjwès [o.n.] lingaedje del Grande-Dutcheye. F. francique mosellan. >> vî lussimbordjwès: (mot d' linwincieus) dins les etimolodjeyes walones, lingaedje des Francs, k' a dné bråmint des mots e walon. F. francique.

Lu Tchestê rl a: Li Tchestea.

lûton [o.n.] nûton. C' ere des ptits omes k' on houkive les lûtons; il avént ene pitite cawe a trompete, des pates come les cenes des skirons et ene pitite bleuwe plome di colå padrî l' oraye (J. Madan). Disfondowes: lûton, lûtan. Etimolodjeye: latén Neptunus (diew del mér mon les Romins). Coinrece payis do Tchestea.

luzere [f.n.] sôre di fôraedje, del famile des clåves, ki vént so les teres castinnixheuses, avou des belès bleuwès fleurs, e sincieus latén Medicago sativa. rl a: advalfa. Disfondowes: luzêre, luzeure, luzinre.

Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.

Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.