Dictionnaire explicatif wallon: M Splitchant motî: M. |
m' 1 rl a: mi.
m' 2 rl a: mu.
ma- [fåsse betchete] vént do sustantivaedje d' ene troke di deus mots dits e francès, tot s' adressant u tot djåzant d' ene kimere k' on lyi doet l' respet. masseur, macherseur, matante, madmwazele, madame. rl a: mon-.
må 1 I. [adv.] nén bén. C' est må fwait. F. mal II. [o.n.] 1. sacwè ki fwait do toirt, ki c' n' est nén bén del fé. F. mal, péché 2. maladeye. F. mal, maladie III. [addj.] (v.m.) ki n' est nén bén. C' est on må sene. Loukîz a: måva, mwais.
må 2 [divancete] divant. Si dj' va cweri l' årtisse a pî, må d' esse e s' måjhone, li vatche sere velêye (Joseph Lahaye). >> må pô d' tins: divant pô d' tins, divant waire. On ns åreut traité d' minteus, e 1945, si ns åréns dit ki, må pô d' tins, nos aléns vey serer totes les houyires (Gilbert Mottard). Må pô d' tins, vos voeroz des beas cwårés wårnis d' rôzîs et plins d' fleurs (J. Delchambre). On djoû, on leya-st etinde a Monsegneur ki, må pô d' tins, i s' endè pasreut des beles avou l' djonne vicåre di Sint Djuråd (J.P. Dumont). F. bientôt.. Etimolodjeye: dobe forcoridjaedje do payis d' Lidje: dv => mn (come a vni => a mni) + an => å (come manker => måké), ça fwait: dvant => mnå, et poy rispotchaedje mnå => må, li tot divnou on djivion, pa assaetchance di må (1).
Må (sint) no e walon da: 1. sint Mår. 2. sint Medåd. 3. sint Marcou. >> må sint Må: må sint Marcou. F. écrouelles.
maca [o.n.] usteye des foidjes did dinltins, fwait d' on nouzome mårtea emantchî å dbout d' ene tronce di tchinne, k' est poirté å hôt otomaticmint, pu rtchaire so l' eglume. >> rowe (do) maca: rowe di sacwants viyaedjes el Walonreye, come Transene. Vîs scrijhas: makka, maka (k' on eploye eto e francès d' Walonreye). Etimolodjeye: viebe maker, cawete -a.
macherseur [f.n.] (mot sorpoli) beguene. Les macherseurs nos aprindént a texhe. Les macherseurs arivèt avou des grandès boesses di fleurs di papî ki les djonnès comeres acrotchèt ås beyôles (E. Benoit). Après, dj' a cnoxhou ene macherseur do costé d' Biarin, ki m' a moenné dins s' famile (G. Sfasie). On dit eto: masseur. Disfondowes: machèrseur, machérseur, machêrsunr. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "ma chère sœur" (po-z atôtchî ene beguene) (fåsse betchete ma-).
machine [f.n.] 1. çou ki trinne les vagons d' on trin. F. locomotive. >> djouwer a machine et vagons: djouwer å trin. 2. éndjin ki fwait d' l' ovraedje estô d' ene djin. F. machine. >> machine a mode; u: >> machine a traire: usteye do cinsî modeu d' vatches, k' on-z emantche après l' pé del vatche et k' el mode mecanicmint. F. trayeuse mécanique. 3. machine al bouwêye. F. lessiveuse automatique. rl a: machiner, machinêye. | machinisse [o.n.] moenneu d' machine (di trin). I djouwe å trin avou ses cayets di scole: el machinisse, c' est l' grosse rodje croye k' il a stitchî al copete del boesse d' aloumetes (B. Genaux). | machineu, machineuse u machinresse [o.f.n.] onk (ene) ki boute so ene machine. Dj' inméve bén li brut des oujhenes, des foirdjeus et des machineus (R. Joelants). Etimolodjeye: bodje "machine", cawete -eu, 1920. | machinreye adjinçmint di totes machines. Voleur esse grin d' såvlon Po spiyî l' machinreye (J.P. Vervier).
machiner [v.s.c.] fé l' bouwêye al machine. Dins ls otels, on s' rixhoube on côp avou on drap pu on l' rilave; mi dji n' va nén machiner toltins, saiss. | machinêye [f.n.] lokes a mete al bouwêye eshonne dins ene machine. Etimolodjeye: cawete -êye (çou k' gn a dins l' machine), 1950.
macrea, macrale [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki fwait des ewaerantès sacwès, pask' i (elle) a paké avou l' diale. rl a: emacraler, grimancyin, harloucrale. F. sorcier. Kimander ås nûtons, ås macrales et ås loumrotes et n' nén saveur kimander s' cour, fåt ddja assoti (A. Marchal). 2. macrea (mot d' éndjolisse) programe ki vs aide pate a pate po fé ene bouye dinêye F. assistant. Ing. wizzard. Disfondowes: macrê, macrale, macrin, makia, macrâle. | macralreye [f.n.] 1. syince u faitindje des macreas. F. sorcellerie. 2. toû, minte. Si dj' pôreu, avou ene macralreye, lyi catchî ki dji m' a-st impli (l' vinte di bire) (Nicolas Defrecheux). F. astuce, ruse, finesse, subterfuge.
pitite popene macrale, foirt al môde diviè ls anêyes 2000 (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Macu [o.f.n.] sipotaedje des Sunidjots. Etimolodjeye: Suni est l' prumî viyaedje cåzant tchampnwès, wice ki les addjectifs possessifs omrin et femrin sont les minmes (ma), did la li riyotreye so l' dijhaedje, corek e tchampnwès, ma cu (mi cou); rl a: Mapalo.
madame [f.n.] (polimint) 1. nosse dame (mot po-z atôtchî ene feme). Avoz dandjî d' ene sacwè, madame ? 2. feme (po djåzer d' ene feme marieye divant l' no di si ome). I s' a rtrové al cinse e trin di raconter si målureuse kénte al boune madame Morsen (P. Moureau). 3. dame di scole. Kékes djoûs pus tård, li pôve madame Doet co rmonter so l' minme passet; Èn ôte carpea lyi dit: «Nosse dame, D' vosse sicançon, dj' a veu l' ourlet.» (M. David). rl a: nosse-dame. F. institutrice, maitresse. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "ma dame" po-z atôtchî respectiveuzmint ene feme (fåsse betchete ma-).
Madjrè [n.pl.] hamtea di Wardin. Eglijhe Sint Mårtén.
må-d'-panse [o.f.n.] djalou(te), djériveus(e), må-d'-vinte. Donea, çou n' esteut nén çou k' on pout dire, on må d' panse Mins cwand k' on djåzéve di tchvås, i divneut djériveus. (A. Lenfant). F. envieux, euse, jaloux, ouse.
må-d'-vinte [o.f.n.] onk k' a må l' vinte di vey des ôtes k' ont åk k' i n' a nén. C' est on må-d'-vinte: i djoloze tertos (A. Balle & M. Vray). F. envieux, euse, jaloux, ouse.
Maemek rl a: Menbak.
mafe [o.n.] plaece des grandès gregnes do Bon Payis, metowe di tchaeke costé del daegn, dirî on murea ki sotnéve li tcherpinte, et la k' on-z etasléve les djåbes. Les grands tchårs ont rpassé Epoirtant l' esté. I gn a pus k' des steules Mierseules come des aveules Mafes et berôdîs Sont plins a brotchî (J. Guillaume). On ragregnive li lén et l' distcherdjî dins on mafe (ramexhné pa J.J. Gaziaux).
magnî (codjowaedje) [v.c.] fé moussî ene sacwè pal boke, ki nourixh li coir (tot cåzant des djins u des biesses). rl a: mindjî. F. manger. rl a: rimagnî, dimagnî. | magneu, magneuse u magnresse [o.f.n.] li ci (cene) ki magne. C' est on bon magneu. F. mangeur. >> magneu(se) di Bon Diu: a) li ci (cene) ki va tofer a messe, grand(e) catolike. F. dévot, fervent. >> magneu d' Bon Diu et tchiyeu d' diale: li ci (cene) ki fwait ses priyires comifåt, mins ki s' codût må avou les djins. F. faux-dévot. | magnaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "magnî". Ene aspansreye, c' est l' magnaedje di dpus k' i n' fåreut. Les måyes di caracole divront prinde dins leu magnaedje 50 grames d' alun po-z espaitchî les afes di s' astaler (C. Massaux). Les ovrîs do tchmin d' fier, i fjhént leu magnaedje avou del farene di boûkete (ramexhné pa J. Adam). rl a: amagnî. F. absorption, ration, nouriture. 2. plaece k' on dene a magnî å djibî dins ene tchesse. Ti vas å magnaedje, ti bouxhes on côp d' baston sol tene å mayisse, et les singlés t' vénront magnî dins l' mwin. | magna [o.n.] 1. åk po magnî. Les ovrîs ndalént l' åmatén tos frisses avou des bagues bén propes, et leu magna padzo leu bresse (G. Mottard). rl a: marinde, briket, magnijhon, magne. F. collation. 2. boke. >> clape ti magna: clô t' gueuye. | magnijhon [o.n.] pitite sacwè po magnî. F. casse-croûte. Disfondowes: magn'hon. | magne [f.n.] amagnî, eurêyes. Dji trevåtchéns troes côps par djoû les voyes k' alént del sicole normåle al sicole des Frés po nosse magne (E. Pècheur). rl a: pômagne. F. bouffe. | magnreye [f.n.] schôpiaedje. F. démangeaison. | magnant, e [addj.] ki magne. >> magnant må: må ki magne les tchås, et målåjhey a è rweri. F. cancer.
magrite [f.n.] 1. (pitite) magrite: magriyete. El pré est tot rimpli d' magrites (J. Coppens). Ådzeu des teris, des magrites avént skepyî (R. Honoré). F. pâquerette. 2. (grande) magrite: rinne-magrite. Dj' a des belès magrites dins m' djårdén (J. Coppens). F. marguerite. Disfondowes: magrite, marguèrite, mârgurite, marguërite. | magriyete pitite blanke fleur, ki florixh dedja å moes d' avri (aviè Påke) el Walonreye, e sincieus latén Bellis perennis. Des efants-tulipes, moussîs d' magriyetes, et ki pårlént on lingaedje etrindjir, s' avancît aviè leye (A. Gauditiaubois). Les magriyetes divins les prés Vinént tot a poenne di s' mostrer (J. Vrindts). On dit eto: (pitite) magrite, påkete. F. pâquerette. Disfondowes: magriyète, mâgriyète, maugriyète.
Magrite [n.dj.] 1. pitit no d' comere, e F. Margueritte. Asteure ki Hanesse aveut temté Magrite, Les eures a leu shonnance alént toplin moens vite (L. Lagauche). >> Li Rotche Magrite Zabele: no d' ene plaece di Transene. 2. no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Magritte, Magrit, Magriet. Disfondowes: Magrite, Magrete, Margarite, Marguèrite, Mârgurite vîs scrijhas: Magrite (1302), Magrete (1418), Magritte (1602).
Magrite (sinte) sinte k' a viké a Antiyoche di Pisideye e 3inme sieke; boune dame des fiyeus et des femes ki ratindnut famile.
måhaitî, måhaiteye [addj., purade padvant] 1. k' apoite des maladeyes. Loukîz les, les måhaiteyès biesses, les Papon, les Pinochet, les Nihoûl, et Dutroux (F. Nyns). F. malsain, nuisible, malfaisant, insalubre, dangereux. 2. pô foirt, pô foite, e måle santé. C' esteut ene pitite maigue poyowe måhaiteye biesse (ramexhné pa L. Remacle). Les sôdårds ki sont mî poirtants endiront å front po esse replaecîs pa des måhaitîs, ki seront a leu toû, replaecîs pa des pus måhaitis (E. Wartique & E. Thirionet). Ses bresses distrûts, ravadjîs, måhaitîs, coixhîs, t ki triyannut co (S. Quertinmont). On dit eto: tchêpieus, malådiveus, må poirtant. F. malingre, chétif, maladif, délicat. 3. mwais, tot djåzant do tins, d' ene airance. Ene måhaiteye froedeure ki s' winne dins vos mousseures et vs edjale vos oxheas (J.P. Dumont). Bon Diu, k' i fwait måhaitî, cial, la k' i n' a nole loumire (P.H. Thomsin). F. mauvais, néfaste, funeste. 4. mwais, peneus. Del djournêye, si l' ovraedje n' aléve nén u k' il esteut måhaitî, rén k' do pinser "dimwin a messe, djel voerè !nbsp;!", il esteut rabeli (A. Laloux). F. malheureux, contrarié, indisposé. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje adviebe må + addjectif haitî.
må-honteus [addj.] må-poli, nén civil.
maie rl a: mwaiye.
maigue [addj.] ki n' a waire di tchå. rl a: mwinre. | maigreur [f.n.] cwalité u dfåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est maigue. F. maigreur. | maigristé [f.n.] difåt d' ene sakî k' est foirt maigue dit dins ene fråze emocionrece. F. émaciation, atrophie musculaire. Disfondowes: maigristé, maigsuté. Coinrece Lidje Hôte-Årdene. | maigri [v.s.c.] (codjowaedje) divni maigue. rl a: amwinri. | maigrixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "maigri". F. amaigrissement. | maigrixhant, e [addj.] ki fwait maigri. Ele prind des maigrixhantès droukes. rl a: amwinrixhant. F. amaigrissant.
måjhon-comene [f.n.] måjhon la k' gn a l' administråcion do ban. On dit eto: comene, måjhone del veye. F. maison communale, hôtel de ville.
Måjhret, la-minme: Maujret [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Maizeret, rebané avou Andene. Sipotaedje des djins: les Cloupias. Vîs scrijhas: Maisereit (1112), Maisereth (1113). Etimolodjeye: rapitixha di måjhire avou l’ cawete -et; pitite paroe d' rotches.
Måjhret (poirtrait hacné sol Daegntoele).
maker (codjowaedje) [v.c.] 1. taper des côps so (ene sakî, ene sacwè) copurade sol tiesse. Flamind, si t' î rvéns co, dji t' make (B. Mirlon). rl a: assoumer. F. assomer, sonner, étourdir. 2. bouxhî avou (ene sacwè). Il aveut côpé ene grosse coxhe di côre po sayî del moenner, et il esteut si foû d' lu k' afeye, i lyi åreut bén maké so les rins (J.P. Dumont). F. asséner. 3. (imådjreçmint) sibarer pår. Come si dj' n' aveu nén co stî makêye assez, i m' a co pus esbarloufé cwand i m' a tapé å vizaedje k' il esteut vef (G. Belleflamme). rl a: estoumaker, amaker, tchoker. F. choquer, scandaliser, offusquer. 4. lure foirt, tot djåzant do solea; astourdi, tot djåzant del tcholeur. Vo l' la å dewôrs; i tådje; maké pal tcholeur; stoufant, k' i fwait (J.F. Brackman). F. étourdir.
makêye 1 [f.n.] froumaedje åjhey a fé, tot leyant sgoter do prin laecea. Li cinsrece rissaetche li makêye avou l' schoumrece (P. Sarachaga). Li vatche pinse: Si m' laecea doet tourner a makêye, Les djins del cinse n' åront k' a s' passer d' mes modêyes (H. Petrez). >> ravizer ene makêye; u: esse blanc come ene makêye: esse blanc d' figueure (di sbarmint u d' maladeye). rl a: bladje, bladjot, siblari. Li djaene vizaedje del veve aveut divnou co pus blanc k' ene makêye: ele dimoréve clawêye so s' banc, avou ses ewaerés ouys ki rlouként droet dvant leye (J.P. Dumont). Vos ravizez ene makêye ! vos malårdoz ? (P. H. Thomsin). >> leyî ragoter (u sgoter) les makêyes: ratinde li tins k' i fåt. Franwal: ahåyant po: "Laisser le temps au temps". >> li Payis des makêyes: li Payis d' Heve. Dji m' endè rva, dit-st i, e payis des makêyes, rabressî m' mame (J.D. Boussart). Disfondowes: makêye, macaye, makée.
makêye 2 rl a: maker \ makêye.
målådje [f.n.] po ene feme, li moumint k' ele ni si rvoet pus tos les moes, diviè 45 ans. rl a: ritour d' ådje. F. ménopause. Disfondowes: mauladje, mâladje, maulaudje. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addj. (måle) + no (ådje); rl a: Moyinådje, laidådje.
målaidåve u målaidûle [addj. & o.f.n.] 1. grigneus(e). Ki t' es målaidûle enute ! rl a: haeyåve. F. grincheus(e), acariâtre. 2. ki n' rind nén voltî siervice. F. peu serviable. 3. fayé (êye), cacame (malåde, sins exhowe), tot djåzant d' ene djin. F. fatigué(e), maladif (ive). 4. vî (viye), ki toume e brigosses, tot djåzant d' ene sacwè. 5. må-adroet(e). F. maladroit(e). Disfondowes: mâlédâle, mâlêdâle, maulêdaule, maulêdauve, mâlêdâve, maulêdûle, maulêdauve.
målåjhey, e [addj.] nén åjhey(e). >> aveur åjhey (+ viebe sins dvancete divant): aveur åjhey po. Les ouys enûlés, dj' a yeu des rujhes a lire li papî ki mes tronnants doets avént målåjhey tini di scwere (J. Schoovaerts). F. difficile, pénible, compliqué(e), malaisé(e). >> fé° målåjhey (+ viebe): esse målåjhey po (+ viebe). On n' fwait nén do måva pwin avou do rgon; gn a rén k' çou k' i fwait målåjhey li fé (ramexhné pa L. Remacle). Disfondowes: maulauhèy(e), mâlâhèy, mâlâhî, malaujî(te), malêjîle, malêjî(e), maulaujèy(e). | målåjheymint [adv.] d' ene manire k' on-z a målåjhey. F. difficilement, péniblement, malaisément. | målåjhîsté [f.n.] difåt d' ene sacwè k' est målåjheye. rl a: arokes, rujhes, arnåjhes. F. difficulté. Disfondowes: malaujîsté, maulaujîsté. Etimolodjeye: sipotchaedje divintrin di "målåjheyisté", målåjhey + cawete -isté, calcaedje del tcherpinte do F. "difficulté", 1983. | målåjhmince [f.n.] målåjhîsté. I nos fåt mwaistri l' målåjhmince avou cour et coraedje (A. Bacq). Etimolodjeye: noûmot fwait sol tcherpinte di "åjhmince", a pårti di "målåjhey", 1970.
målåjhîsté et målåjhmince ont stî foirdjîs dins l' deujhinme mitan do 20inme sieke, po ratourner "difficulté", et k' on aveut ene miete rovyî li vî mot walon "rujhe" (cial, dins «Ene Båke so les Bwès d' l' Årdene»).
Malåtchî, so plaece:Malautchî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mont-Gauthier, rebané avou Rotchfoirt.
målaweure [f.n.] pô d' tchance. F. malchance, malheur. >> èn oujhea d' målaweur: a) oujhea k' on dit k' i poite måleur Ene hourete di clotchî comince a braire dins l' potele do gurnî; "oujhea d' målaweure", direut i Nenesse do Cecleu (L. Mahin) b) sakî ki poite måleur. F. oiseau de mauvaise augure, de malheur. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addj. (måle) + no (aweure). Coinrece payis d' Lidje.
male [f.n.] 2. djave des oujheas. | malete [f.n.] 2. potche metowe å hatrea des oujheas, la k' les grins dmorèt on moumint, divant d' aler viè l' djezî. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
Male [n.pl.] payis d' Urope, en inglès eyet e maltès Malta, iye metowe e fén mitan del Mîtrinne Mer, di 316 km² long et lådje, avou 400.000 dimanants. >> croes d' Male: essegne des Timplîs. >> Al Croes d' Male: no d' plaece di Nivele. | maltès [o.n.] lingaedje nåcionå di Male (wice k' il est oficir avou l' inglès).
måle 1 [addj.] femrin di "måva" et "må" (vî råle eployaedje come addjectif). 1. mwaijhe, ki n' va nén. Il a ene måle djambe. On dit eto: laide. F. mauvaise. 2. mwaijhe, metchante, ki fwait do må, do toirt. On dit eto: laide, niche, mannete, måsseye. F. méchante. >> måle gueuye: feme ki cdjåze tertos. F. méchante langue, médisante, langue de vipère. >> gn a nou måva côp so ene måle biesse: dijhêye cwand on bouxhe so ene sakî kel merite. 3. mwaijhe, måvlêye. On dit eto: courceye. F. fâchée, irritée. >> esse vite måle: si mwaijhi po on rén. Si feme est vite måle (H. Forir). F. susceptible, irritable. Disfondowes: maule, mâle. Etimolodjeye: latén "malum" (må). Coinrece grand Payis d' Lidje.
måle 3 [f.n.] 1. blanke tere castinnixheuse, k' on s' sieve po-z ecråxhî les seurès teres. A cåze del måle k' a-st e terén d' nosse payis, li blé vént pus blanke k' ôte pårt (Henry Frenay). F. marne. 2. blanke poûssire des cårires di tchåsse, k' on s' sieve eto come ecråxhe. F. dolomie pulvérisée. >> taper al måle so ene tere: mete del måle. On dit eto: mårler. F. marner, chauler. 3. (imådjreçmint) blanke djalêye (ki shonne come del blanke poûssire sitramêye totavå les tchamps). Les åbes sont-st e måle. On dit eto: emårlaedje, mårlaedje, relêye. F. givre, gelée blanche. Disfondowes: maule, mauye, mâye. Etimolodjeye: bodje gayel "margila" (minme sinse).
malén, malene [addj.] 1. (tot cåzant d' ene djin, d' ene biesse) sûti, sûteye. C' est l' pus malén del fornêye. F. malin, intelligent. >> Li pus malén s' fwait atraper: k' on dit po-z aswadji ene sakî ki vént di s' fé emantchî. >> Il est témint malén k' i dismelreut bén les grossès poeres des ptites: i n' est nén co si malén k' ça. >> nén malén po on sô; nén pus malén k' on n' l' a fwait: nén foirt malén, biesse. rl a: pômalén. >> Li Malén et l' Pômalén: no d' deus popinetes lidjwesses. 2. k' a tos les tours po-z ariver a çk' i vout. >> C' est l' pus malén k' atrape l' ôte: on dit ça po s' fote d' ene sakî ki vént di s' fé emantchî. >> A malén, malén deus côps: li ci ki s' croet malén po-z emantchî èn ôte, i trove co sovint pus malén k' lu. >> Il est pus malén ki l' diale u Si l' diale est pus malén k' lu, c' est k' il est pus vî: il a tos les toûs; il a on toû d' pus ki l' diale. F. rusé, futé, débrouillard. >> t' es trop malén po l' Bon Diu, li diale t' årès: dijhêye a ene sakî ki conte des mintes. >> li Malén: li diale. 3. (tot cåzant d' on må) mwais, ki n' riwerixh nén. rl a: laid. F. malin, grave. >> catåre malén: sôre di maladeye des djonnès biesses. 4. (tot cåzant d' ene djin) mwais, mwaijhe. >> Les Maléns: spot des djins d' Belvå dlé Bouyon. Disfondowes: malén, malène, malin, malé, malî; maline. | malisté [f.n.] difåt d' ene sakî k' est malén (k' a tos les toûs po-z ariver a ses féns). I n' a nole malisté e coir (L. Remacle). F. malice. Disfondowes: malisté, malinsté, malésté. Riloukî eto a: malice, malignant, pômalén.
malén: èn åmea avou l' catåre malén (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
malete rl a: male \ malete.
måleur [f.n.] målaweure. Li måleur aprind a viker. rl a: mizere, rascråwe, mehin. >> Sol tere, li ci ki n' a pont d' måleurs endè ratind: Li vicåreye est fwaite di måleurs, di rascråwes. >> On måleur ni vént måy tot seu: sovint, les måleurs si shuvèt. >> Cwand on cnoxhe° les måleurs des ôtes, on rprind co les sinnes: Etimolodjeye: calcaedje do F. malheur.
maleureus, maleureuzmint rl a: målureus, målureuzmint.
Maleve [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Malèves-Sainte-Marie-Wastines, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 81]; vî limero del posse: 5922. Ortografeye walone oficire pol posse: Malêve.
Maleve: li glijhe di Wastene, al nive (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Mali [n.dj.] 1. vî vî ptit no el Walonreye. rl a: Målimpré. 2. No d' famile del Walonreye, e F. Mali. | Malimont [n.pl.] no d' ene plaece di Transene. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Mali + mont; Mont Mali. | Malivå [n.pl.] no d' ene plaece di Lidje. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Mali + vå; Vå Mali. | Malissårt I. [n.pl.] no d' plaece el Walonreye. II. [n.dj.] No d' famile del Walonreye, e F. Malisart, Malissart. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Mali + sårt; Sårt Mali.
Målimpré I. [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Malempré, rebané avou 6960 Manhé; limero diyalectolodjike: [Ma 22]; vî limero del posse: 6681. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Målimprèy. 2. no d' ene plaece del Ré, so plaece Mâlimpré. II. [n.dj.] No d' famile del Walonreye. Disfondowes: Maulimprèy, Maulimpré, Mâlimpré. Vî scrijha: Malenpret (1035). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Mali (pitit no, dizo pluriyal tîxhon Malen) + pré; pré des cis Mali.
malkea [o.n.] pitit saetch, pitit paket. Les djins vnént å molén avou leus malkeas d' grin, et dvins gn aveut padecô ene live di boure (ramexhné pa Jacky Adam). | malcot [o.n.] malkea. | malcotêye. 1. çou k' gn a dins on malcot. 2. (radoûcixhanmint) çou k' gn a dins les faxhes d' on påpåd k' a fwait dvins. On dit eto: paket.
Malonne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. F. Malonne, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 92]; vî limero del posse: 5730, novea: 5020. Disfondowes: Malon.ne, Malone.
målureus, e [addj.] ki n' a pont d' tchance. Çou k' aswadjixh on målureus, c' est k' i n' est nén tot seu. Disfondowes: malèreus, mauleureus, mâlureus, maulureus, (maulawreus). | målureuzmint [adv.] pa måke di tchance. Disfondowes: maleureuzmint, malureuzmint, mauleureuzmint, mâlureuzmint, maulureuzmint, (maulawoureuzmint, mâlawireuzmint, mâlawreuzmint).
målvå [adv.] u a målvå [advierbire] 1. sins fé åk di bon. Ca dji n' a nén ctapé tote mi veye a målvå, a n' rascoyî k' des mizeres (G. Belleflamme). Båshele-et-mame, mame-et-båshele, Tuze å ci k' t' a rindou sins må, Båshele-et-mame, mame-et-båshele, Ås djins ki t' traitèt ddja d' macrale A t' veye ki t' furleyes a målvå (L. Mahin). Dj' î raconte èm djonnesse a målvå, tins del guere (W. Bal). rl a: a non-syince. F. en pure perte. >> dispinser målvå u: kischirer ses sôs a målvå; u: alower ses çanses a målvå; u: ruwer ses liårds (a) målvå: dispinser tos ses cwårs sins rén ndè fé d' bon. rl a: furler, furlander. F. gaspiller, dilapider. >> cori målvå: aler trinner (aler ås femes, et boere). 2. sins rén wangnî. I travaye a målvå. F. inutilement. >> aler a målvå: tourner a rén. Li cinse eva a målvå. F. péricliter, aller à veau l'eau. 3. må. I bouxhe a målvå: kimint vouss k' i clawe droet ? F. maladroitement, mal à propos. rl a: a-målvå. Disfondowes: maulvau, mâlvâ, malvau. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif (måle) + no (vå°): a måle vå, dins ene mwaijhe direccion, come di l' aiwe ki va eviè on payis innmi.
Djonnesse a målvå, des racontaedjes da Willy Bal sol guere di 40.
mama [o.n.] laid mama: metchant ome. Il aveut todi stî on må-mi-rvént avou tolmonde, on vike-tot-seu, on laid mama (C. Denis).
måma [f.n.] grand-mame.
Mambe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Membre, rebané avou 5550 Vresse; limeros diyalectolodjikes: Haust: D 134; Bruneau: 37. Djeyografeye: metou sol hintche rive del Simwès. Lingaedje do payis: tchampnwès. No di des plaeces di Mambe: Clintcheye Vå (Disfondowes: Clintchîye Vâ), Mambrete. Etimolodjeye: gayel mam-ara (mame aiwe), e walon "mere d' aiwe" (grande aiwe, ki shonne li mere des ptits rus; rl a: Aiwe-di-Lesse). | Mambrès, esse [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Mambe. Disfondowes: Mambrê, êze, Mambré. | Mambrete [n.pl.] no d' ene plaece di Mambe.
mambor I. [o.n.] 1. (v.m.) mambor d' efant, d' ôrfulin: sakî responsåve d' èn ôrfulin mineur. Ses ôrfulins ont stî metou dzo mambor (F. Deprêtre et N. Nopère). F. tuteur. >> fé les mambors: lomer les cis ki s' vont ocuper des ôrfulins. Li pere esteut moirt, il a falou fé les mambors: ç' a stî Gusse di mon l' Lidjeu et mononke Frere (J. Calozet). 2. sakî ki disfind èn ôte, pus ptit et pus flåwe, ki rwaite a lu. "N' åyoz nén sogne, Abraham", dit-st i, "c' est mi, vosse mambor, li ci ki vs mete a houte (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). F. protecteur, surveillant. 3. mambor d' eglijhe: mårlî (ki pleut esse eto prezidint del Fabrike d' Eglijhe). >> do bén d' mambor: bén del fabrike d' eglijhe. F. fabrique d'église. >> Tcherbonaedje do Mambor: no d' ene plaece di Tchålerwè (tcherbonaedje espweté på mambor di l' Eglijhe del Veye-Hôte). >> El cwénzinne å Mambor: tchanson da Djåke Bertrand. >> å Mambor: (so plaece: au Mambour) no d' ene plaece di Viyance. Disfondowes: mambour, mamboûr, mambor, mambôr. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "mundboro" (mambor d' efant). 4. mambor testamintåre: sakî metou pa ene djin so s' testamint, po pårti ses béns come el voleut. F. exécuteur testamentaire. 5. mambor di fayite: sakî metou på tribunå d' comiece po manaedjî ene societé e fayite. F. curateur, administrateur. 6. advocåt-mambor, medcén-mambor, evnd.: consyî. Dj' a stî trové mi assureu-mambor. F. conseil(ler). 7. mambor di teze: professeur ki mostere on sudjet d' teze a on studiant, eyet l' shuve disk' a tant k' il a tot fwait. F. directeur (de thèse), rapporteur. 8. responsåve di djins, di sacwès. F. responsable. 9. onk ki rprezinte on bocseu, on fotbalisse, èn acteur di cinema, on scrijheu, on tchanteu, evnd., cwand c' est po fé martchî avou ene ekipe di fotbal, on produjheu d' fimes, èn eplaidreye, ene societé d' plakes. On dit eto: manadjer. F. agent. II. Mambor [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Mambour, Mambourg, Manbour. | mamborner (codjowaedje) [v.c.] 1. bate, fé sofri (èn efant, on dzotrin, ene biesse), come sacwants mambors d' efants. Il a stî mamborné estant ptit. I mambornêye todi ses efants. I n' fåt nén prinde ene feme pol mamborner. Faleut i k' el mambornaxhe po si waire? (F. Deprêtre et N. Nopère). C' est honteus po on tcheron do mamborner insi ses tchvås (P. Defagne). I fåt esse låtche po mamborner insi s' feme et ses efants (P. Defagne). C' est disbåtchant d' vey les efants mamborner leus parints. Il a stî mamborné pal dame di scole (J. Brumioul). M come moudreu; Les cis ki mambornèt sins s' ertourner; Les cis ki bôreatèt sins triyaner, Et ki s' savèt co raguider dins l' muroe Sins aveur håsse di fote leu pougn didins (J. Boitte). rl a: bôreater, margougnî, kihushtiner. rl a: doguer, flaxhî, flayî, mayî. F. battre, frapper, brutaliser, rudoyer, maltraiter. 2. kimander (ene sakî ki vs estoz s' mambor). rl a: kimamborner. F. diriger, gouverner, dominer, régir. Disfondowes: mambourner, mamborner, mangourner, maugourner, mongourner.
Måmdey [n.pl.] comene rebanêye del Walonreye, e Payis d' Lidje, 9000 dimanant(e)s. Disfondowes: Mâm'dî, Mâm'di, Mâmdiy, Mâmdèy, Mâmdêy, Malmèdi. | Måmdiyin, inne [n.dj.] dimanant(e) a Måmdey. Tchantans binamés Måmdiyins, tchantans tertos l' novele anêye (tchanson).
Måmdey: Måmdey å crås mårdi.
mamjhele [f.n.] 1. mot po-z atôtchî u po djåzer respectiveuzmint d' ene damjhele. Dji vs e preye, Mamjhele, rapåjhtez vs! Dji m' fwai må di vs ôre plorer (J.D. Boussart). Si Mamjhele Djulia vout trover on marieu, sereut tins k' ele si decide, ca ele kimince a passer (F. Barry). Av' rimårké el bea caracô ki Mamjhele Ursule a metou (F. Barry). 2. damjhele (inseke). Flamind d' Inguî, åy, cwand vos froz El coutroumea - arvey ndaler - Vos iroz fel Come ene mamjhele Å Pere eternel (J. Beaucarne). Disfondowes: mam'jèle, madmwazele. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "ma demoiselle" riwalonijhî shuvant "damjhele". | mamjhulete [f.n.] pitite mamjhele.
mami [f.n.] grand-mame (mot d' plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje). Etimolodjeye: Calcaedje di l' inglès "mammy" (moman), pal voye do francès, 1990.
Manadje [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Manage, divnou intité. >> emoenner (ene sakî) a Manadje: el moenner amon les fôs. Fåré vos sognî, savoz, pask' on n' sait jamwais, voeyoz k' on djoû, on vs divreut emoenner a Manadje ! (C. Tombeur); rl a: Dåve. Etimolodjeye: latén mansio (måjhon, tere en on viyaedje). Prumî scrijhaedje: "as Manaiges" (1381).
manadjer [o.n.] mambor d' on sportif, d' on tchanteu, evnd. Etimolodjeye: calcaedje di l' inglès "manager", pal voye do francès, 1960. Riloukîz eto a: manaedjeu.
manaedje [o.n.] 1. Cope di djins marieyes. On manaedje c' est on rashonnaedje di deus djins ki dvèt sopoirter des situwåcions k' i n' årént nén viké s' il årént yeu dmoré tchaeke di s' costé (ratourné pa L. Baijot). F. ménage, couple. >> on manaedje di cénk francs; u: >> on manaedje ki n' va pus k' so ene fesse; u: >> on manaedje ki va a schî-fesse: on manaedje ki n' va pus (la k' on s' margaye tofer). Ça våt mî k' on manaedje di cénk francs wice k' on fwait ene foice po l' efant (Véronique Roba et Jacques Lefebvre). >> tchaeconk si manaedje et l' Bon Diu po tertos: i n' fåt nén aler stitchî s' narene dins les manaedjes des ôtes. >> On dit k' les manaedjes ni vont pus: tite d' ene pîce da C. Derycke. 2. plaece wice k' i dmorèt, måjhon. A falou k' i vindaxhe si manaedje. (ramexhné pa L. Remacle). F. foyer, maison. >> feme di manaedje: li feme, dins ene måjhon. F. maitresse de maison. Li petroleu vindeut s' martchandeye ås femes di manaedje, ki s' endè siervént po fé aler leus kinkets et retchos. 3. ahesses del måjhone. Il a confondou l' manaedje. F. ménage, vaisselle. >> sipiyî l' manaedje: broyî ene sacwè k' on-z a dandjî. rl a: broye-manaedje. 4. ovraedje po tni ene måjhon nete. Eyet s' manaedje, waitîz l' aler; come ele li sait astårer (O. Fabry). >> feme di manaedje: meskene. Ti profitéves d' on moumint d' inatincion del feme di manaedje po fé cure so l' ecnêye deus inglitins (G. Mottard). 5. famile. Ele fijheut sacwants comissions, pol manaedje, divant di riprinde li wapeur (Bernard Louis). Tchaeke manaedje aveut on polî padrî l' måjhone. F. famille. Disfondowes: manèdje, mwin.nadje, mwinrnadje, mwin.nâdje, mènadje. | manaedjreye [f.n.] drole di manaedje. Mon Diu, mon Diu, ké manadjreye!
mandaye [o.n.] 1. li ci (cene) k' on lyi fwait todi fé çou k' les ôtes ni vlèt nén fé, et ki n' pout nén dire non. Cwand elle aveut dandjî di s' fé remoenner å hamtea, del nute, cwand avént dvou travayî disk' a meynute meyzeure, c' esteut l' Esmayel li mandaye di siervice (L. Mahin). F. homme à tout faire, manœuvre, petite main. 2. sierveu, esclåve. Li ci k' a fwait l' må est l' mandaye do diale (Sint Matî rat. pa J.Cl. Rigaux). Po n' pus esse li mandaye mesbridjî på Tins, sôlez vos d' vén et di powezeye (C. Baudelaire, ratourné pa J. Schoovaerts). F. serviteur, esclave. 3. pitite djin, eneviè les rwès et les gros. Po k' so li Rwè et les mandayes, I lujhe li solea sins låtchî (R. Viroux). F. simple citoyen. Disfondowes: man'daye, man'dâye, mândaye.
mande [f.n.] tchena, banse. Alez m' cweri l' mande al bouwêye. >> aveur on cou come ene mande ås pronnes: aveur on gros drî. F. derrière proéminent. | manderlêye [f.n.] çou k' gn a el mande. | manderlî I. [o.n.] banslî. F. vannier. II. Manderlî [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Mandelier, Manderleir, Mandelaire. Vîs scrijhas: Mandelyr (1444). Coinrece Coûtchant walon.
mandragore [f.n.] harloucrale. Cwand l' tins d' fé l' awousse å frumint ariva, Ruben end ala avå les tchamps et trova sacwants plants d' mandragore; i les rapoirta po s' mame Leya; li Rachel atôtcha l' Leya: "Dinez m' sacwantès mandragores da vosse fi" (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel).
riclame po del soucrêye gote avou del mandragore (Daegntoele).
Manhé [n.pl.] 1. hamtea del Vå d' Xhavane, e F. Manhay. Djeyografeye: metou al croejhlåde di grand-rotes. Istwere: A l' Ofinsive da Von Rouchted, gn ourit ene grosse batreye a Manhé, et les tanks amerikins distrujhît totes les måjhons do hamtea. 2. novele intité sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes di ttåtoû do hamtea d' Manhé, avou novea limero del posse 6960. >> ban d' Manhé: Manhé avou: Ôdegne, El Vå d' Xhavane, Dotchamp, Grand-Mayni, Håre, Målimpré. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Man'hê. Vî scrijhas: Manhey (1525). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Manno (pitit no) + hé; hé Manno.
imådjete del waibe di Manhé.
manike [f.n.] sistinme k' on pougne divins, et tourner po fé avancî ene viole, ene usteye di foidje, on diale volant, evnd. On grand djonne coir, avou ene båke et des crolés ouys, tchantéve des viyès airs tot tournant l' manike d' ene vierlete (M. Frisée) Ene viye nerveuse mwin fwait brotchî ses dognons et serant l' pougneye del manike k' ele vént d' apicî (L. Lecomte). F. manivelle. >> Firmin Manike: no metou a on djouweu d' viole. Etimolodjeye: bodje latén "manus" (mwin), cawete -ike. | manote [f.n.] pîce d' ene usteye k' on tént al mwin. Cwand ti sintrès ene pitite manote, saetche on bon côp; li cofe vénrè tot seu (A. Marchal). F. poignée.
maniket [o.n.] pitit ome. End a ki dijhnut k' i n' est nén trop franc; on ptit setch maniket (Chantal Denis). On dit eto: crikion. >> Maniket Pisse: no d' ene rilomêye posteure di Brussele, k' a divnou l' essegne del veye. Nos avans nén Maniket-Pisse, li nosse pitit tchot d' Åve, el Maca (W. Dunker). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (cawete -iket) do flamind menneke, manneke (minme sinse).
mannet, mannete [addj.] 1. nén prôpe, nén nete, nén bén lavé. Ni vnoz nén dire ki c' est mannet: dji l' a rnetyî; asteure c' est prôpe (A. Gauditiaubois). rl a: måprôpe, niche, måssî, yôrd. 2. (dins on criya) veyou evi. A l' mannet pourcea !. rl a: sale. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje adviebe (må) + addjectif (nete), må nete. Disfondowes: man.net, man.nète, man.nate, mon.net. | mannesté [f.n.] 1. sacwè d' mannet. On dit eto: nichté, måssîsté, yôrdeure. F. saleté. 2. crouwå. Fé les tombes, c' est rnetyî les mannestés ki crexhèt dsu. rl a: runin, nichté, mizere. F. mauvaise herbe. 3. pitite poûssire. On dit eto: ploumion, ploumtion. 4. (mot d' årtisse) sûna ki vént del velire d' ene vatche må netieye. Vosse vatche tape-t ele co des mannestés ? F. exsudat utérin. Coinreces Payis d' Nameur & Tchålerwè.
manni (codjowaedje) [v.c.] 1. rinde mannet. Kî çk' a ddja manni li bele novele mape ? Il a manni s' costume. On dit eto: anichter, yôrdi. rl a: eberner, maxhurer, dåborer, adåbôjhî, edagler, abumer. F. salir, souiller. 2. (pus stroetmint) taper evoye des mwais prodûts dins l' air, l' aiwe, dins les veyes et l' nateure. Les saetchots d' plastike si rtrovèt dins l' nateure; i mannixhèt les pladjes, les bwès, les montinnes (L. Mahin). Asteure, les djins d' veye vos rwaitnut d' cresse, tot djhant ki vs mannixhoz l' air k' i respirèt l' wekene, avou voste ansene et vosse bigåd (Georges Michel). rl a: epestiferer, epufkiner. F. polluer. Coinrece Payis d' Nameur & Tchålerwè. | mannixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "manni". Ça a stî on ptit Tchernobil di mannixhaedje di l' air avou les foumires des feus d' bwès, k' ont stî disk' al Malezeye et Singapour (L. Mahin). F. souillure, pollution. | mannixheu, mannixheuse u mannixhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki mannixh. F. pollueur. | mannixhant, mannixhante [o.n.] 1. ki s' mannixh åjheymint. Li blanc, c' est mannixhant. On dit eto: anichtant. F. salissant. 2. ki mannixh vosse voste åme, d' après ene rilidjon, ene croeyance. Li tchå d' pourcea, k' esteut si mannixhante po les Djwifs, èn l' est pus po les crustins (Bob Dechamps). F. impur. 3. ki mannixh li nateure. F. polluant. | mannixhance [f.n.] estance kel nateure est tote manneye. F. pollution. | mannixheure [f.n.] sacwè k' on tape evoye et ki mannixh. F. salissure, ordure, polluant. On dit eto: yôrdeure.
Manouvriez-Leroy rl a: Leroy, Simone.
manoye 1 [f.n.] 1. totes les sôres di pîces ki sont batowes et d' biyets ki sont-st imprimés dins on metou payis, en on metou trevén. Li dnî, ça a stî, aprume, ene manoye des Romins. F. monnaie, argent. >> manoye di sindje: cwårs ki n' valèt nén grand tchoi. rl a: cwårs di schaye. >> måle manoye: manoye ki n' våt rén. >> rissaetchî s' manoye: si rsaetchî d' ene emantcheure. Franwal: ahåyant po: "tirer son épingle du jeu". >> Les djins, c' est come les manoyes, elzès fåt prinde po çou k' i valèt: dijhêye po payî des ovrîs, u po n' nén rilver li metchansté di sacwantès djins. >> C' est rcwerou come del manoye di Påpe: c' est ene sacwè d' råle, ki les djins rcwerèt tertos. rl a: manoye do Påpe. >> S' on n' conoxhreut nén l' manoye, on direut k' c' est do blanc: (do blanc = di l' årdjint) dijhêye po ene sakî ki fwait l' ritche mins ki n' a pont d' cwårs. >> esse come li viye manoye: ni pus aler: dijhêye po ene sacwè ki n' va pus, ene feme ki n' ahesse pus si ome. >> dibiter del måle manoye: si siervi di manoye ki n' våt rén, di fåsse manoye. >> kinoxheu(se) di manoyes: a) onk (ene) ki fwait dins les manoyes (dins ene banke, al Boûsse, tot ramassant les viyès pîces). F. cambiste, numismate. b) onk (ene) ki trove todi l' fén mot d' èn ecramiaedje. F. fin limier. >> bate manoye, bateu d' manoye: rl a bate, bate manoye. 2. cwårs di minme valeur k' on pus gros biyet, ene pus grosse pîce. Dj' esténs sins manoye al fén del shijhe. Dji n' a pont d' manoye po vos payî, a moens k' vos soeyîxhe mi candjî on biyet (P. Defagne). >> fé del manoye: candjî on biyet conte des pîces. >> del pitite manoye: des pîces ki n' valèt waire. F. mitraille, ferraille. >> elle a del manoye po candjî s' pîce: dijhêye d' ene feme ki n' si leye nén dire, copurade cwand k' on lyi conte des asblouwetes. >> Dji n' candje nén tant et dj' a del manoye: djeu d' mot candjî (divni diferin; fé del manoye). 3. cwårs k' on dene u k' on dmande po-z aveur on conte djusse. Rindoz m' el manoye. Vos a dju ddja rindou manoye ? >> rinde li manoye del pîce u: payî del minme manoye: si rvindjî. >> si mete foû manoye: atchter disk' a s' dierinne mastoke, sins pupont wårder d' cwårs. >> I n' s' a nén metou foû manoye: i s' a mostré pice-crosse (rapia). >> esse djus° d' manoye. >> esse come li manoye: passer d' ene mwin a l' ôte: dijhêye po les femes ki s' fordinèt. >> dji lyi rindrè s' manoye; u: dji lyi rindrè l' manoye del pîce: djel rårè, dji m' rivindjrè d' lu (di leye). >> dj' årè l' manoye del pîce; u: dj' a del manoye a rawè et dj' el rårè: dji m' rivindjrè. Disfondowes: manônye, manoye, manouye, manoûye, manwaye, mounônye, mounôye, mounoye, mounwaye. | manoyreye [f.n.] pitite manoye. Prindans d' l' essince po tote ci manoyreye la; on n' va nén ramoenner tot ça el Beldjike, don ! Disfondowes: manôny'rèye, manôyrîye. | manoyince [f.n.] kinoxhance des viyès manoyes. F. numismatique. Etimolodjeye: cawete -ince, 2005.
viye pîce di manoye (poirtrait hacné sol Daegntoele).
manoye 2 [f.n.] sôre di rampe, e sincieus latén Lysimachia nummularia, en almand krautpfennig (fenich, mastoke di yebe), avou des ptites sipessès fouyes ki ls efants prindèt po fé come des pîces di manoye.
manoye Lysimachia nummularia (poirtrait hacné sol Daegntoele).
manoye do Påpe [f.n.] fleur des cortis, e sincieus latén Lunaria annua, ki ses souwêyès fouyes fijhèt on brut d' manoye; ses fleurs sont violêyes, sins nodeur; ele florixh e moes d' may. >> c' est rcwerou come del manoye° di Påpe: rl a manoye. Disfondowes: manôye do pâpe, manôye-do-pâpe.
manoye do Påpe (poirtrait hacné sol Daegntoele).
manoyî I. [v.s.c.] payî ene bistoke, diner ene dringuele. I nos fårè co bén manoyî po les fiesses. F. sortir de la monnaie. II. [v.c.] fé divni manoye tot djåzant d' on metå. On-z a manoyî l' årdjint co po meye et meye patacons (H. Forir). F. monnayer. Disfondowes: manônyî, manoyî, manônyi. | manoyeu, manoyeuse u manoyresse [o.n.] fijheu(se) di manoyes. >> fås manoyeu: fijheu(se) di fåsse manoye. F. faux monnayeur. | manoyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "manoyî". Loukîz a: bataedje di manoye. F. monnayage, frappe, dépense. | manoyoe [o.n.] ovroe d' manoyaedje (plaece wice k' on bate manoye). Dj' a bouté vint ans dins on manoyoe. F. atelier. Disfondowes: manônywè, manoyeu, manoyû, manoyoû. Etimolodjeye: cawete -oe, 2001.
mantegne [f.n.] mantche do flayea. Disfondowes: mantègne, montagne, mantagne, mautagne, motagne, matagne; Gm. mètagne, métagne. Etimolodjeye: sivierba di mintni, avou ricoridjaedje a môde francesse IN => AN (kécfeye dizo assaetchance do tchampnwès).
må poirtant, e [addj.] k' est todi malåde. Il esteut må-poirtant et croufieus pus sovint k' a s' toû (G. Renson). rl a: malådieus, malådiveus.
måprôpe [addj. & o.f.n.] 1.. mannet F. sale, malprope. 2. må moussî (eye). Come t' es måprôpe avou ç' cote la (ramexhné pa M. Francard). On dit eto: må ecayté, må agadlé. F. mal foutu, inélégant, mal habillé. 3. nén oniesse, nén comifåt. Dji m' a fwait fote a l' ouxh come on måprôpe. F. indécent, malhonnête. Disfondowes: maupronpe, mâprôpe, malprope, mauprope.
Mår [n.dj.] pitit no del Walonreye, e F. Marc. | Market [n.dj.] 1. ancyin ptit no del Walonreye. 2. no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Marquet, Marcquet, Marqué, Marquè. Disfondowes: Maurket, Mârket, Market; vîs scrijhas: Marqueis, Markeit, Market.
Mår (sint) onk des cwate evandjilîs.marabou [o.n.] sôre di caftire po fé do té, foirt corante ezès payis arabes u aziatikes. Les shabotîs metént l' marabou d' cafè sol feu et-z î vni goirdjî tenawete. (J. Calozet). Disfondowes: marabou, maraboû. Etimolodjeye: arabe d' Afrike bijhrece "mrabot", sôre di moenne ki dmore en on covint, pa stindaedje di sinse, li caftire-å-té k' i s' endè sieve tofer cwand i rçût des djins. 1850.
marabou: (poirtrait saetchî pa L. Mahin)
marasse maraexhe [o.n.] a fé >> esse e maraexhe: esse må prin. rl a: prustin, waxhisse. F. être dans le pétrin.
måråsse [f.n.] deujhinme feme d' èn ome, eneviè les efants del prumire, et k' on dit ki les cboute sovint. Greta ni s' mostra djamåy ene måråsse po Djermwinne (E. Sullon). Loukîz a: påråsse, fiyåsse. F. marâtre, belle-mère.
maraye [f.n.] pitite båshele. Dire k' elle estént si nozêyes dins leus ptitès cotes, nos marayes did dinltins (L. Somme). Gn a co 120 miyons d' marayes ki sont spepionêyes tos ls ans e 2004. On dit eto: glawene, gamene. F. gamine. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
Mårçale so plaece Maurçale [n.pl.] coulot d' Nameur, e F. Marcelle. Boune Notru-Dame, dispu l' Mårçale disk' a Sarasse, priyîz po nozôtes. >> rowe Hôte-Mårçale, rowe Basse-Mårçale: rowes di Nameur. Disfondowes: Maurçale, Marcèle.
Marcatchou [n.dj.] I. 1. sipot d' on pexheu e Mouze, a Lidje, k' a divnou on persounaedje foclorike. Marcatchou a troes djonnes tchéns I les mete e scole Pont Sint Djulén (tchanson d' efant). 2. no d' pene da Djan-Dnixh Boussart. II. marcatchou [o.n.] pexheu. L' aiwe di Lesse, ki catoûne åtou d' leus tienes, les a fwait tertos marcatchous (Joseph Houziaux).
Marcatchou ki pexhe divant l' Pont ds Åtches (dessinaedje da F. Walthery), divins: Tchantchès.
Marchal, Anatole (1901-1966) sicrijheu d' paskeyes e walon, skepyî a Durnal. Come vraiyès paskeyes, a scrît: "Å tins des nûtons" (1937) eyet "Li dierinne shijhe" (1941). Et pu co "Padrî l' muroe", totès rapoitroûles po fé sogne (motoit li prumî triler e walon), mins ki n' ont måy sitî eplaideyes. Tant k' a "Durnal, mi bea viyaedje" (1941) eyet "Sondjreyes dins les schavêyes" (1951), c' est purade del proze powetike u del powezeye sins pîtaedje. Les sudjets da A. Marchal vinèt sovint des floricontes et des doûcès croeyances del Walonreye, copurade do payis d' Dinant et d' l' Årdene. A. Marchal a stî relî po l' antolodjeye da M. Piron. Pådje di ses scrijhaedjes.
Mårcin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Marchin, divnou intité. Vîs scrijhas: Marchins (1106), Marcins (1228). Etimolodjeye: bodje latén Marcius, cawete latene omrinne -inus, ki mostere èn addjectif ki s' rapoite dandjreus å sustantif mansus (måjhon); måjhon da Marcius, amon Marcius; loukîz a: Mårciene.
Mårciene; la-minme: Mârciène [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Marchienne-au-Pont, rebané avou Tchålerwè. Vîs scrijhas: Marcenas (9inme sieke), Marcianis (868). Etimolodjeye: bodje latén Marcius, cawete latene femrinne -enas, ki mostere èn addjectif ki s' rapoite dandjreus å sustantif villa (cinse); cinse da Marcius; loukîz a: Mårcin.
Marcour [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Marcourt, rebané avou 6987 Rindeu; limero diyalectolodjike: [Ma 33]; vî limero del posse: 6991. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Marcoûr. >> Hamteas d' Marcour: Ciele (rebané avou l' Rotche e 1977), A Dvant l' Tâve (Divant l' Tåve); Li laid Prandjleu (laid Prandjloe). >> A Marcour, li diale î court, a Macré, il î brait, a Djoupeye, i mareye ses feyes, a Warizi, i mareye ses fis: sipot d' viyaedje (divnou on rimea da L. Chastelet). Istwere: ancyinne signorreye, et Hôte Djustece del Contêye di Montagu°. Les signeurs di Marcour fourît: les Contes di Montagu (disk' e 1147), les Contes di Lô° (disk' aviè 1200), les signeurs di Walcoû (disk' e 1408), les Contes del Måtche° (disk' e 1545), les contes di Stolberg (disk' ås Revolucions). Grands persounaedjes provnant d' Marcour: li Pere Mercurian, cwatrinme djenerå des Djezwites; Terwagne° di Marcour. Rilidjon: pårotche Sint Mårtén (viye viye); ermitaedje a Ronzon dispu 1636, wice k' on apoirta ene rilike di Sint Tibå e 1646. Sicrijheuse e walon: Lisa Chastelet. Etimolodjeye: hôt latén "Mercuri", plaece cossacrêye a on diu gayel-romin come li diu romin Mierkeure. Di pus d' racsegnes so Marcour (e francès). | Marcourea [n.pl.] hamtea d' Marcour, e walon coinrece Macré, e F. Marcouray. Etimolodjeye: bodje Marcour, cawete -ea (Pitit Marcour). | Marcour [n.dj.] no d' famile di walonreye, e F. Marcourt.
mårcutigne [o.n.] vindince (tecnike ki studeye les piceure po-z atôtchî les pratikes po vinde bråmint des martchandijhes). L' industreye di l' amagnî parvént a vinde des contrumasses di prodûts ki sont mwais pol santé, a cåze d' on clapant sistinme di vindince et d' mårcutigne (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "marketing" (minme sinse), pal voye do francès, 1980.
mårdi [o.n.] deujhinme djoû del samwinne, li troejhinme po les Djwifs et ls Arabes. Disfondowes: maurdi, maudë, mârdi. Etimolodjeye: vî walon dè mars, di mars, do mars: djoû di Mars (li planete u li diè Mårs des Romins), revierseye påzès Francs (acolaedje tîxhon). Li fôme dimår° egzistéve co a Fêmonveye e 1900.
mareder rl a: marinde.
Maredsou [n.pl.] hamtea di Dnêye, conoxhou lon et lådje di cåze di si abeye et di si scole.
Mareye-bouboutche [o.f.n.] li ci (cene) ki rabresse voltî. rl a: rabresseu, ratchofteu, boke. Disfondowes: Mariye-bouboutche, Marèye-bouboutche.
Mareye-cafè [o.f.n.] cafteu(se). Li Lucyin, c' est ene Mareye-cafè. Franwal: ahåyant po: consommateur effréné de café. Disfondowes: Mariye-cafè, Marèye-cafè.
Mareye Crotchet [no d' crodjambot] crodjambot d' åd dilong des aiwes. Mareye Crotchet esteut ene mwaijhe et metchante biesse ki vikéve dins les aiwes et ki waitive d' apicî les efants et les hertchî avou leye; elle a deus grands djaenes dints ki dispassèt ses lepes et des mwins avou des ongletes ås cwate doets (E. Pècheur). On dit eto: Hinri Crotchet, Pépé Crotchet, l' ome å havet l' ome å hé. Sorcoinrece Payis do Bork.
Mareye-frote-frote [o.f.n.] cafroteu(se). On m' lome bén seur Mareye-frote-frote; dji n' sai viker dins l' salopreye; mi dji fwai ddja m' semdi l' djudi (Gauditiaubois). Franwal: ahåyant po: Monsieur, Madame Propre. rl a: cafroteu. Disfondowes: Mariye-frote-frote, Marèye-frote-frote.
Mareye-marote [o.f.n.] li ci (cene) k' a tote sôres di marotes, inte did zeles d' aler canler. Les Mareyes-marotes avént di cwè canler et sondjî a ds afwaires, tertotes å pus biesses.
Mareye-nosse-måjhon [o.f.n.] onk, ene ki n' rexhe nén voltî, et todi dmorer reclôs(e) e s' måjhon. F. casanier (ère). Disfondowes: Mariye-nosse-maujon, Marîe-nosse-mwêjon, Marèye-nosse-maujon, Marèye-nosse-mauhon.
Mareye-Rondès-Coines [f.n.] rinetieuse ki n' va nén ezès coines. Disfondowe: Marèye-Rontès-Cwènes, Marîe-Rondes-Cwan.nes.
Mareye-tarame [f.n.] tchafete (onk, ene ki djåze, tofer sovint po n' rén dire). F. bavard(e).
Mareye-tarame: Les cwate viyès Mareye-tarame do viyaedje corse, divins: Asterix en Corse, dessinaedje da A. Uderzo.
margay [o.n.] Biesse ås tetes magneuse di tchå del famile des tchetidîs, avou on poyaedje djaene-orandje caflori d' noer, ene miete pus grande k' on tchet d' måjhone, e sincieus latén leopardus wiedii. I vike del nute ezès tchôdès aforesses di l' Amerike cintråle et nonnrece, wice k' i gripe disk' al miercopete des åbes. Dipus d' racsegnes so Wikipedia.
on margay å Costa Rica.
margaye [f.n.] On dit eto: brete, brogne. margayî >> si margayî po des pets d' sori; u po des cawes di ceréjhe: po deus côps rén.
marinde [f.n.] 1. eurêye k' on magne a nonne. Li ci ki wangnrè l' djambon, on djalozrè s' djoye et s' marinde (P. J. Dosimont). rl a: dinner, nonnêye. F. déjeuner, repas de midi. >> si fé a marinde u fé s' marinde: si saveur fé a magnî. F. faire la cuisine. >> A l' marinde ! houcaedje po tertos vni mareder. F. à table. >> après l' marinde: å cminçmint d' l' après-nonne, di 13 a 15 e. rl a: après-l'-marinde. >> divant l' marinde: del matinêye. rl a: divant-l'-marinde. >> il est tene dou çk' on mete li marinde: dijhêye d' èn ome k' a on vinte come ene plantche. >> Ci n' est nén al marinde des tchéns k' i fåt aler po-z aveur des oxhs: dijheye po ene sakî ki dmande åk a des djins ki nd ont dandjî. 2. amagnî k' on-z epoite po magnî a nonne, copurade des fadêyes (tåtes). I prind ses marindes po-z aler travayî (R. Hostin). Dj' a metou on bon boket d' lård dins vosse marinde (L. Pirsoul). rl a: mitche, briket, prandjiron. >> poirter, apoirter a marinde, poirter l' marinde: poirter a magnî ås djins ki travayèt dins les tchamps, les cårires, les oujhenes. Et c' esteut on troejhinme domestike ki lyi vneut apoirter a marinde (L. Mahin). 3. pitit amagnî k' on-z epoite po-z aler pormoenner. I n' si fåt nén mete e rote sins marinde. F. pique-nique, casse-croûte, provision, dînette. >> fé marinde: magnî dins les bwès les prandjirons k' on-z a prin e s' malete. 4. (pa stindaedje) li ptite malete di toele k' on mete ci amagnî la dvins. 5. amagnî k' on va cweri å restorant, mins k' on rprind avou lu. Vén, dj' irans cweri ene marinde å Quick. F. repas à emporter. 6. wangnî s' marinde: bouter po wangnî s' veye, si crosse. E scole, i fåt bén aprinde On n' est nén todi efant Pus tård, on wangnrè s' marinde (C. Wérotte). F. gagner sa croûte. 7. (foclore) eurêye ki ls efants fjhént tins d' l' après-nonne dins l' Payis Gåmet, å cwarmea, u å Grand Feu. Les efants alént dmander des oûs, pu il alént fé l' marinde emey les tchamps. 8. (mot d' acleveu) misrete (coir k' est dins l' bouye des aiwes do vea, do polin, et k' on croet k' i magne cwand k' il est dins l' velire). F. hippomane. Disfondowes: marinde, marède, marêde, marade, marindje. Gm. marade, marède. Coinrece Årdene, Bote di Djivet, Payis d' Dinant, Cînè. Etimolodjeye: latén "merenda" (eurêye di cwatre eures). | mareder [v.s.c.] 1. dinner (magnî a nonne). Alans è mareder (J. Waslet). rl a: nonner, rimareder. 2. magnî dins les tchamps, dins les bwès. F. pique-niquer. 3. boere li cafè (magnî ene fadêye å mitan d' l' après-nonne). Disfondowes: marèder, marèdè, marindè, marider. Gm. marader, maradèy. Tch. marander. | maredeu, maredeuse u maredresse [o.f.n.] li ci (cene) ki marede. A ! les maredeus ! vos n' årîz nén ene djate di sope di trop padecô ? F. dîneur. Disfondowes: marèdeu. | maredaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "mareder", copurade pitite eurêye (cafè et fadêyes). On va raddimint magnî on ptit maredaedje, pu on ricminçrè. F. léger repas. Disfondowes: marèdadje.
mårler I. [v.sins djin] 1. djaler tot blanc (come s' i on-z åreut stramé del måle so tere). On dit eto: reler. F. givrer, avoir une gelée blanche. >> mårler sol tiesse d' ene sakî: po dire k' il atrape des blancs tchveas. Dissu m' poy tot crolé, A poenne a-t i mårlé (C. Wérotte). On dit eto: niver. F. grisonner. 2. toumer ene fene plouve come del nive. I mårlêye, valet, rimoussans å coulot ! F. tomber du grésil. II. [v.c.] stårer al måle so (on tchamp). Dins les louwaedjes di cinse, c' esteut sovint mårké kel louweu diveut mårler les teres. F. marner. Disfondowes: maurler, mârler, maurlè, mauyler, maulier. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "mårl-" (måle). | mårlaedje[o.n.] blanke djalêye. F. gelée blanche, givre. Disfondowes: maurlèdje, mârlèdje, maurladje, mârladje, maurlâdje. | mårlêye [f.n.] blanke djalêye.
mårlî [o.n.] aidant do curé k' aprestêye l' eglijhe, ki soune a messe, ki djouwe di l' årmoniom. rl a: mambor. >> cwand i ploût sol curé, i gote sol mårlî: a) cwand on dene ene grosse dringuele å curé po on mariaedje, èn etermint evnd, i rind ene pitite pårt å mårlî. b) (imådjreçmint) cwand gn a on gros buddjet po ene sacwè, tos les cis k' ont a vey avou l' pordjet endè vont profiter. >> Li Mårlî: Rilomêye operå da Joseph Duysenx. Disfondowes: maurlî, mârlî, maurliè.
mårlire I.[f.n.] 1. cårire di måle. F. marnière. 2. plaece k' on-z î a saetchî al måle, et k' gn a des trôs dins tere ki sont rcovrous pa del fene tere, et k' on pout toumer dvins. Il a toumé dins ene mårlire (H. Forir). Les mårlires sont bounes po-z î mete des vegnes. F. ancienne marnière. >> ås Mårlires: no di des plaeces e Malonne, Welin, Esneu, Viyé-ås-Tours, Moucron, Djerpene. II. Mårlire [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Marlair, Marler, Marlaire, Marlière. Disfondowes: maurlîre, marlêre, maurlêre, mârlîre, Pc marlière. Etimolodjeye: bodje "mårl-" (måle); cawete -ire. | mårloye I. [f.n.] (v.v.m.) mårlire. F. marnière. II. Mårloye [n.pl.] hamtea d' Wahå. III. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Marloye, Marloy, Marloie. Disfondowes: Maurlônye, Mârloye, Maurlwè, Mârlwa, Marlwa. Vî scrijha: Marlida (817). Etimolodjeye: bodje "mårl-" (måle 3); cawete -oye. | mårloyea I. [o.n.] pitite mårlire. II. Mårloyea [n.pl.] no d' ene plaece di Flobek (so plaece: Marloyô). III. [n.dj.] sipotaedje des djins d' Nålene et d' Marbwê (di cåze des mårlires k' i gn aveut låvå). Disfondowes: Maurloya, Marloya, Mârloya. | mårloyeus, mårloyeuse [addj.] avou del måle divins, tot djåzant d' ene tere. Li Tchampagne, c' est totès mårloyeusès teres: c' est la k' on-z a l' meyeu des véns. F. marneux. Disfondowes: maurloyeus, mauleus, maurleus, mârleus. Etimolodjeye: bodje "mårl-" (måle 3); dobe cawete -oye + -eus, 2004.
marlou [o.n.] drole d' ome, k' on n' s' î pout nén fiyî. rl a: harloucrale. Coinrece Payis d' Lidje.
Marluzene [f.n.] feme crodjambot, k' on-z ôt shofler dins les tchminêyes u dzo les craeyes des ouxhs el Hesbaye et ki hape les efants ki n' sont nén vayants.
marmaye rl a: warmaye.
mårmite [f.n.] tchôdronete, grosse casrole. Ele saye d' atraper l' covieke k' ele guigne dispu si lontins po s' viye mårmite (Arthur Masson). C' est pårén k' a stierni et... l' tchôze... li mårmite a yeu peu (Arthur Masson). >> Li Mårmite: viye rivuwe e walon, ki parexheut a Nameur divant l' guere di 1914-1918. Disfondowes: maurmite, mârmite. | mårmitêye [f.n.] çou k' gn a dvins ene mårmite. Il a ståré l' mårmitêye di tchôde sope.
marmotea [o.n.] påpåd (pitit efant). Pårén Clådimir, vos estoz por mi l' ome el pus clapant del tere: dedja estant marmotea, vos avoz rwaitî a mi cwand dji cmincive a roter (F. Barry). Coinrece Payis d' Tchålerwè.
marmouzî I. [v.s.c.] 1. cåzer tot bas. On dit eto: tchûtchloter, tchûtchter. F. murmurer. 2. cåzer inte ses dints, sovint tot brognant. Ele ni fwait k' do marmouzî (F. Deprêtre et N. Nopère). Vos marmouzîz co inte vos dints. On dit eto: maltoner. F. marmotter, marmonner, grommeler bougonner, grogner, bouder. II. [v.c.] 1. fé tuzer toltins (ene sakî) a ene sacwè. I gn aveut lontins k' ça m' marmouzive (A. Balle). F. intriguer, embarasser. 2. fé transi. Ça m' marmouze ki mi ome ni rintere nén (F. Deprêtre et N. Nopère). On dit eto: mourmayî. F. tracasser, inquiéter, contrarier, préoccuper. | marmouzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "marmouzî". Loukîz a: muze, traecassin, trexhe, transixhaedje. F. murmure, conversation à voix basse, marmottement, gromellement, bougonnement, bouderie, inquiétude. | marmouzeu, marmouzeuse u marmouzresse [o.f.n.] li ci (cene) ki marmouze. F. marmotteur, boudeur, grognon, rouspéteur, ronchon.
marmozet [o.n.] 1. efant. Les ptits marmozets, Ont spité disk' å viyaedje, Rifé les sotreyes di leu ådje (B. Hosslet). On dit eto: djambot arnaga, tchot, råpén, roufion, marmotea. F. marmouset, marmot. 2. sibara. F. épouvantail. >> Les Marmozets: no d' ene plaece di Ciergnon. 3. må agadlêye djin. | marmozin [o.n.] marmozet (efant).
Marok [n.pl.] rweyåme di l' Afrike bijhrece, en arabe El Maghreb (Li Coûtchant), e F. Maroc, en espagnol Marruecos, en inglès Morocco, metou å Coûtchant do Monde Arabe inte l' Aldjereye (a l' Ess), li Moritanreye (a Nonne), l' oceyan Atlantike (a l' Ouwess), eyet l' Mîtrinne Mer (a Bijhe). | marokin, marokinne I. [addj.] do Marok. II. Marokin, Marokinne [o.f.n.] djin ki dmeure å Marok. C' est ene trope di Marokins ki creynut co dpus k' des dislaxhîs, et caracolnut dins des cumulets padvant, å rvier, sol costé et minme so leus tiesses (F. Barry). >> Li Marokin: no d' ene plaece des Libins, la k' el prumî sôdård di l' årmêye francesse (on Marokin) a morou el guere di 1940-1945.
maroner [v.s.c.] grognî po lu-minme. E si rdressant, i marona: Cré nodidjou, ké drole di payis voci, on-z î låtche les tchéns, mins on-z î ataetche les pires ! (E. Benoit).
marote 2 gros mårtea d' bwès. Nosse pa touwéve li pourcea (L. Somme). F. mayet.
mårsyin, inne I. [addj.] del planete Måss. II. [o.f.n.] ciryin, copurade s' i (ele) vént del planete Måss. Etimolodjeye: calcaedje do F. "martien", 1970.
martchî [o.n.] 1. plaece k' on-z î vind des martchandijhes di totes les sôres. Dimegne di dicåce, al nute sol martchî salåde di muzike, waxhisse di crireyes Canon, djipreyes, tirlibibi ! (H. Petrez). Aler sol bate, c' est aler sol martchî do dimegne sol hintche di Mouze a Lidje. >> Martchî Comun: kimon martchî di shijh payis d' Urope, inte 1957 et 1980, la k' i gn aveut purade des acoirds di martchandaedje ki del politike. On vs fwait acroere ki les frigos do Martchî Comun sont bôrés a stritche, et vos l' goboz. 2. acoird so ene discandje d' ene martchandijhe ou d' èn ovraedje, å pus sovint siconte des cwårs. >> fé martchî: si mete d' acoird so ci discandje la. Cwand il est coprin k' i vneut d' fé martchî avou l' diale, li cinsî esteut tot disnorté (G. Lucy). >> bouxhî on martchî djus: taper dins l' mwin do vindeu, po dire k' on est d' acoird sol martchî. 3. acoird so ene sacwè. >> fé martchî: si mete d' acoird: Franwal: ahåyant po: "conclure un accord". 4. candjaedje des pris d' ene martchandijhe, d' èn ovraedje. On cike, c' est ene tournante d' on martchî. rl a: bonmartchî. Disfondowes: martchî, martchi, mârtchi, martchiè, martchè, mârtchè, martché, mârtché. Pc. markî. Gm. martchî. Tch. maurtchî. Miersipepieuzmint al mape ALW 1.59.
On martchî e Gwadloupe (sol Daegntoele).
mårtea [o.n.] 1. usteye des mnujhîs, des ovrîs d' foidje, des schayteus, fwait d' on ptit blokea d' fier, metou après on mantche, po bouxhî (so des clås, des fiers). Loukîz a: marote, ma. F. marteau. >> termetant k' el mårtea cache après l' mantche, les clås sont les mwaisses: cwand gn a pupont d' sorwoeyance, les ovrîs, les efants fwaiynut çou k' i vlèt. Franwal: ahåyant po: "le chat parti, les souris dansent". >> tapeu d' mårtea: ovrîs ki bouxhèt so les toles, dins ene foidje. Li ptit Derik n' esteut nén d' on cwårte d' eure dins l' botike ki les tapeus d' mårteas l' avént rbatijhî l' rossea (L. Lecomte). F. marteleur. 2. ôte sacwè fwaite po bouxhî, bata. F. battoir. >> mårtea del clotche: bata del clotche. >> mårtea do flayea: bata do flayea. 3. no dné ås damjheles (inseke); la k' leu tiesse et leu cwer fjhèt come on mårtea. Loukîz a: mårtea-diale, mårtea d' aiwe, mårtea d' ågne.
mårtea d' ågne [o.n.] grosse damjhele (inseke). On dit eto: mårtea-diale, monsieu. F. libellule.
mårtea d' aiwe [o.n.] damjhele (inseke). On dit eto: mårtea-diale. F. libellule.
mårtea d' diale u mårtea-diale [o.n., pl des mårteas d' diale, des mårteas-diales] damjhele (inseke). Il aporçût si tchet ki nd a après on mårtea d' diale, ossu grand k' ene mwin, ki toûne a caroussel, åddizeu d' ene djîsse di live (Marie Vandenheuvel). Et les rews esprindént leus wespiantès blawetes po reschandi les mårteas-d'-diale et les waermayes (A. Lovegnée).
mårtea-pik [o.n., pl. des mårteas-piks] usteye des ovrîs ås voyes, avou on moteur et ene compression, ki martoke dins tere. A côp d' mårtea-pik, il ont mesbridjî li dzo des djambes del cahoûte (tchiminêye d' oujhene) a sonk (R. Joelants). F. marteau-piqueur.
Marteleur, Joseph (1935 ?). diccionairî do tchampnwès do Cou-des-Såts. Si prumî motî "Un dialecte champenois en Belgique: le parler de Cudessarts" a vudî e 2001.
Mårtén, Mårtene [n.dj.] 1. pitits nos del Walonreye, e F. Martin, Martine. >> Mårtén va so s' djårdén; i voet on lapén ki magne si pierzén; i houke si tchén; li tchén vore sol lapén; ni vla-t i nén k' i l' apice bén: fråze po mostrer li betchfessî "én", et l' adire inte deus viyaedjes vijhéns avou on prononçaedje diferint. rl a: Sint Mårtén. >> èn oûsse Mårtén: on må velé°. F. ours mal léché. Disfondowes: Maurtin, Maurtén, Marté, Martî, Mârtin; Maurtène, Mârtène, Maurtine, Mârtine. | mårtén [o.n.] 2. catrinete (biesse a Bon Diu). Les mårténs mindjént tote el djournêye bråmint des emîleures ki les copixhes treyént po sucî souke et miela (C. Colonval). rl a: mîl. F. coccinelle. | mårtinet [o.n.] 1. pitite sicorijhe, po bate les efants ki n' schoûtèt nén. Si ti n' låtche nén, t' årès do mårtinet ! 2. airtchî. F. martinet. | mårticot [o.n.] sindje.
Mårtén (sint) (diviè 315-397) sint foirt conoxhou el Walonreye. Sôdård ki s' fijha batijhî a Amiens, la k' il åreut pårti s' mantea avou on pôve. Eveke di Tours e France (370-371), i prêtcha po spåde l' Evandjîle dins les campagnes del Gåle. Sacwantès eglijhes di Walonreye lyi sont cossacrêyes (a Leglijhe, Transene, Frantchimont-dlé-Rmeton, Madjrè). On l' fiestixh li 11 di nôvimbe. L' eglijhe di Leglijhe est distrûte; Sint Mårtén n' a ni feu ni leu (P. Jean). >> C' est Sint Mårtén ki l' a pité: dijhêye a Madjret cwand ene feme ki ratind rexhe foû d' l' eglijhe pask' ele si sint må.
mårtén-leu-leu [o.n.] fåtcheu (biesse). F. faucheux. Disfondowes: mârtén-leuleu, mârtén-beuleu. Etimolodjeye: li deujhinme fôme n' a rén a vey avou l' viebe "boerler". Coinrece Nuvele.
Martoujin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Martouzin-Neuville, rebané avou 5573 Biarin; limero diyalectolodjike: [D 97]; vî limero del posse: 5573. >> Li Nouve Veye: hamtea d' Martoujin. Sicrijheuse e walon: Mme Cambier. Disfondowes: Martoûjin, Martoujin.
Marveye [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Morville, rebané avou Florene. Vîs scrijhas: Morvile, Morville (1294). 2. hamtea di Werisse. Vîs scrijhas: Morivilla (1028). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon pitit no latén "Maurus" (Loukîz eto a: Morea), + no veye).
maryî I. [v.c.] 1. prinde come feme, come ome. Il a maryî ene kimere did vaila. Leye k' åreut polou maryî on comte, on prince, pocwè a-t i falou k' ele voeyaxhe voltî on pôve pitit djouweu d' vierlete ? (J.M. Warnier). On dit eto: spozer. 2. diner s' feye a on valet, por leye divni s' feme. I ploût et i lût l' solea: c' est l' diale ki mareye si feye. II. si maryî [v.pr.] divni ome et feme, divant l' eglijhe u divant l' mayeur. Li Bon Diu vs el wåde, Lisbete, alez; Et si vs maryîz cwand vos pôroz (Simon li Scrinî). Leu feye s' aléve maryî; bénrade, gn åreut des ptits gnognots (J.P. Dumont). >> si maryî et n' saveur dedja cure èn oû: dijheye po ene kimere ki s' mareye et ki n' sait fé a magnî. | maryî, marieye [o.f.n.] li ci (cene) ki s' mareye, li djoû des noices. Et l' maryî, esteut i co beazebén gåy ? F. marié(e). | mariaedje [o.n.] 1. fiesse cwand deus djins s' marièt. On dit eto: noice. 2. situwåcion, po li lwè, cwand deus djins sont maryîs. Mins après, il a raboirdé å Belin, pu il a dmandé å cinsî po-z awè l' comere e mariaedje (G. Lucy). >> mariaedje dimande manaedje: i fåt aveur ene måjhon si on s' vout maryî. >> e plin mariaedje: do tins k' les djins sont maryîs, sins contrat. On-z a atchté ç' tchamp la e plin mariaedje: ça fwait k' i m' endè rvént l' mitan. | marieu [o.n.] hanteu ki dmande li mariaedje. On-z aléve a perlinaedje a sinte Matrice po les crapådes trover on bon marieu. Si Mamjhele Djulia vout trover on marieu, sereut tins k' ele si decide, ca ele kimince a passer (F. Barry). | marieuse u mareyresse [f.n.] feme ki saye di maryî les djonneas.
Masbork [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Masbourg, rebané avou 6953 Nassogne; limero diyalectolodjike: [Ma 48]; vî limero del posse: 6742. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Masbork. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Maso-bork (li Bork Maso).
mashale [f.n.] 1. tchife. Elle a des belès rodjès mashales. >> awè des fesses come des mashales di tchén d' tchesse: awè des fesses ki pindèt, po rire d' ene viye feme, metans. 2. tchå del tchife, copurade do pourcea, po fé del tiesse pressêye. Disfondowes: massale, machèle, machale.
måskinoxhe u måsconoxhe [v.c.] 1. èn nén bén cnoxhe (ene sacwè k' on dvreut bén cnoxhe). F. mal connaître. 2. fé les cwanses di n' n nén cnoxhe. F. méconnaître. | måskinoxhance [f.n.] difåt d' ene sacwè k' est måsconoxhowe. Li måskinoxhance do walon pås Walons: on-z è braireut bén. rl a: nén cnoxhance. F. méconnaissance.
måss [o.n.] troejhinme moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. Li rixhot ståréve ses aiwes pattavå les teres, cwand fevrî u måss si forplovént (E. Gilliard). F. mars. >> veas° d' måss, hoûssea° d' måss. Måss aveut vnou taper ses aiwes, pu adon, nos bouter sacwants veas (L. Somme). rl a: bikets d' avri. F. veaux de mars. >> aroufler come on hoûssea d' måss: ariver tot d' on côp. F. arriver en trombe. >> come måss trove les poteas (pol rimaedje: potê), i les lait; u: i les rlait: s' il a ploû å cmince di måss, i plourè co al fén. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. Pådje do moes d' måss. Disfondowes: maus', mâs', maurs', mârs', mars'; miersipepieuzmint al notûle ALW 3 110. | mårsaedjes [o.n.t.pl.] 1. ovraedjes dins les tchamps k' on doet fé tins do moes d' måss. 2. dinrêyes k' on seme e moes d' måss (eneviè les cenes k' on seme divant l' ivier). Les bokets po les mårsaedjes, elzès fåt hirper cwénze djoûs divant d' semer.
Måss 1 [no d' diu] (rilidjon rominne) diu del guere, li minme ki l' diu Arès mon les Greks. rl a: mårdi.
Måss 2 [no d' planete] Planete do sistinme solrece, li cwatrinme a pårti do solea. Diamete di 6.800 km, gråvité di 3,72 m/s² (on tîce del gråvité del tere). Elle est lomêye après l' diu romin del guere cåze di s' rodje coleur. Pus di racsegnes so Wikipedia.
massale rl a: mashale.
masser [v.c.] kifroyî (froter comifåt po-z aswadji ene coixheure, ene froxheure, u po-z afroyî ses djambes, ses bresses). | massaedje [o.n.] kifroyaedje. | masseu, masseuse u masresse [o.f.n.] kifroyeu(se).
masseur [f.n.] 1. (poli) beguene. Les djins nos djhént "les masseurs", mins padrî nosse dos, i djhént tofer "les beguenes" (E. Gilliard). I t' aveut l' Mere Superieure, ki reguele li dos; li Pere ki vént dire messe el tchapele; ene banslêye di masseurs; et co l' Fré Marcel; djans, i n' manke k' el cuzén Bebert (J. Lahaye). On dit eto: macherseur. 2. (mot sorpoli) sour. Aloz dire bondjoû a vosse masseur. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "ma sœur", po-z atôtchî si sour u ene beguene (fåsse betchete ma-).
måssî, måssire u måsseye [addj.] mannet(e). Disfondowes: maussî, mâssî, mansî, maussîr, mâssîr. | måssîsté [f.n.] mannesté. | måssiristé [f.n.] difåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est måssire, dit dins ene fråze emocionrece. Il î fwait ene måssiristé ! (L. Remacle). Coinrece Lidje Hôte-Årdene.
massotea måssotea [o.n.] 1. nûton. >> trô des måssoteas: trô des nûtons. >> rotche des måssoteas: rotche des nûtons. 2. pitit ome. Cwand k' il arivît, on ptit laid crawe serdjint les rawårdéve dedja al gåre; "Comint pout on fé des mwaisses avou des måssoteas insi !" pinsît i. (A. Lenfant). rl a: mazouket. F. freluquet. Disfondowes: massotê, massotin, massotia. Etimolodjeye: etroclaedje di "mazouket" eyet "sotea". Sorcoinrece Payis d' Lierneu.
massouket rl a: mazouket.
mastea [o.n.] 1. grande pîce metowe å mitan d' on batea, et k' les toeles pindèt après. Li mastea a tcheyou sol pont do batea. Mins l' aiwe soreye å gré do vint… E m' nute tote noere et sins ene loumrote, Voste imådje s' a clawé Å mastea di m' coir sins åme (M. Vignette). F. mât. >> pitit mastea: pus ptite pîce, po mete les pus ptitès toeles. >> leyî l' mastea djus: el planter et l' astoker sol plantchî do batea. F. planter. >> ridressî l' mastea: li rmete droet. F. guinder. >> disfé l' mastea: el rissaetchî po leyî rpoizer l' batea. F. démâter. >> siketer l' mastea: cwand i s' casse a deus dins ene timpesse. F. démâter. >> i fwait come les vîs masteas, i clintche: dijhêye po on vî ome. 2. grande pîce plantêye e tere po-z î mete on drapea, evnd. On sôdård si tneut pa dzeu, so on daegn ewou çk' i gn aveut, d' après çou ki dj' poleu vey, k' on foirt long mastea (L. Hendschel). F. mât. 3. acawêye di deus bateas, on grand on ptit k' on-z a distcherdjî l' grand dsu, metans po passer di Mouze so Sambe, et k' on raloyive kécfeye tot dimastant. F. train de bateaux. 4. måjhon, pa stindaedje å cmincî del ratourneure: >> tini l' mastea: s' ocuper di tot çou k' i fåt po fén ndaler on manaedje. Li cinsî codujheut foirt adroetmint si cinse, do tins k' el cinsresse tineut fén parey li mastea avou ene seule siervante (P. Renson). On dit eto: tini l' pot droet. F. diriger le ménage. >> tini l' mastea eshonne: si mete e manaedje. >> rimete li mastea d' adrame: rassonrer ene måjhon wice ki totafwait esteut cou dzeu cou dzo. Li feme da André rivna todi pus sovint e s' måjhone; ele rimeta pidjote a midjote li mastea d' adrame (J.P. Dumont). >> on vî mastea: on vî bastimint. I dmeure å vî mastea d' al copete. Ci hopea d' vîs masteas la broûlrè come ene brocale. Ene riguilite di vîs masteas (Motî da Haust). 5. coulot (di viyès måjhones). On vî mastea d' måjhones. F. pâté de maisons. (pa stindaedje do sinse di dvant, avou assaetchance di påstea).
mastele [f.n.] ronde biscûte di melkin (acmaxheadje di rgon et d' frumint). Li tchôdea, c' est on reschandixhant aboere fwait avou do tchôd laecea, do souke eyet des masteles. F. biscottes. Etimolodjeye: disfondowe di mesteure.
master [v.c.] mete on (des) mastea(s) après (on batea). Nosse batea påtrè tot droet; il est masté toele et tot (Motî da Forir). F. mâter.
mastoke 1 [f.n.] ancyinne pîce di cénk çanses olandesses, pu di cénk cintemes bedjes, pus pîce di dijh cintemes bedjes, k' aveut co l' valeur di cénk çanses (li mot çanse åyant stî rprin pol valixhance di deus cintemes). I fåt cénk mastokes po fé on cwårt di franc. Les ptits veres di bire a ene mastoke sont-st evoye avou les viyès lunes (E. Gillain). Ås batemes, on tapéve co bén des trawêyès çanses ou des mastokes avou on ruban nuké åtoû. rl a: bouroute, deutche, cloutche. >> blanke mastoke: pîce di cénk cintemes di nikel. >> noere mastoke: ancyin sô francès di bronze. >> deus gros sôs et ene mastoke: 25 cintemes. >> C' est come cénk çanses deus mastokes: c' est parey, ça a l' minme valixhance. rl a: çanse, patår, aidant. >> esse a s' dierinne mastoke: esse cåzumint rwiné. >> ça n' våt nén ene fayêye (u: ene viye) mastoke; u: ça n' våt nén mastoke: ça n' våt rén. >> il åreut bén vlou rprinde si mastoke: i s' åreut bén volou disdire. Franwal: ahåyant po: revenir sur ses déclarations. >> brishôder ses deus troes mastokes: coschirer, furler dabôrd k' on-z est pôve. >> i n' lyi dmore pus ene crombe mastoke; u: i n' a pus nén ene mastoke: i n' a pus on sô. >> danser al mastoke: danser dins les bals (divant 1940), wice ki les danseus payént 5 cintemes a tchaeke danse. >> des iys ki rloumtèt come deus mastokes el potche d' on voleu: des blamants ouys, des ouys come des gazetes. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. mastoc (mastoke 2, sinse 1) po ene pîce k' esteut l' pus pezante dins les ptitès pîces. Coinrece Payis d' Nameur & Tchålerwè.
mastoke 2 [addj.] 1. trop pezant po çki c' est. C' est des meubes ki sont trop mastokes (J. Wisimus). F. massif. 2. saké (êye), fayé (êye), hodé (êye). Dji so si mastoke ouy (J. Haust). F. lourd, fatigué. 3. ene miete sot(e), dimey-doûs, dimeye-doûce. K' ass, don, twè ? Ti n' divéns nén mastoke, portant ? (J. Haust). Elle est tote mastoke. rl a: mastouche, toké, timbré. Disfondowes: mastoke, mastoche, mastouche.
mastoker (codjowaedje) [v.s.c.] bouxhî so ene sacwè d' mastoke (di stocaesse). >> Boum et boum et mastoker, dj' a do pwin po bén dinner; kî est ç' lu ? Djindåre u voleu ?: contene po poter dins les djeus d' efants (po vey li ci ki serè voleu). Etimolodjeye: viebe fwait sol sustantif mastoke 2.
mastouche 1 [f.n.] fleur di corti, e sincieus latén Tropaeolum majus, et Tropaeolum minus, provnant d' Amerike Nonnrece, avou des rondès fouyes et des orandjêyès fleurs, ki florixh e l' esté. Les fleurs sont eto rodjes, rôzes et djaenes. Ele nos a fwait sayî del salåde di mastouche (H. Forir). F. capucine.
Èn assôrmint d' mastouches (poirtrait hacné sol Daegntoele).
mastouche 2 rl a: mastoke 2.
Måstrek [n.pl.] Li Trek.
matante [f.n.] 1. sour do pa u del mame. Ele breyeut sol fosse di s' fré et ele n' åreut nén yeu ndalé sins s' matante ki l' a prin pal mwin et l' moenner evoye (J. Porti). F. tante. >>&nbps;matante di souke: matante k' a bråmint des cwårs, et k' on fwait åtoû d' leye. >> si matante end åreut, ci sereut mononke: (måhonteus) dijhêye po onk ki fwait tot ene divize avou des "si", mins cwand on cåze avou des djins ki n' sont nén a l' après d' ene cråsse; "end åreut" vout dire "åreut des coyes". Franwal: ahåyant po "Avec des si on metrait Paris en bouteille". >> si matante åreut des rowes, ça freut ene bele tcherete: dijhêye po onk ki fwait tot ene divize avou des "si"; gn a pont d' avance di fé des supôzicions avou toplin des "si". >> rabressî come les matantes: tot fjhant troes båjhes. On dit eto: come al dicåce. 2. viye comere. Elle a dmoré matante (H. Forir). F. célibataire. 3. (ene miete fotant) feme pus viye ki vos, et k' on lyi doet l' respet. Avans dju rî, don, vormint, cwand vs avoz lomé l' beguene "matante" (J. Lahaye). 4. (foclore walon) no di sacwantès femes (pus viyes) dins l' soce Rweyål Club walon d' Måmdey. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "ma tante" (po-z atôtchî si matante).
matante-tåye [f.n.] sour di vosse tayon (grand-pa) u d' vosse tayondje (grand-mame). rl a: tåye, mononke-tåye. F. grand-tante. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje di deus nos matante + tåye.
match [o.n.] bate dins on spôrt k' on djouwe a deus, u a deus ekipes. So 40 matchs djouwés disk' asteure, l' årbitraedje esteut bon a bon ådla dins 37 matchs (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje di l' inglès "match" (minme sinse), 1850.
må-tchî, eye [o.f.n.] (traitant) må-tourné (êye). rl a: må-velé. rl a: Måtche. F. ours mal léché.
matchurea [o.n.] maladeye k' on hape l' ivier, et k' on moutche do nez, et kécfeye tosser. Dj' a freyî d' dijh kilos et dj' a-st atrapé sacwants mehins: des matchureas k' on n' s' endè sait mete cwite (L. Mahin). On dit eto: catåre, froed, chnop, moirgunea, moixhnea. rl a: gripe, creva. F. rhume, toux. Disfondowes: matchuria, matchuré, matchërê, matchèrê, matchurgna, matchrê, matchré, moutchrê, matchra, Pc. makëriô. Etimolodjeye: bodje latén muccare (moutchî), avou a-divnance del prumire voyale, cawete -ea. Coinrece Basse-Årdene, payis d' Dinant, Måtche, Cînè, Bote di Djivet. | matchurieus, matchurieuse [addj.] (mot d' medcén) avou bråmint do gloumiant sûna, tot djåzant d' ene schite, metans. C' est ene matchurieuse brontchite, nén trop mwaijhe. F. catarrhal.
matenes [f.n.t.pl.] (rilidjon crustinne) priyires k' on dit foirt timpe, après s' awè levé. C' est l' troejhinme priyire del djournêye. >> gn a bén des matenes: la ddja lontins. On nos a hapé nos oujhenes, Et leus bruts, come des rôbaleus, Sont-st evoye, n a bén des matenes (R. Joelants). rl a: hapêye.
Måtche [n.pl.] veye del Province di Lussimbork, e francès Marche-en-Famenne. Disfondowes: Mautche, Mâtche. Etimolodjeye: tîxhon marka (frontire). | Måtchî, Måtchresse [n.dj.] dimanant, e di Måtche. >> - Måtchî, må tchî ! - Mî tchî k' ti ! spot, a môde di djeu d' mots, po s' fote des dmorants d' Måtche, eyet leu response. Disfondowes: Mautchî, Mautchresse; Mâtchî, Mâtchresse.
måtche 1 [f.n.] boird d' on grand payis; Gn a co des Tîxhons ki s' cotapèt åzès måtches di l' Impire, dijha-t i Jule Cezar. 2. [n.pl.] no d' plaece e sacwants viyaedjes di Walonreye, po des teres metowes a l' aschate° d' on ban Les tchamps d' Måtche 3. [n.dj.] no d' famile, e francès Delamarck. Etimolodjeye: tîxhon marka (frontire).
måtche 2 [f.n.] 1. (foclore) rotaedje k' on fwait dins l' Eter-Sambe-et-Mouze et dins l' payis d' Tchålerwè (Gosliye) avou des mousmints speciås do tins d' Napoleyon po rmimbrer les djins k' endalént avou les årmêyes al Moyinådje. 2. rotaedje. Disfondowes: mârche, mautche. | mårtcheu, mårtcheuse ou måtchresse [o.f.n.] onk, ene ki rote dins ene måtche. Disfondowes: mârtcheû, se, mautcheû. | mårtcher [v.s.c.] 1. aler roter en ene måtche; 2. roter Djezus a mårtché so l' aiwe (R. Mouzon) Disfondowes: mârtcher, mârtchè, maurtcher. Coinrece Eter-Sambe-et-Mouze eyet Payis do Tchestea.
måtche do l' Eter-Sambe-et-Mouze
Måtche-les-Dames, so plaece Mautche-les-Dames [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Marche-les-Dames, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 62]; vî limero del posse: 5136; novea: 5024. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Mautche-lès-Dames.
maté [o.n.] 1. bouxhon sortropicå, e sincieus latén, Ilex paraguariensis, ki ses fouyes sont-st eployeyes po fé do té. I crexhe el Amerike nonnrece, inte les 10inme et 30inme cekes del daegn (paraleles) å Sud. 2. té fwait avou des molowès fouyes di maté, ki ravicote, fé pixhî, et rweri les roumatisses. Si boet normålmint dins ene calbasse, avou on buzea lomé bombiya. Bevou foirt voltî e Paragway, Ourougway, Nonne do Braezi eyet el Årdjintene. Etimolodjeye: ketchouwa "mati" (djate) pal voye do castiyan "mate".
ene coxhe di maté (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Matignole [n.pl.] hamtea di Tregne, ancyinne signorreye, rebané avou Tregne e 1793.
må-tourner I. tourner, monter a smince, tot cåzant d' ene vierdeure ki n' divreut nén. Gn a mes salådes ki sont ki må-tournèt. >> des orayes come des foyes di salåde må-tournêyes: des grandès orayes. II. si må-tourner [v.pr.] si måvler. Li tchet aveut l' air di s' må-tourner (J. Schoovaerts). Franwal: ahåyant po: le prendre mal. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon adviebe (må) + viebe (tourner). | må-tourné, må-tournêye [addj. & o.f.n.] 1. k' est todi d' måle umeur, grigneus(e), haeyåve. Cwand vs avoz on må-tourné pa dvant vos, vos croerîz vey on papî d' cotribucions k' a l' froyon (C. Staquet). rl a: må-velé, må-tchî. F. grincheux (euse), acariâtre, ours mal léché. 2. må basti, må fwait. Disfondowes: mau-toûrné, mau-toûrnè, mâ-toûrné, mau-toûnè, êye. | måtournêyisté [f.n.] difåt d' ene sakî k' est todi må-tournêye. Il est d' ene måtournêyisté, mi feye, å matén ! (L. Remacle). rl a: haeyåvisté. Franwal: ahåyant po: caractère de cochon. Disfondowes: mâtoûrnésté, mautoûrnêyisté, mautoûnêyisté. Coinrece Lidje Hôte-Årdene.
Mauzèye rl a: Môzeye.
måva, måvasse [addj.] mwais, mwaijhe: 1. nén bon. 2. metchant. 3. grigneus(e), e colere. | måvasté [f.n.] difåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est måva, copurade: 1. colere. Çoula lyi frè passer si måvasté. >>blamer d' måvasté: esse foirt måvas (foirt e colere). >> crexhe di måvasté: sinti li colere ki vs monte. 2. mwais tins. Kéne måvasté, del nute ! (L. Remacle). Disfondowes: mâvâsté, mauvêsté.
måvais rl a: måva.
må-velé, êye [o.f.n.] (traitant) må-tourné (êye). rl a: må-tchî. F. ours mal léché.
måvi [o.n.] gros noer moxhon avou on djaene betch, del famile des tchampinnes, foirt corant, ki xhufele tofer, e sincieus latén Turdus merula. Sol melêye ki boute, li måvi s' kipagntêye di sôlantès tchansons (M. Dessauroux). Li grand bwès lyi shonne si dzôrné, enute, minme avou les gréves et les måvis ki xhuflèt (J. Calozet). Ti l' måvi, i t' fårè co rawårder kékes moes divant d' t' aler rimpli l' saetch des ceréjhes do tchersî (M. Frisée). Gn a on måvi ki rwaite, adjoké sol toetea, Sacwants troclets d' ceréjhes ki vôrént ddja meuri (F. Bovesse rat. pa (L. Mahin). On dit eto: noere tchampinne, noere gréve. F. merle noir. >> xhufler come on måvi: xhufler sins rlaye. Dj' a dramtiné disk' al måjhone e xhuflant come on måvi (Henry Matterne). >> blanc måvi: mieroujhea avou des grossès blankès taetches. F. merle albinos. >> ossu råle ki des blancs måvis: foirt råle. >> cwand k' on n' a pont d' blancs måvis, on magne des noers: i s' fåt continter di çou k' on-z a. Disfondowes: mauvi, mâvi, mâvî, mâvè, mauvî, mauvë, mauvè, mâvlë, mauvlë, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.44 ey el notûle A.L.W. 8.72. Etimolodjeye: tîxhon maew, (mouwete), cawete -i. | måviåd, måviåde [o.f.n.] 1. måvi. 2. flåwe valet, flåwe båshele (dit come traitaedje). F. mauviette. Disfondowes: mauviaud, mauviârd.
måvi blanc colé [o.n., pl. des måvis blancs colés] måvi avou on colé d' blankès plomes, e sincieus latén latén Turdus torquatus.
måvi d' aiwe [o.n.] rwè-pexheu.
måvi d' ôr [o.n.] ôrimiele. Coinrece Payis d' Vizé, et plik plok ôte pårt.
måvler I. [v.c.] rinde måva, måle (mwais, mwaijhe). F. fâcher. II. si måvler [v.pr.] divni måva, måle. Sins s' måvler, li mônî avent respondou: "Li dierin djudjmint, ça serè ostant por vos k' por mi" (A. Schmitz). On dit eto: s' amwaijhi, si mwaijhi, si courcî. Disfondowes: mauvler, mâvler, mâvrer. Coinrece Payis d' Lidje et d' Bastogne. | måvlé, måvlêye [addj.] mwais (maijhe), k' a stî måvlé (êye).
måwete [f.n.] li pus corant oujhea ki vike tot do long des mers. Ene måwete m' a vnou rifter e-z evolant (L. Somme). F. mouette. Disfondowes: mauwete, mâwète, méwète, mêwète, mouwète. Etimolodjeye: tîxhon "maew" (minme sinse), cawete -ete.
Mawori [o.f.n.] No des djins k' ont-st arivé el Nouve Zelande divant ls Uropeyins, diviè l' fén do prumî meynaire; probåblumint a pårti di Tahiti ou d' ôte pårt el Polinezeye. Pus di racsegnes so Wikipedia. | mawori I. [addj.] k' a-st a vey avou les Maworis. Li tuzance mawori. II. [o.n.] lingaedje des Maworis del Nouve Zelande, et asteure onk des deus lingaedjes oficirs do payis avou l' inglès. Côde ISO: mi.
maxhî [v.c.] | maxhî [o.n.] çou k' a stî maxhî, aprume ene sacwè k' on magne. >> On maxhî d' carotes: des canadas maxhîs avou des carotes. | maxhåd [o.n.] drole di maxhaedje. On maxhåd d' air, di blefe et d' sonk bouyonéve a ses lepes (W. Bal). On dit eto: mixhe-maxhe. F. mélange infâme, répugnant.
maxhurer I. [v.c.] manni avou åk di noer. C' est del dorêye ås frambåjhes, ki maxheure les lepes. F. souiller, noircir. II. si maxhurer 1. si manni. F. se salir. >> I gn a l' cir ki s' maxhure: dijheye cwand des nouwêyes arivèt et ki l' cir esteut bleu. 2. si mete e coleur. Totes les campagnes s' avént ddja maxhuré d' solea, ki c' end esteut plaijhi (C. Denis) F. se colorer. Disfondowes: machurer, mahurer, machurè, machèrè, machèrer, machërer. | maxhuré, maxhurêye 1. [addj. padvant & o.f.n.] onk (ene) k' est mannet(e) u k' est noer di pea. Kéne afwaire ! Maxhuré, croté, l' aiwe lyi pixhive foû d' ses bagues (A. Moors-Schoefs). Li djonne comere medcén lyi a fwait des royes et des croes, des djaenes, des rodjes, des noeres pattåvå s' vinte; maxhuré come èn Indyin (G. Renson). >> å Maxhuré: no d' ene plaece d' Ebli. 2. ene miete sô (sôle). F. givré. 3. Maxhuré [o.n.] valet d' pike å djeu do minme no. On dit eto: Nichleus, noer kikich, puwant. F. valet de pique. Disfondowes: machuré, -êye, machurè, -ée, mahuré. | maxhuron [o.n.] sûne d' ene sitouve. Elle esteut plinne di maxhuron. F. suie. | maxhurea [o.n.] noere nûlêye. Dirî on maxhurea, li solea nos fjheut l' nike (D. Lionnet). F. nuage noir.
may [o.n.] 1. cénkinme moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. Gn a sacwants ans, gn aveut cobén shijh set viyès femes ki s' raploujhént a l' eglijhe tos les djoûs do moes d' may (E. Gilliard). F. mai. Ingl. may. >> mariaedje di may måy ni va: on n' fijheut nén voltî des mariaedjes e moes d' may, peu d' aveur si prumî efant å cwarmea. >> mweteye di may, cawe di nivaye: i pout co niver e moes d' may. >> may fwait l' four, et l' fenå-moes l' mete a pont: dijhêye di cinsî: li four va crexhe pår e moes d' may; on l' fåtchrè e moes d' djun. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. 2. côpé åbe k' on plante å moes d' may, copurade: a) sol plaece do viyaedje, sorlon ene dujhance metowe so pî al Revolucion francesse. b) li long des porcessions (fiesse-Diè). >> sôres d' åbes eployîs come mays dins les porcessions: ene bôle (Årdene); on ptit plope (Nameur, Hinnot). c) divant l' måjhone des djonnès cmeres, la kel sôre d' åbe vout dire ene sacwè. >> sinifiance des mays plantés dvant les ouxhs des djonnès feyes: may di côre, dji t' adôre; may di tchinne, dji t' arinne; may di spene, ki t' es fene; may di fetchire, ki t' es fire; may d' ônea (pol rimaedje: ônê), dji t' dilai; may di faw, ki t' es nawe; may di plope, ki t' es salope; may di hous, dji n' ti vou; may di sawou, î va kî vout; may di tchårnale, ki t' es macrale. Disfondowes: may [ma.y], mây, mêy, mê, mé; Gm. mâ; miersipepieuzmint al notûle ALW 3 112. Etimolodjeye: lat "maius" (minme sinse), 1100.
Mayane [n.dj.] 1. no walon di cmere e F. Marianne, sovint eployî come no d' persounaedje dins les pîces e walon. Dj' aveu a poenne disfwait m' tchapea ki Mayane m' apoirtéve ene botaye di vén (M. Peclers). 2. Noere Mayane: forveyowe djin ki rprezinte li moirt. Ci djoû la, di s' få d' agronome Po fé s' bezogne, li Noere Mayane L' aveut flayî djus, lu, mi ome (G. Havelange).
måye 2 I. [o.n.] omrinne biesse. rl a: frumele. On dit eto: pere. F. mâle. >> moenner å måye: moenner ene troye e tcholeurs å verat, po s' fé potchî. F. faire saillir. >> laid måye: II. [addj.] 1. omrin, tot djåzant d' ene biesse, d' ene plante. C' est on caroubî måye. 2. foirt bon. C' est on måye tchanteu et djouweu di sketchs. Disfondowes: mauye, mâle, mâye, maule, male, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.1 ey el notûle A.L.W. 8.2. Etimolodjeye: latén span lang=la>masculus (fornaiviaedje SL => Y).
Mayni rl a: mwinni.
mayon [f.n.] crapåde k' on hante avou leye. C' est on powinme sicrît po li ptite mayon di m' gamén (R. Hostin). Gn a la ene viye princesse a mitan sote, å troes cwårts tchamosseye, k' a stî, dit-st on, li mayon då pa da l' Impreur (L. Hendschel). Dijhoz mel vite, oyi ou non Si vos n' vloz pus esse mi mayon (A. Vierset). I tresse des corones di fleurs Po gåyoter l' beaté di s' mayon, di s' monkeur (A. Gauditiaubois). rl a: monkeur, kimere. >> Li få Mayon (so plaece Fau Mayau): no d' ene plaece di Viyance. Etimolodjeye: pitit no "Mayon", racourtixha di "Matile".
mazete I. [f.n.] damjhele, crapåde. Pierdou dins mes idêyes, spårdowes comes des orandjes Dju m' prin a repeter té k' èm cour l' a rtinou Ki vos avoz, mazete, les pus beas iys do monde (F. Duval). F. coquine. II. [addj. purade padvant] grandiveuse. Prindoz bén pacyince co ene miete c' est çki l' vint shofléve al mazete pitite djonne feye (R. Mayence). F. prétentieuse. III. Mazete [no prôpe] 1. no di tchvå. 2. no metou a ene pitite båshele. A shijh eures, li påvion-citron voltêye dedja å dzeu do bwès; a croere k' i vout aler dispierter Mazete... et l' kihertchî so s' voye (L. Chastelet).
mazowår [f.n.] biesse ki n' egzistêye nén, po rire des doûs d' croeyance. Loukîz a: lurcete, daru, irlope. >> dji va tchessî l' mazowår: response a onk ki dmande wice k' on va, et po n' nén dire ki ça n' lyi rgåre nén.
mazouket [o.n.] pitit ome. Elle a maryî on ptit mazouket k' ele freut passer dzo s' djambe (ramexhné pa J. Haust). F. nabot, marmouset, marmot. Disfondowes: mazouket, massouket. Coinrece Payis d' Lidje.
mazoute [o.n.] likide ki vént del petrole, et k' on broûle dins les moteurs Diesel et les tchôdires des måjhones. I savént fé do feu di ç' tins la, i n' avént nén dandjî come ouy d' ene loce di mazoute ou d' on vî pneu (S. Fontaine). Po fé meye saetchots d' plastike, fåt broûler 36 lites di mazoute; po fé meye saetchots d' papî, endè fåt broûler 47 (L. Mahin). On dit eto: dizel. Loukîz a: essince. F. mazout, gazole. Ingl. gas-oil. >> moteur å mazoute: moteur Diesel.
mê, mé 2 (F. pétrin) rl a: mwaiye.
mê, mé 3 (F. mai) rl a: may.
mê, mé 4 (F. mais) rl a: mins.
Méch-divant-Vierton la-minme, prononcî Minch [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. F. Meix-devant-Virton. Vîs scrijhas: Mers (1183), Meirs (1255), Meix (1408). Etimolodjeye: tîxhon meer (fagne) avou on S d' apårtinance; fornaiviaedje del troke R + S => CH e gåmès (rl a: Méch-li-Tîxhe), kécfeye dizo assaetchance do gåmès "Méch" (corti), mins ci pôreut esse eto ene fåve etimolodjike.
Méch-li-Tîxhe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Meix-le-Tige, rebané avou Sint-Ldjir. Disfondowes: Mèych, Méch. Vî scrijhas: Mers (1255), Meisch-le-Tige (1471). Etimolodjeye: tîxhon meer (fagne) avou on S d' apårtinance (rl a: Méch-divant-Vierton), divnou gåmès "méch"; walon Tîxhe.
medcén, feme medcén [o.f.n.] méde. Disfondowes: mêdcin, mèdcén, mèdcé. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. médecin.
méde [o.n.] (v.v.m.) ome u feme ki c' est s' mestî di rwaitî les djins malådes po sayî d' les rweri. Riwaitîz l' coleur di m' figueure, ô, méde (J. Schoovaerts) >> revoyî ses médes: si sinte bråmint mî, sinte k' on va rweri. rl a: passe-méde. Disfondowes: méde, mêde, minde. Etimolodjeye: latén medicus (minme sinse).
media [o.n. sovint (mins nén todi) eployî å pluriyel] moyén d' arinnance; Les medias nos bassinèt tos les djoûs avou des paskeyes di guere et di scrotaedjes di liårds. Li posse, c' est on media "tchôd". Disfondowes: mèdia, médiya. rl a: mediom. Etimolodjeye: calcaedje setch do F. media (pl.) vinant do latén, sins shure a tot côp bon li singulî a môde latene; 1990.
mediom [o.n.] moyén d' atôtchance; Li tchanson, c' est l' mediom ki va l' pus rade. Ça bate li meur do son (Claudine Mahy). Pl. media (riloucoz ci mot la). Etimolodjeye: calcaedje setch do F. vinant do latén, 1990. Disfondowes: mèdiom', médiyom', mèdiyom'.
Mêfe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Meeffe, rebané avou 4219 Wazedje; limero diyalectolodjike: [W 70]; vî limero del posse: 5073. Istwere: a yeu a vey avou l' Guere del Vatche (1275-1278).
mehin [o.n.] pitite rujhe. N' estoz nén honteus dvant les djins, di ristamper tos vos mehins ? (Simon li Scrinî) Våt motoit mî leyî cori ses brijhes, ses idêyes al va-s'-mel-cwir ki d' tourner a noerès biesses etat loucant l' laid vizaedje di ses mehins (P.H. Thomsin). Dj' esténs toss des pinsionés avou bråmint d' mehins (E. Wenkin). Loukîz a: rascråwe, eguegne, aroke, problinme. F. souci, petit problème.
mel [etrocla] mi li: etrocla do prono nén droet coplemint "mi" + prono droet coplemint "li" 1. divant on viebe ki cmince pa ene cossoune. Li tchet s' kitoirdeut et mel faléve tini fer po k' i n' zobele nén djus (G. Denis, rat. pa L. Mahin). C' est m' vî camaeråde Camile Philipart ki mel raconte (H. Petrez). F. me le, me la. 2. dirî èn imperatif. Dinez mel, djans ! Dijhoz mel ! Dijhoz mel ! breyote-t i l' djonne di bedot padrî l' baye do paxhi (W. Bal). F. le moi, la moi. Les deus scrijhaedjes (mel, m' el) sont-st acceptés. rl a: djel, tel, sel, kel, nel. Disfondowes: m' èl, mè l', mol, m' ol, mu l', më l', mèl. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "m' el" est pus novea (1900).
melea rl a: meler.
meler [v.c.] 1. maxhî. rl a: kimeler, diskimeler. rl a: mele-tot. >> Li diale s' è mele: dijhêye cwand ttafwait va drole. 2. djaeni, tot djåzant des dinrêyes. | melkin [o.n.] 1. (mot d' cinsî, di mônî) acmaxhaedje di rgon et d' frumint, semés et batous eshonne po fé del farene. rl a: mesteure, mwetiåve, mastele. F. méteil. 2. acmaxhaedje di totes sôres di dinrêyes (sovint do oidje et d' l' avoenne) semés et fåtchîs eshonne po rafôrer les biesses. rl a: melea, trimouye 2. F. mélange fourrager. 3. (pa stindaedje, mot d' waloneu) walon acmaxhî sins trop di rîles. On-z a lomé melkin (J. Lahaye, 1999) des scrijhaedjes ki n' sont nén pår d' ene coine do payis, pask' i gn a des mots di ds ôtès coines, mins k' î sont cwand minme bén raloyîs (L. Mahin). Å pus k' dji sayive di disfinde on rfondaedje a môde di melkin, å pus k' dji m' rindeu conte ki ça n' tineut nén (L. Hendschel). F. mélange dialectal. Disfondowes: melkin, mulkè. Etimolodjeye: viebe meler, raptitixhante cawete -kin (pitit maxhî). Coinrece Payis d' Vervî et Årdene. | melea [o.n.] melkin. Il alént fåtchî do melea po rafôrer les tchfås (J. Copens). Disfondowes: mèlia, mèlê. Etimolodjeye: viebe meler, raptitixhante cawete -ea (pitit maxhî). Coinrece Coûtchant walon. | melon 2 [o.n.] ecramiaedje (di linne, di fis). Dj' a on melon e m' linne a tricoter. (ramexhné pa Wisimus).
mele-tot [o.n.] sakî ki s' mele di çou ki n' lyi rgåre nén. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
melêye [f.n.] pemî. Coûtchî so m' vinte, a l' ombe d' ene melêye, dji leye hossî m' sondje (M. Hicter). A l' intrêye d' ene tchabote d' ene melêye, on cradjolé oujhea atchôke si tiesse (L. Demarche). Sol melêye ki boute, li måvi s' kipagntêye di sôlantès tchansons (M. Dessauroux). F. pommier. >> såvadje melêye: pemî ki vént dins les bwès. Disfondowes: mèlêye, mèlée, mèlîe, malée. Etimolodjeye: latén malus (peme). Coinrece Payis d' Lidje.
Mélin 1. Mélin-el-Hesbaye ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mélin, e flamind Malen, rebané avou Djodogne. Po travayî l' pire di Gobtindje, Fåt bén ndaler disk' a Mélin (William Dunker). Vîs scrijhas: Mallum (1099), Meylem (1132), Meylen (1138). 2. Mélin-e-Payis-d'-Heve ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mélen, rebané avou Soûmagne. Vîs scrijhas: Meilent (1100), Meslen (1131).
melkin rl a: meler \ melkin.
melon 2 rl a: meler \ melon.
memere [f.n.] 1. grand-mame (mot plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje). rl a: pepere. 2. viye feme.
Mémurlin rl a: Menbak \ Maemurlin.
Menbak u Maemek, so plaece Mämek [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, en almand Membach, rebané avou 4837 Bååle; limero diyalectolodjike: [Ve 53]; vî limero del posse: 4833. Disfondowes: Mèn'bak, Mèmbahy. >> no di des plaeces di Menbak: Li grand Bwès (en almand Hertognewald); Berchete (en almand Bergscheid); Li Beyôlete (so plaece: al Biolète, e F. Biolettes), e Brand (en almand Brand); Brådehåye (so plaece: Brâdèhauye, en almand Brandehäg), Li Brotche-pire (so plaece: al Brotche-pîre, e F. Brochepierre); Li Durè (so plaece: au Dûrè, sol Dûrè, e F. Durhet); Drossårt (so plaece: Drossârt), Li Frexhe Håye (so plaece: al Frehe Hauye, e F. Fraiche Haie); | Maemurlin, -inne [n.dj.] dimanant(e) di Maemek, so plaece Mämeker. Etimolodjeye: bodje "maem" (di Mämek), cawete -urlin.
mene 1 [f.n.] fond trô dins tere k' on-z î saetche å tcherbon, å fier, evnd.). Loukîz a: fosse, houyire. | minire [f.n.] la k' on saetche des minrês, al grande air. I stinda ses bresses viè l' rodje tere di ses tåyes, Li rodje tere des minires (L. Lagauche). F. mine à ciel ouvert. >> Li plinne des Minires: no d' ene plaece di Transene. >> Li Minire: (so plaece: minêre) no d' ene plaece di Nanene (Na 96). | mineu [o.n.] ovrî ki boute en ene mene. rl a: houyeu. | minrê [o.n.] tere k' i gn a des metås, do tcherbon, evnd. dvins. F. minerais.
mene 2 [f.n.] aparexhance do vizaedje. >> seure mene: vizaedje ki mostere k' on est nén binåjhe.
mene 3 [f.n.] 1. pondant dbout d' on croyon. 2. potchante éndjole di guere. >> mene a mierdjin: pitite mene po fé potchî ene djin tote seule ki passe a pî. F. mine anti-personnelle
mëne, mène rl a: minne.
menir 1 [o.n.] 1. grand monsieu. On dit eto: grosse legume, gros colé. F. personnalité. 2. li ci ki s' prind po onk. Li solea plake sol vizaedje Des ptits menirs des ptits viyaedjes (L. Warnant). F. monsieur. Disfondowes: mènîr, mèn'hêr, mèn'hîr. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do flamind "Mijn heer" (monsieu).
menir 2 [o.n.] grosse pire dressêye pås Omes di l' ådje del pire (5000 divant Djezus-Cri). Ene grossse biestreye k' a stî cossemêye avou les Asterix, c' est ki les Gålwès fabriként des menirs.
ménk rl a: minne.
menu [o.n.] 1. papî avou l' programe di çou k' on va magnî a on dinner, et k' on-z astampe dirî l' assiete al sope. Dj' a stî rcweri les mnus a l' imprimeu. Loukîz a: dressêye. 2. (mot d' éndjolisse) djivêye d' accions ou d' tchuzes did wice k' on ndè pout tchoezi ene avou l' sori. >> aspitant menu: menu k' aspite cwand on clitche avou l' sori ene sawice. F. menu contextuel. Ingl. pop-up menu. >> disrôlant menu: menu ki s' disploye cwand on vout fé ene tchuze, eyet s' raclaper après. F. menu déroulant. Ingl. pull-down menu.
Menufontinne / Mnufontinne [n.pl.] hamtea d' Faiviè. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addjectif (minowe, so disfondowe "m(è)nue" + no (fontinne); sourd ki n' dene waire d' aiwe. | Menufontinnî / Mnufontinnî, Menufontinnresse / Mnufontinnresse [n.dj.] onk, ene di Mnufontinne. | Menutchenoe / Mnutchenoe (la-minme: M(ë)nutchènè) no d' ene plaece di Nolevå. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addjectif "minou", so disfondowe "m(ë)nu" + no (tchenoe); bwès di tot ptits tchinnes; loukîz a: tchenlisse.
mér-, mér(e)- (mérseu, mérnou, mérdjin) rl a: mier- (mierseu, mirrnou, mierdjin).
mercure rl a: mierkeure.
Mercûre rl a: Mierkeure.
mere [f.n.] [...] >> esse tot mere-di-Diu seu: esse mierseu (djeu d' mot inte "mere" eyet "mér", disfondowe di mier).
meredixhe [f.n.] (v.m.) ramonasse (Armoracia rusticana). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' almand "Meerrettich" (minme sinse).
mere-tcherieuse [f.n.] feme ki poite èn efant po ene ôte.
meringue [f.n.] pitite wastea, ene cénkinne di cintimetes lådje, fwait avou do batou blanc d' oû et do souke, et cût å for a ptit feu. Clådia aveut fwait des meringues po boere li cafè. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "méringue" (minme sinse).
Mermoite la-minme: Mërmwète [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Milmort, rebané avou Hesta. Disfondowes: Mèrmwète, Mërmwète, Mérmwete, Mwérmwète. Etimolodjeye: aplacaedje di deus mots tîxhons "mille" (såvlon, graevî, loukîz a: Mile) + "moort" (fråle tere).
mesdire (si mesdire) [v.pr.] si brouyî tot djhant ene sacwè. F. se tromper, mal s'exprimer. Coinrece payis d' Måmdey.
mesdjåzer (si mesdjåzer) [v.pr.] cåzer come i n' fåreut nén. Mande escuze: dji m' a mesdjåzé. Coinrece payis d' Måmdey.
meskene [f.n.] 1. feme k' overe al måjhone. rl a: siervante >> meskene do curé: feme ki fwait l' popote d' on curé. 2. sistinme di bwès k' on mete sol siponte d' on lét, po les doirmeus (pitits efants u viyès djins) èn nén toumer djus. rl a: ecnêye. Disfondowes: meskène, meskine. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do tîxhon meisje, mädchen (båshele, siervante). | meskinaedjes [o.n.t.pl.] bouye del meskene; ovraedjes del måjhone (bouwêye, rinetiaedjes, coujhene). Mi moman fjheut l' sogne et l' meskinaedje (P. Maudoux). F. tâches ménagères.
meskene di lét, risaetchåve (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
meskeure [v.c.] èn nén voleur diner. Noyé, c' est l' fiesse del loumire el noere nute, po replaecî li cene ki l' solea nos meskeut a ç' moumint la d' l' anêye (P. H. Thomsin).
meskinoxhe u mesconoxhe [v.c.] diskinoxhe. F. confondre, méconnaître. Disfondowes: mèskinohye, mèsconohye, mèscwènohye.
mesplotche [addj.] sitroupyî, sitroupeye. rl a: mezalé, mesbridjî. Gm. mèplodje. F. handicapé, infirme.
messaedje [o.n.] 1. sacwè k' on scrît, u k' on dit, et k' on evoye a ene djin k' on n' sait atôtchî direk. 2. parole. >> boigne messaedje: biestreye. 3. emile. Li prumî côp, c' esteut m' messaedje di saye. 4. (mot d' éndjolisse) tecse ki aparexhe sol waitroûle et ki vs mostere ene sacwè so l' ovraedje di voste éndjole. Tins d' l' astalaedje Linux, on toume so on messaedje: "dji so ki rwaite après les éndjins" | messaedjî, messaedjresse [o.f.n.] li ci (cene) ki poite les letes et les gazetes di måjhon a måjhon. F. facteur. | messaedjreye [f.n.] emilreye.
Messanceye, so plaece: Miezeg [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e lussimbordjwès Miezeg, e F. Messancy, en Alm. Metzig, divnou intité. Disfondowes: Mèssancèye, Mèssanci, Mèzanci, Mîzich, Metzig, Miézeg. Vî scrijhas: Maxenschei. Etimolodjeye: latén Maxentiacus (da Massince).
Messancy rl a: Messanceye.
Messeye [n.dj.] 1. po les crustins, no da Djezus-Cri. Djans don, corans, tos, nos, bierdjîs, E Betleyem vey li Messeye ! (Noyé walon, 18inme sieke). 2. po les Djwifs (et les Muzulmans), profete k' on ratind et ki vénrè rimete d' accion les omes, pol Dierin Djudjmint. F. Messie. >> esse ratindou come li Messeye: come ene sakî k' on rawåde après lu dispu des ans et des razans. Disfondowes: Messeye, Messî. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (cawete -eye) do F. Messie, lu-minme calké d' l' ebreu.
mesteure [o.n.] melkin (acmaxheadje di rgon et d' frumint). Les efants metént leus assîtes po Sint-Nicolais, avou on dmey pwin d' mesteure (J. Calozet). Disfondowes: mesteure, mestère, mestëre, mosteure, meskeure, mustère. Etimolodjeye: latén "mixtus" (maxhî). Coinrece Payis d' Lidje et Årdene.
metafôre [f.n.] rimetaedje ki va on pô lon, po fé rire u tuzer. Vla èn egzimpe di metafôre: "Elle a on drî come ene mande ås pronnes" (po dire on gros drî).
metans I. [adviebe] 1. anonce k' on va dner èn egzimpe. rl a: boutans. F. par exemple. II. metans ki [aloyrece] anonce k' on va supôzer ene sacwè. Metans k' i wangne 2000 euros par moes. rl a: metans ki. F. mettons à supposer que, considérons que. Etimolodjeye: djåzants (1ire djin do plurial) di l' imperatif do viebe "mete", ki rote come on forveyou adviebe "egzimpmint" (arabe "mathalan"), u come ene aloyrece "si" (arabe "law").
metchant, e [addj.] ki s' codut d' ene manire ki fwait sofri ls ôtes. | metchansté [f.n.] difåt d' ene sakî k' est metchante. C' est l' metchansté ki lyi fwait fé çoula (L. Remacle). Disfondowes: metchansté, metchanstè, mechansté, mechanstè, metchonsté, mechonsté.
mete 1 (codjowaedje) I. [v.c.] a fé >> mete e pådjes: adjinçner les scrijhaedje et les dessinaedjes d' ene gazete, d' on live, evnd. II. si mete [v.pr.] >> si mete a djin; u: si mete avå les djins: håbiter les djins do payis, tot djåzant d' onk (ene) ki vént d' ariver. F. s'intégrer. >> mete e sinne: essinner. | metaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "mete". >> metaedje a djin; u: metaedje avå les djins: Franwal: ahåyant po: "intégration". >> metaedje e coleur: Franwal: ahåyant po: "peinture". >> metaedje e sinne: essinnaedje. | meteu, meteuse u metresse [o.f.n.] no d' fijheu pol viebe "mete". rl a: meteu so pî. >> meteu(se) e coleur: li ci (cene) ki mete e coleur (ene måjhon, on meube) sins esse pondeu di s' mestî. >> meteu(se) e pådjes: li ci (ne) ki mete e pådjès ene gazete, èn årmonak. >> meteu(se) e sinne: essinneu.
mete e coleur [vierbire a coplemint] 1. ponde (des meurs). F. peindre. 2. mete des coleurs so on dessin fwait å croyon. F. colorier. 3. tinde On meteut les oûs d' påkes e coleur lu-minme. | metaedje e coleur [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol vierbire "mete e coleur". F. peinture, coloriage; colorisation. | meteu e coleur , meteuse e coleur [o.f.n.] li ci (cene) ki mete e coleur (des binndimådje, des vîs fimes noer et blancs). rl a: pondeu. F. peintre en bâtiment, coloriste.
mete evoye [vierbire a spitron, a coplemint] roister. Metoz les djates evoye. rl a: oister, roister evoye. F. ranger. Ingl. to take away.
mete so pî [viebire a coplemint] kimincî (ene soce, evnd) ki n' egzistéve nén dvant. Li Consey di l' Urope a metou so pî li Påye Uropeyinne des Lingaedjes Dilérins pask' on s' a rindou conte k' gn aveut des pårlaedjes k' estént a schape di disparexhe (J. L. Fauconnier). Achile Chavée k' a skepyî a Tchålerwè, va mete so pî li prumire espôzucion eternåcionåle sorreyalisse e 1934. (A. Howaert). rl a: enonder, askepyî, adjinçner, mete so pås° so fotches. F. fonder, créer, instaurer, établir, organiser. | meteu, meteuse u metresse so pî [o.f. sustantivire] li ci (cene) ki mete (ene sacwè) so pî. Les djins avént vnou mågré l' fayé tins, et les meteus so pîs ont rtcheyou so leus pates mågré tot (Y. Paquet). rl a: adjinçneu, amonteu, askepieu. F. fondateur, instigateur, organisateur, trice. | metaedje so pî [o. sustantivire] adjinçnaedje, amontaedje. Sacwantès idêyes metowes sol tåve pol metaedje so pî d' on cmon scrît walon. F. mise sur pied, fondation, instauration, établissement, organisation.
méte rl a: mwaiye.
metingue [o.n.] 1. raploû pa onk (ene) ki s' mete ås eleccions, po-z aveur des vwès. F. assemblée électorale. Elle aléve a tos les metingues do Rex (ramexhné pa M. Francard). >> on fjheu (ene fijheuse) di metingues: onk (ene) ki s' mete so les lisses et fwait des raploûs dvant ls eleccions. rl a: metingueu, metinguisse. F. candidat. 2. (pa stindaedje) long pretchaedje. Dj' a veyou k' Fidel Castro fjheut des pus longs metingues ki ça. F. discours-fleuve. 3. rapoûlaedje di djins ki rclamèt leus abondroets. Les Walons ni sont nén po fé des metingues tot håynant des ptits drapeas avou l' cok, et tot tchantant "Nos estans firs di nosse pitite patreye" (G. Denis, ramexhné pa L. Mahin). Vo m' la ki dj' toume so des afitches po on metingue di scolîs siconte d' ene novele lwè (L. Mahin). Cial, li prumî metingue di tote l' istwere po disfinde li lingaedje walon. rl a: manifeståcion, manif, rotaedje. F. manifestation, démonstration. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "meeting" (rapoûlaedje), pal voye di l' inglississe francès "meeting (électoral, ouvrier)", 1930. | metinguisse [o.f.n.] 1. fijheu(se) di metingues. F. candidat. 2. mwaisse-metinguisse: adjinçneu d' on metingue. F. organisateur (trice). Etimolodjeye: bodje "metingue", cawete -isse, 1945. | metinguer (codjowaedje) [v.s.c.] fé on metingue, tot djåzant d' on politikî, d' on pårti. Cwand il a yeu tot metingué, ça n' les a nén espaitchî d' aveur ene bele broke (J. Coppens). Les ecolos ont metingué a Djiblou tot l' wekene. F. tenir un meeting, se réunir. Disfondowes: mètinguî, mètinguer, mètinguè. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "metingue", 1945. | metingueu, metingueuse u metingresse [o.f.n.] 1. metinguisse. 2. roteu(se) en on metingue di rclamaedje. F. manifestant(e).
afitche e catalan po houkî a on metingue (poirtrait saetchî pa L. Mahin) | O dzeu et a droete: li metingue do 8 di nôvimbe 1997 pol lingaedje walon (poirtraits saetchîs pa M. Vandenheuvel). |
Meu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Meux, rebané avou Les Brouhires. >> Meu, troes po deus: sipot so les cis d' Meu (ki n' estént nén a l' après d' ene).
A hintche: tombe d' on Walon k' a-st ebagué e Wisconsin, ki provneut d' Meu (poirtrait saetchî pa Joyce Lampereur); a droete: eglijhe di Meu (poirtrait saetchî pa J. Schoovaerts) |
Paul Gilles, sicrijheu walon avou l' accint d' Meu (poirtrait saetchî pa L. Mahin). |
meye I. [limerotant addj.] 1. nombe 1000. C' esteut dvant l' an meye. 2. bråmint. Dji vs l' a dit pus d' meye côps. II. [o.n.] 1. meye pîces d' ene sacwè. dj' end a fwait on meye, di ramons. >> des meyes di: bråmint des. Gn aveut des meyes di djins. 2. meye francs, meye uros. >> des meyes, mwintes meyes: branmint des cwårs. Waite, la ene clinike k' a ddja dvou coster mwintes meyes, la. Croejhete: come no, "meye" prind l' måke do pluriyal. | miyinme [limerotant addj. & o.f.n.] 1. ôre ki corespond å limero 1000. C' est nén l' cintinme ki t' arivrès, c' est l' miyinme. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e meye. F. millième. Avou l' tarif di viè 1800, l' ancyin aidant d' Lidje ou patår valeut shijh cintemes et septante-ût meyinmes di cinteme (6,078) (N. Lequarré). | miyî [o.n.] (v.v.m.) meye di. Il a atchté on miyî d' plantches raboteyes et on miyî d' dôsses (vîs papîs d' 1571, rinaxhîs pa L.Remacle) Disfondowes: miyî, miyîr.
meye-bole [f.n.] mitan del bole daegnrece. F. hémisphère. >> meye-bole bijhresse: li meye-bole do Nôr. Les ritches payis sont bråmint metous sol meye-bole bijhresse. F. hémisphère Nord. >> meye-bole nonnresse: li meye-bole do Sud. L' Antartike, c' est li shijhinme continint, metou al fene copete del meye-bole nonnrece, tot rascovrou d' glaece et d' nivaye. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif + no, 1999.
meyeu martchî rl a: meyeumartchî.
meyeumartchî, meyeumartcheye [addjectivire] ki n' costêye nén tant des cwårs k' ene ôte sacwè.
meynute [o.n.] 1. moumint k' il est doze eures del nute. >> a meynute: a doze eures al nute. >> messe a meynute: messe do 24 di decimbe a meynute, ki fiesteye li skepiaedje di Djezus-Cri. 2. mitan del nute. >> e meynute: al mitan del nute. >> a meynute meyzeure: foirt tård del nute. Franwal: ahåyant po: "aux petites heures". Disfondowes: mèynut', mêynut', mîynut', mînut', mînët', ménut', mêynût', minût', mèynût, mèynut, mèygnût, mèygnut, mégngnut, mégngnût, ménût, ménët, mèynêt, mêynêt, mîynêt, ménêt. Tch. minoû. Etimolodjeye: mot d' acolaedje "meye" (mitan) et "nute".
meytrô [o.n.] ramponô. Disfondowes: miltrôn, miltrou, mèytrôn. Etimolodjeye: mot d' acolaedje ratroclé (meye trôs), 1880.
meyzeure [o.n.] dins l' ratouneure "a meynute meyzeure": rl a: meynute. Etimolodjeye: acolaedje "meye" (ricopyî di meynute) eyet "eure", avou on Z di beloyance.
mezalé / mzalé, mzalêye [addj. & o.f.n.] 1. ki rote målåjheymint. Come elle est ddja mezalêye po si ådje, hin (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). Elle est co pus mezalêye ki lu. F. perclus, impotent, courbatu, courbaturé. 2. maigue, nén bén poirtant, k' a må crexhou. Dji rvoe on ptit mezalé gamén di troes ans et sacwants moes pindou al mwin di s' boune et djoleye moman (H. Petrez). F. malingre valétudinaire, chétif, souffreteux. 3. sitroupyî. On bossou ravize on xhalé: tos mezalés (G. Willame). Tos les pokîs, les mezalyîs, Les cis k' ont stî ritches di disbene I seront la, bladjes di colere; I vos racontront leu-z istwere. Cwè lzî diroz ? Cwè lzî diroz, Bon Diu d' mizere ? (F. Dewandelaer). Nosse calindrî walon si rmimbere, li låme a l' ouy, les mesbridjîs, les mezalés et les stroupyîs, dins leus coirs u dins leus åmes, påzès gueres et påzès bardouxhas did totavå, eyet pa l' univiersele biestreye del djin (L. Mahin). Li cwatrinme sôre d' acsegnmint speciål, c' est po les scolîs k' ont des rastenaedjes ou stroupiaedjes do coir, k' on lome cobén les malasnés ou mezalés (Y. Laurent). rl a: mesplotche. F. handicapé, infirme. 4. ki s' nåjhixh po on rén. Il est mzalé come on grand-pé (F. Deprêtre et N. Nopère). Il est mzalé di s' maladeye. rl a: hodé, fayé, cacame, saké, sicran. F. fatigué, affaibli. 5. mitan distrût(e). El sele est mzalêye. rl a: disbrôlé, disminbridjî, dishåjhiné. F. détérioré. Disfondowes: m(è)zalè, mèzalé, -éye, m(è)zalé, êye. Etimolodjeye: bodje "aler", betchete mes- (ki va må, ki rote må) (pal voye d' on vî francès "mésalier" ?). Coinrece Coûtchant walon.
mezayî [v.c.] discåzer. C' est co onk ki mezaye ses vijhéns. Mezayî ses parints, c' est s' mezayî lu-minme (F. Deprêtre et N. Nopère). F. calomnier, mésestimer. Coinrece El Lovire.
mi 1 I. [prono] 1. prono tonike do cåzant, del cåzante, metou lu tot seu, avou on coma padrî. Mi, dj' end a m' sô. Mi, djel vou bén. rl a: mi-minme, ene sakî. F. moi. >> pôve mi: dijheye po s' plinde lu-minme. Pôve mi, dji n' saveu pus a kî n' date ! F. pauvre de moi. >> mi et (èn ôte): "mi" pout vni l' prumî dins ene enumeråcion sins displaire. Ça fwait k' dji nos ans stî mete el cawêye a l' intrêye do cinema, mi et m' camaeråde. 2. prono tonike do cåzant metou padrî ene divancete. Vinoz adlé mi, poyon. F. moi. >> da mi: da minne. ci live la, c' est da mi. F. qui m' appartient, qui m' est propre. >> por mi: a mi idêye. Por mi, il est sô. F. à mon avis. >> tant k' a mi: dijheye po bén mostrer si pôzucion so ene sacwè. Tant k' a mi, dji vénrè. rl a: tankami. F. quant à moi. 3. mi (dirî cosoune et padvant cossoune) / m' prono coplemint do cåzant, del cåzante, metou divant l' viebe. ça n' mi dit nén did wice ki vos divnoz. rl a: mu, mel. F. me. II. mi (dirî cosoune et padvant cossoune) / m' [prezintoe] prezintoe d' apårtinance do cåzant (del cåzante). A mi, i m' shonne, mi, k' on-z a mo do plaijhi, cial. C' est mi idêye, paret, mi (ramexhné pa L. Remacle).
mi 2 [o.n.] note di muzike, li troejhinme del game. Mi, a mi, on n' dit nén "ti"; Fa, c' est l' vî fa d' Ovîfa; Sol, c' est vos ki l' a sol dos (tchanson des notes). Do, ré, mi, fa, sol, la, si, do; tos les Flaminds, c' est des båyåds.
micawe / mcawe [o.f.n & aduzoe] mivé, mivêye. rl a: micoye. >> pôve micawe: pôve djin. Disfondowes: m(i)cowe, m(i)cawe, m(i)kèwe. Etimolodjeye: racourti d' ene fråze di siermint des pôves djins: djel djere so m' vé et so m' cawe.
miceliom [o.n.] (mot d' åbussoneu) pårteye vedjetative do ki poite les cwand vént l' såjhon dol maturité. Etimolodjeye: walonijhaedje do francès mycélium, 2005.
michtrole [f.n.] sirôpe. F. sirop de Liège. Coinrece Basse-Simwès.
miclet rl a: mitlet.
micoye / mcoye [o.f.n & aduzoe] mivé, mivêye. rl a: micawe. Disfondowes: m(i)coye, m(i)cowe. Etimolodjeye: racourti d' ene fråze di siermint des pôvès djins: djel djere so m' vé et so m' coye°. rl a: mivé.
micro-wache [f.n.] waches avou ene foû coûte wachlire (ene foû grande frecwince). >> for a micro-waches: for k' eploye des micro-waches po tchåfer les amagnîs. Divins on for a micro-waches, les micro-waches, d' ene metowe wachlire, fijhèt bodjî foirt raddimint les molecules d' aiwe, ki s' metèt a boure et tchåfer les amagnîs (P. Sarachaga). Disfondowes: micro-wache, micorwache.
midi [o.n.] 1. nonne. >> fé midi: fé prandjire. 2. Midi: Nonne (Sud). On tiene metou å Midi. Il ont stî dins l' Midi del France. Disfondowes: mîdi, midi, midë. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. midi. Coinrece Årdene nonnrece.
midone [addj. padvant] di dnêye, lådje (ki dene voltî çou k' il a). Li frumixhe n' est nén foirt midone; elle overe po s' måjhone (M. David). Contråve: pice-crosse. F. généreux, charitable, secourable. Coinrece payis d' Lidje.
miele [o.n.] måvi. C' est come on miele ki spite e tchiptant cwand i voet ene sakî mins ki va sins peu dins les pates d' on boû (L. Peeters). F. merle. Disfondowes: mièle, mèrle. | mierlåd I. [o.n.] måvi. II. Mierlåd [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Mirlon. Disfondowes: mièrlaud, mierlârd, mirlaud, mirlârd, murlârd, mirlon, mierlo. Coinrece Coûtchant walon.
mier, miere 1; mier- I. I. [adv.] (metou divant èn addjectif u èn adviebe, k' on pout scrire come on mot d' acolaedje) foirt, tot: mierseu(le) u mier(e) seu(le), mierlådje u mier(e) lådje, mierlon u mier lon, mierlong u mier(e) long(ue), miernou, owe u mier nou, miere mowe. Franwal: ahåyant po les mot fwaits sins tuzer avou l' betchete hyper- (hypersensible, hyperjeune, hyperloin). >> (tot) fén mier, (tote) fene miere: stîle rinflant po refoirci li sinse di "mier". II. [addj.] metou dvant on no, mostere 1. ki l' accion a stî fwaite totafwaitmint (mierdistrujhaedje). 2. ki ça s' a fwait tot d' on côp (mierrandon). 3. k' i fåt prinde li sinse li pus stroet possibe do mot (miercopete, miercorin, miercoron). Etimolodjeye: latén merus (peur); tz a: Ingl. mere. | miermint [adv.] pititmint, mwinrmint, waire. On-z a miermint magnî, chal. I n' a miermint ki s' pitit necessaire. (ramexhné pa J. Haust). rl a: pitiveuzmint, pôvriteuzmint. F. chichement, pauvrement, maigrement. Etimolodjeye: bodje "mier" (peur), cawete -mint, tz a: Ingl. merely. | mierin, inne [adv.] mier, e. Il est tot mierin dseu; elle est tote mierinne disseule. Disfondowes: mièrin, èn.ne, mirin, èn.ne.
miercopete [f.n.] fene copete (çou k' est tot å dzeu). Dierinne peme: Oyi, dji di bén: li dierinne; Li fene dierinne, La hôt, tot la hôt, Al miercopete del melêye (L. Mahin). F. (extrémité de la) cime. Disfondowes: mércoupète, mièrcopète. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + no (copete).
miercour [o.n.] dins l' ratouneure: esse e miercour dins: esse o fén mitan di. Dji so e miercour dins mes afwaires (Y. Gourdin). F. être en plein, être plongé dans. Disfondowes: mérkeur, mièrcoûr. Coinrece payis d' Bietris. | miercorin [o.n.] fén mitan. Avou ses couz di l' Årmêye Blantche, i schapént les Tatårs prijhnîs des Rûsses, eyet les muchyî dins les cahoutes di bierdjî, e miercorin des "Crimski Gori", les tienes di Crimêye (L. Mahin). Nén rovyî ki Cînè, c' est li miercorin del Walonreye, eyet, sorlon l' atåvla da Bay e 1957, li lingaedje di Cînè sereut pår li vraiy rifondou a môde mitrinne (L. Mahin). F. plein cœur, beau milieu, épicentre. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe + no, sol modele "mierseu", "miernou", 1997.
mierdistrujhaedje [o.n.] nouzome distrujhaedje. F. destruction totale. >> åre di mierdistrujhaedje: åre ki distrût ttafwait, come les bombes atomikes. Saddam ni pout pont fabriker d' åres di mierdistrujhaedje, mins Israyel årè motoit li bombe atomike divant waire. Pocwè ? (L. Mahin). F. arme de destruction massive. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + no (distrujhaedje), sol modele "mierseu", "miernou", 1997.
mierdistrujhaedje: ine åre di mierdistrujhaedje: li bombe atomike, vochal, li cene di Hiroshima (poirtrait hacné sol Rantoele Daegnrece).
mierdjin [f.n.] djin tote seule, tot cåzant anministrativmint. El soce dirè kî çki l' riprezinte avou l' droet d' vôte a l' A.G. (ene mierdjin pa soce) (C. Tombeur). A l' AG (mwaisse-raploû), come ås CA (raploûs d' minance), les vôtaedjes k' atôtchèt ene mierdjin dimorront screts (C. Tombeur). Nos rascråwes, målureuzmint, sont-st odzeu del foice d' ene mierdjin, minme odzeu des foices di grandès organizåcions come li Rodje Croe et totes les S.N.R. del daegn (L. Mahin). So ci tins la, e l' Afrike, li mierdjin wangne todi pus moens dispu les anêyes 80 (L. Mahin). F. individu (isolé). >> nén ene mierdjin: nén ddja ene djin. Franwal: ahåyant po: pas âme qui vive. >> po ene mierdjin, do mierdjin, d' ene mierdjin: a vey avou ene seule djin. Avou les scrijhaedjes fonetikes, ezès ptitès coines do payis, li scrît ni mostere pus ki l' lingaedje d' ene mierdjin. C' est des cabenes po ene mierdjin. Franwal: ahåyant po: individuel(le), personnel(le). >> mene a mierdjin: pitite mene ki va acsure rén k' ene djin. Les ptitès menes a mierdjin, les menes do pôve come on les lome, si plèt atchter o martchî noer po ene crosse di pwin; metowes so les pazeas dins les bwès, ele vos råyèt on bresse, ene djambe come po rire, u vos sboirgnî, u vos araetchî li mitan do babetch (L. Mahin). F. mines anti-personnelles. Disfondowes: mérdjin, mièrdjin. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + no, sol modele "mierseu", "miernou", 1998.
mierdjonne [addj.] tot djonne. René Painblanc moussa mierdjonne dins les "Scrîveûs du Cente". Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + addjectif (djonne). | mierdjonnesse [f.n.] ådje k' on-z est mierdjonne. Marcel Hicter ses bokets e lingaedje di Henefe, els a scrît e si mierdjonnesse, pus al fén di s' veye (et esse eplaidîs fok après s' moirt).
miere 1 rl a: mier, miere.
miere 2 [f.n.] (måhonteus) brén, stron. rl a: emierder, dismierder. F. merde. >> tourner a miere: divni laid, tot djåzant do tins, d' ene sitouwåcion. F. se gâter. Disfondowes: mière, mièle, mèrde.
mierkeure [o.n.] 1. metå likide, di coleur di l' årdjint, k' i gn aveut divins ls ancyins termometes. Al tévé, on n' djåze pus ki do pexhon å mierkeure; ça fwait ki, si vos vs sintoz må, vos metroz on harin dizo vosse brès, et si l' mierkeure arive å mitan di s' coir, c' est k' vos avoz del five (A. Moch). F. mercure. 2. Elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des likidès metås, kinoxhou dizo l' essegne atomike Hg, li nombe atomike 80, et l' pwès atomike 201. C' est fwait avou do cloreure di mierkeure. rl a: vif-årdjint. Disfondowes: mercure, mercûre, merkëre, mièrkeure.
Mierkeure [no d' diu] (rilidjon rominne) diu do handele et des voyadjeus, li minme ki l' diu Hermès mon les Greks. rl a: mierkidi.
Mierkeure [no d' planete] Planete do sistinme solrece, li pus addé l' solea. Catoû di 58.000.000 km (0,39 côps li catoû del tere). Avou ses trôs fwait pa des plouvantès pires, si daegn rashonne li cene del Lune.
mierkidi [o.n.] troejhinme djoû del samwinne, li cwatrinme po les Djwifs et ls Arabes. Disfondowes: mièrkidi, mièrcudi, mièrcoudi, mèrkidi, mèrkëdë, mèrcudi, mèrcrèdi. Etimolodjeye: vî walon Demiercques, dimerce, dimerques: djoû di Mierkeure (li planete u li diè des Romins), revierseye påzès Francs (acolaedje tîxhon). Li fôme dimiek° egzistéve co a Faimonveye e 1900.
mierlådje [addj.] foirt lådje. >> å fén mierlådje: grande å lådje, drovowe tote grande, tot cåzant d' èn ouxh, d' ene finiesse, d' idêyes. Pal vite å fén mierlådje, dj' oyeu l' hoûlaedje des grands åbes di l' alêye do tchestea (E. Delaite & P.J. Dosimont). Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + addjectif (lådje).
mierlon [adv.] foirt lon. F. lointain, très éloigné. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + adviebe (lon).
mierlong, mierlongue [addj.] foirt long. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + addjectif (long).
miermitan [o.n.] çou k' est djusse å mitan. >> å miermitan d' lu-minme: dins lu-minme, divintrinnmint. F. dans son fors intérieur. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addjectif (mier) + no (mitan), 2002.
miernou, miernowe [addj.] 1. tot nou, tote nowe. On motî wice ki les mots sont miernous, sins ene fråze po mostrer leu-z uzance, c' est come èn ome sins tchår, on coir sins åme, on moteur sins ôle, èn åbe sins seuve (L. Hendschel). Si coir miernou est tot blanc; on direut k' il a stî stocaesse, et adon abumé raddimint pa dji n' sé cwè (L. Hendschel). Ostant fé sonner ene pire, pingnî on diale ki n' a pont di tchveas, u s' taper e l' aiwe miernou po-z e rexhe avou des pexhons tot plin ses potches (J.P. Hiernaux). F. tout(e) nu(e), à poil. 2. miernowe (tipografeye) sins gåliotaedjes, stîle di båze po cåzer d' ene fonte, ene lete, eneviè les stîles di cråssès letes, clintcheyès letes, evnd. Disfondowes: mièrnou, owe, miérnu, ûwe, mérnu, ûe. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + addjectif (nou).
mierpî [o.n.] sillabe tote seule, tot djåzant di des adviebes (ci, la, cial), des dvancetes (so, pa, po) et sacwants nos (an, djoû, nute) ki fwaiynut prinde on R di rawete a sacwantès dvancetes metowes padvant. Prono å mierpî, adviebe å mierpî, sustantif å mierpî. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje adviebe mier + sustantif pî, 2004.
mierrandon [o.n.] seul randon, tot djåzant d' ene sacwè ki s' enonde tot d' on côp. Adon, d' on mierrandon, gn a des clotches ki sounèt Leu pzant andjlusse; c' est nonne; bén neni, c' est meynute (Baudelaire, redjårbé pa L. Mahin). F. seul élan, impulsion, envolée soudaine. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + no (randon), sol modele "mierseu", "miernou", 2000.
mierseu, mierseule [addj.] tot seu, tote seule. Jåme est ene miete tot seu; ene miete foû des bruts. Mierseu (E. Gilliard). A poenne la, rouf, vo l' la ki t' rapice li botaye di Sinzano et ki s' vude on vere ki n' va nén dmorer foirt lontins mierseu dins s' rondowe botike: Carpe Diem ! (J. Schoovaerts). Dji so tot mierseu drola sol Tere ås Spenes et dji cache après ene sakî po m' tini cpagneye: deus gades, c' est waire ! (J. Spinosa). Nåjhi, i n' s' a nén rilvé et dmorer so plaece po tchanter, mierseu, "Li vî blanc tchvå", "Djîle Copiche", "Evoye po l' Amerike" (J. Schoovaerts). rl a: disseulé. F. esseulé(e), isolé(e), solitaire. >> si mete fén mierseu d' djouweu: (fotbal) én nén leyî èn ôte djouweu dilé lu, po k' on vs passe li bale. F. se démarquer. Disfondowes: miérseu, mièrseu, mérseu, eule, miérdiseu, mwérseu. rl a: mere (esse tot mere-di-Diu seu); rl a: mérin (esse tot mérin dseu). Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier) + addjectif (seu). | mierseulisté [f.n.] disseulance. Dj' esteu dins ene mierseulisté, valet, dji n' ti di k' ça. Disfondowes: mièrseulisté, mérseulsuté, mièrseulistè.
miersipepieus, e [addj.] foirt foirt sipepieus(e). F. extrêmement tâtillon(ne), exhaustif (ive). | miersipepieuzmint [adv.] d' ene miersipepieuse manire. Les prononçaedjes do 20inme sieke sont dnés miersipepieuzmint el notûle ALW 15.10. F. exhaustivement. Etimolodjeye: addj. "sipepieus", betchete "mier-", cawete d' adviebe "-mint", 2001.
Miertchamp [n.pl.] hamtea di Tniveye, raloyî dinltins å ban di Rnuveye, e F. Mierchamps. Po-z aler a Miertchamp å pus droet, on dveut prinde å court pa Belvuwe et pa Trompe-souris, et leyî l' molén do Wé sul costé (R. Dedoyart). Disfondowes: Mièrtchamp. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mier (mier dins l' sinse di "pôve" u di "tot seu") ) + no (tchamp).
Miezeg rl a: Messanceye.
mildju [mot criya] sôre di djuraedje, foirt corant. rl a: terdidjene, pardjene. Etimolodjeye: etroclaedje di "meye dius".
milouter [v.c.] fé bén åtoû d' (ene sakî). Vos ki fwait lever l' solo so les bons et so les metchants, et dner del plouve ås djusses et ås petcheus: loukîz nos, et nos milouter, et nos candôzer (G. Sfasie). On dit eto: adolmiter, waster; Loukîz a: candôzer. F. choyer, gâter, cajoler, dorloter, câliner. | miloutaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "milouter". F. cajolerie, câlinerie. | milouteus, milouteuse [addj., purade padvant] ki miloute voltî. Schoûtez nos, nozôtes, les petcheus ki vos preye; fouxhoz milouteus avou nos, et fé ene croes so tos nos petchîs; schoûtez nos et s' purdoz pitié (G. Sfasie). F. cajoleur, câlin. | milouteuzmint [adv.] tot miloutant (ene sakî). Signeur, ki fwait droets les pas del djin: loukîz milouteuzmint vost ovrî N., et fé ene croes so tos ses petchîs (G. Sfasie). F. doucereusement. Etimolodjeye: cawete -euzmint, 2005. Coinreces Payis d' Nameur.
mi-minme [prono] 1. refoircixhant prono do cåzant, del cåzante, metou lu tot seu, avou on coma padrî. Mi-minme, dj' åreu fwait parey, a vosse plaece. F. moi-même. Ny. ikzelf. 2. refoircixhant prono do cåzant metou padrî ene divancete. Si dj' sin e mi-minme li fougue do cachî, ki boute les vweles viè çk' on ni cnoxhe nén (Nietsche, rat. pa J.P. Hiernaux). Walonreye, vos estoz ene pårteye di mi-minme (A. Flesh, B. Deschamps, G. Legrand). F. moi-même. Ingl. myself. Ny. mezelf. 3. coplemint d' manire, po mostrer ene sacwè k' on-z a fwait tot(e) seu(le). Nonna, dj' a rcweri mi-minme dins les lives tot-z oyant ene miete les djins cåzer (J.F. Brackman). F. moi-même. Ny. mijzelf.
mindjî [v.c.] magnî (po les djins). Disfondowes: mindjî, mwindjî, mindji, mandjer. | mindjeu, mindjeuse u mindjresse [o.f.n.] li ci (cene) ki mindje. >> mindjeu d' Bon Diu: rl a: magneu d' Bon Diu.
mîne rl a: minne.
minêye [f.n.] 1. må ki s' prind tot d' on côp a mwintès djins, mwintès biesses. Li walon s' a cossemé par ci co pé k' ene minêye Dins des payis k' i gn a, C' est todi setchresse et pômagne, Grossès aiwes et minêyes di totès sôres (E. Gilliard). C' esteut les viyès familes do viyaedje k' avént payî les posteures di l' eglijhe, po rmerciyî d' awè yeu leus biesses sipårgneyes, leus efants u leus djins schapés d' ene croke u d' ene minêye u l' ôte (E. Gilliard). Dispu 1986, ene novele minêye a-st aparexhou e l' Inglutere, li Maladeye des Sotès Vatches (L. Mahin). C' est ça ki vosse medcén vos scrît, cwand vos n' vos savoz mete cwite des minêyes di gripe et d' rôguias, ki vos rascråwez ås froeds djoûs (L. Mahin). F. épidémie. 2. pitite maladeye, des cenes k' arivèt sovint di l' ivier. Mins adon, il avént yeu ene mwaijhe minêye et i n' s' è rmetént nén (Simone del Golete). rl a: herike. F. grippe, rhume, refroidissement, indisposition. Disfondowes: minêye, minéye, minèye, mènéye, mënêye, minée. Pc menée. Etimolodjeye: sicawa d' on vî mot "terminêye", bodje termene, cawete -êye. (rediveuse etimolodjeye). Coinrece payis d' Nameur, di Dinant, do Tchestea, di Flipveye. | minêyolodjince [f.n.] syince des minêyes, ki s' ocupe di cnoxhe les pondants et les djondants di l' epestiferaedje des maladeyes, comint çk' ele si prindèt, et vos nd åroz. F. épidémiologie. Etimolodjeye: sol bodje minêye, cawete -olodjince, ricalkêye del cawete greke -ologia, avou assaetchance di "syince", 1997. | minêyolodjisse [o.f.n.] li ci (cene) ki studeye li minêyolodjince. F. épidémiologiste. | minêyolodjike [addj.] a vey avou l' minêyolodjince. F. épidémiologique.
minisse [o.f.n.] mimbe d' on govienmint, ki s' ocupe d' on tchamp d' ovraedje. Li minisse del santé, di l' acsegnmint des Sincieusès Rcwerances, di l' Aidance å Diswalpaedje. Ç' a stî ene boune minisse. Dj' a houkî l' minisse å telefone. Il a souné al minisse Maria Arena. Si t' est èn enocin, on t' metrè tiesse di lisse, Et ça irè co mî si t' as sacwants vices; Gn a des voleus ki sont minisses (B. Mirlon). | ministere [o.n.] 1. plaece la ki l' minisse a s' djîsse. 2. siervices k' on minisse end est mwaisse.
mink rl a: minne.
minne [prono] prono omrin et femrin, metou avou "li" u "les" u "da" padvant, i mostere ene sacwè, ene sakî, ki l' cåzant(e) end est mwaisse. 1. li minne, les minnes: Des båsheles di nosse banket, c' est l' minne li pus djoleye (N. Bosret). Dji triyanéve e pressant s' mwin dins l' minne (J. Bertrand). F. le mien & la mienne; les miens & les miennes. >> les minnes: les djins di m' famile. >> Dji vs va dire li minne: Dji vs va dire çou ki dj' pinse, dji vos va raconter çou k' dj' a viké. "Dji v' va dire li meune", c' est on live da Emile Sullon. 2. da minne: da mi. a) avou l' viebe esse. A ç' moumint la, li måjhone esteut da minne. Franwal: ahåyant po: "appartenir". b) après on no: refoircixha di "mi". Mi feme, da minne, elle a des hantches d' elefant, ci nute ci, dji m' el va tromper" ! (P. Otjacques). Wilicom ! Vos estoz li bénvnou(owe) so l' uropeyinne waibe da minne (S. Dohet). Asteure ki dj' esténs foû del sipexheur, dji raveu m' tuzaedje da minne (L. Mahin). Waitîz mi ratayon, da minne: i n' esteut nén ddja nè Toutsi, nè Houtou. (L. Mahin). Pol moumint, des waibes so l' anea waloncåzant, end a waire: gn a ki les cis ki dj' so waiburlin: li pådje da minne,... (P. Sarachaga). F. mon (ma) ... à moi. Disfondowes: min.ne, mîne, mine mëne, monk, mink, ménk, mék, min, mègn, mén, mé, mîn, mî, myin; (femrinnes), mine, mëne, mène, méne, ménke, méke, minke, mègne, miène; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 2.49 ey el notûle A.L.W. 2.51. Etimolodjeye: latén meum (minme sinse).
minou / mnou, minowe / mnowe I. [addj. todi padvant] pitit, fén. F. menu. >> al minowe mwin: ene a ene, tot djåzant d' martchandijhes. Il ont tchessî tos les vindeus al minowe mwin evoye. F. au détail. II. [adv.] 1. tot fén. F. menu. >> kitaeyî mnou: a) kitaeyî tot fén. F. hacher menu. b) fote ene dobleure a (ene sakî). S' i vnèt, nos les ctaeyrans pus mnou ki plakeu n' fijha måy fistou (vîs papîs 1631, ramexhné pa J. Haust). F. réduire en pièces. >> rusteler mnou: ramasser disk' å dierin fistou. 2. a bråmint. I vénront ossu mnou ki des tropeas d' motons (vîs papîs 1700, ramexhné pa J. Haust). F. dru, en rangs serrés. >> Gn aveur tot mnou: gn awè toplin. I n a des pemes tot mnou ciste anêye (ramexhné pa J. Haust). F. à foison. 3. foirt. Il ovrèt tot mnou. F. d'arrache-pied, avec acharnement. II. minou / mnou [o.n.] fén tcherbon. On mouyive li mnou pol broûler (F. Deprêtre et N. Nopère). >> alez s' broûler vo mnou eyou çki vos avoz broûlé vos gayetes: dijheye d' ene comere a on galant k' ele sait bén k' il è va vey ene ôte. Etimolodjeye: latén "minutum" (minme sinse).
minter (pron. min'ter) [v.s.dj.] (mot d' houyeu) toumer des ptitès pires (dins ene taeye). On meteut des veloûtes sol toet del taeye po n' nén k' i mintêye.
minti (codjowaedje) [v.s.c.] dire åk ki n' est nén l' veur. | minte [f.n.] sacwè k' on dit et ki n' est nén l' veur. F. mensonge. | mintreye [f.n.] minte. F. mensonge. | minteu, minteuse u mintresse [o.f.n] li ci (cene) ki minte. F. menteur (euse). | mintiveuzmint [adv.] d' ene manire ki catche li veur. Dj' a co rfwait ene grosse crijhe di five fagnrece, di dju mintiveuzmint (L. Mahin).
mînute rl a: meynute.
miråcoleye [f.n.] diloujhe, zwatès pinsêyes. Li houte assûne del miråcoleye (R. Viroux). | miråcolieus, e [addj.] diloujhî, eye. Etimolodjeye: bodje "miråcoleye", cawete -ieus, 1904.
miråwe [f.n.] råwe.
mirer [v.c.] (v.v.m.) aveur ene bele vuwe so. | mire [f.n.] dins l' ratourneure a mire: (vî mot d' cinsî) dizo wårdance, tot djåzant d' ene vatche k' on dene a èn ôte acleveu pol nouri tins d' l' ivier. >> prinde des biesses a mire: prinde des biesses d' èn ôte cinsî po l' ivier, pask' on-z a do four et k' i nd a pont; li ci ki sognive li vatche aveut l' laecea, eyet l' mitan do vea. rl a: prinde a waide, a nourxhon, a four. F. bail à cheptel. >> mete des biesses a mire: les dner a èn ôte por lu lzès sognî l' ivier. | miroe [o.n.] usteye di måjhone, des cwefeus, des magazins d' mousmint, la k' on s' pout rwaitî dvins. F. miroir. Etimolodjeye: cawete -oe.
misrete rl a: mizrete 2.
misse [f.n.] 1. boket do coir, metou dins l' vinte, djondant li stoumak, plinne di sonk eyet di blankès globures, et k' on contéve, dinltins, ki c' esteut l' adjîsse di sacwantès emocions. A les pansous d' tchets ! C' est après l' misse k' on ratind ? (P.J. Dosimont). F. rate. >> awè l' misse di: awè vormint håsse di, djéryî après. Dj' avéns l' misse d' aler e vacances e Swisse. >> esse sins misse: a) èn sawè ratinde. b) èn saveur dimorer al minme plaece. Loukî a: esse sins rasta; Loukî a : sins-misse >> i n' ont pont d' misse: i ramxhièt d' tos costé, tot cåzant d' efants. Franwal: ahåyant po: "ils sont intenables". >> I n' s' a nén foulé l' misse: i n' a waire fwait d' efoirt po ene ovraedje, on dvwer di scole, evnd. >> èn rén aveur di bon dins l' misse: esse todi presse a fé on mwais côp. Li 2 d' nôvimbe, les åmes rivnèt fé on tour sol tere, mins avou zeles, i gn a des pépés ki n' ont rén d' bon dins l' misse (G. Lucy). 2. (mot d' acleveu) mizrete (k' est dins l' bouye des aiwes do vea, do polin) Li misse, on l' lome inla, mins ç' n' est nén l' misse, portant. (ramexhné pa P. Otjacques). Etimolodjeye: tîxhon "milz" (minme sinse). | mizrete 2 [f.n.] (mot d' acleveu) come ene pitite misse ki flote dins l' bouye des aiwes des polins, des veas. Dinltins, on contéve ki l' mizrete esteut afrodiziake. rl a: tchike, sucete, linwe, savon, cråxhe, shû, marinde. F. hippomane. Etimolodjeye: cawete -rete, dandjreus on ridaedje del cawete -rece (a vey avou l' misse).
mizrete: mizrete trovêye dins l' netieure d' ene vatche (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
misser [v.c.] taper on côp dins l' vinte, ki vos dshofele. Nosse Djôzef a stî missé cwand k' i s' ont rdingué après l' shijhe. Franwal: ahåyant po: frapper dans les plexus. >> si fé misser: ramasser on côp d' pougn dins l' vinte. Dins ces manifs la, cwand k' ça tchåfe, ti t' freus misser come po rire, taiss ! Disfondowes: misser, missè, missî, missi. Coinrece Payis d' Lidje & Årdene.
misser: Wai, l' gros ki s' fwait misser pa on soucaedje da Tchantchès (dessinaedje da F. Walthery).
mitan 1 [o.n.] çou k' est metou djusse al minme distance di deus sacwès, u al minme distance des boirds. Å mitan do terén. F. milieu, centre. Disfondowes: mitan, miton, mëtan, vî scrijha: mitant.
mitan 2 [f.n.] 1. tot djåzant d' ene termene di tins, moumint ki çou k' est ddja passé est l' minme ki çou ki dmeure. Al mitan do moes. F. moitié. 2. pårt cwand on côpe ene sacwè e deus. Il a magnî ene grosse mitan del dorêye. F. moitié. 3. (pus stroetmint, e fotbal) a) tchaeke des 45 munutes d' on match. Li prumire mitan, li deujhinme mitan. b) li cwårt d' eure k' on s' rapoize après troes cwårt d' eure di djeu, divant d' rataker. On dit eto: tîme. F. mi-temps.
mitan-voye [f.n.] rexhowe ki tént conte des idêyes di deus camps ki n' sont nén d' acoird. F. compromis. >> mitan-voye a môde des Bedjes: dijhêye ki mostere ene piceure del politike el Beldjike. F. compromis à la Belge. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke coplemint d' manire "a mitan voye", 1995. | mitan-voyisse [o.f.n.] li ci (cene) ki cwire des rexhowes a mitan voye Dj' a ddja dvizé avou deus, troes côps et dji pou dire ki c' est on mitan-voyisse, bén påjhire (Y. Paquet). F. modéré(e), sage. Etimolodjeye: bodje "mitan-voye", cawete -isse, 2002.
mitlet [o.n.] 1. naivieu d' ene cliyonêye u d' ene djivêye (mineu des bwès tcheryîs so l' aiwe pa flotaedje). 2. margayeu, batayeu. 3. ome des bwès, ene miete broxhire. | Mitlet [n.dj.] sôbricot des dmanants di Bouyon, di Tchanou, di Lesse. Disfondowes: mitlet, miclet. Etimolodjeye: ? dandjreus li minme ki l' cene do F. aviyî "miquelet" (hapeu d' boûsse).
mîtrin, mîtrinne I. [addj.] 1. metou (owe) å mitan. F. central. >> mîtrinne veye: coulot metou e fén mitan d' ene veye. F. centre ville. On dit eto: corin-veye. 2. mîtrinne: å djeu d' nouv beyes, u al rebolete, no des beyes metowes pa deus. >> mîtrinnes di dvant: les deus beyes metowes al deujhinme rîlêye, padvant. >> mîtrinnes di drî: les deus beyes metowes al cwatrinme rîlêye, djusse divant l' dierinne. Etimolodjeye: bodje "mé" (dimey), cawete -rin, ristitchî T pa assaetchance di "divantrin". Coinrece payis d' Bastogne. | mîtrinner [v.c.] (mot d' tapeu so éndjole) mete on tecse å mitan del pådje. Mîtrinner ene imådje (u do scrijhadje), c' est l' mete e mitan del pådje, et nén astok a hintche u a droete. F. justifier. Etimolodjeye: viebe fwait so l' addjectif "mîtrinne", 1995.
Mîtrinne Mer [n.pl.] Mer metowe å mitan des teres, inte l' Urope, l' Afrike et l' Azeye. Vola èn ome ki nos vént did houte del Mîtrinne Mer po nos fé on mostraedje so l' ovraedje des éndjoles e walon (J. Docquier). F. Mer Méditerranée. Etimolodjeye: Calcaedje del tcherpinte latene "Mare media" (Mer do Mitan), a pårti di l' addjectif mîtrin, 1995.
mivé / mvé, mivêye / mvêye I. [o.f.n.] djin (dins des ratourneures sovint tote fwaites, todi foirt emocionreces). Leye fé les omes di syince; C' est des mvés ki sepnut tot (C. Wérotte). Ele tape, li mvêye, sol feu a l' aisse Tot on paket di setchès djniesses (P.J. Dosimont). Mins l' sôlêye est on xhalé mvé; I bambeye et rote dissu cresse (C. Wérotte). F. bougre(sse), individu, mec, gonzesse, naïf, ive, innocent(e). >> pôve laid mvé; u; pôve mivé: pôve ome. >> On drole di mvé, ene drole di mvêye; u: on pelé mvé: ene drole di djin. rl a: aniver, halcotî. Et c' est divins nosse coir Ki ç' pelé mvé la dmeure ! (C. Wérotte). >> fô mvé, sot mvé, sote mivêye: sot(te). Taijhe tu, va, fô mvé. Ni reye nén, fô mvé ! Mannet fô mvé, vraiy fjheu d' grimaces, K' ayir vantéve li rweyåté Ådjourdu, i fwait come Payasse, I sôtele po l' egalité (J. Colson). F. con(ne), nigaud(e). >> gueuye di mvé !: pitit diale, va ! Gamén d' miele. F. sale gosse. >> Ti, gueuye di mvé ! u: laide gueuye di mvé !: traitaedje. F. salopard(e). >> on laid mvé, ene laide mivêye; u: on laid gravé mvé: ene djin ki s' kidût må, k' on åreut peu d' rescontrer al coine d' on bwès. F. sinistre, ignoble individu. >> pôve (laid) mvé, pôve (laide) mivêye: pôve djin. Li pôve laid mvé: on lyi a dné a boere et a magnî, et ene payasse po doirmi. Tot saizi, l' pôve mivé Tronne come on tchén ki tcheye (F. Quinaux). Bounès djins ki passèt par ci, Alourdez vs on pô et priyî Sol fosse d' on pôve laid mvé d' curé K' a vnou å monde sins l' fé esprès (A. Henin). On må-tcheyou a feme et on tchén al laxhe: deus pôves mivés (A. Laloux). II. [aduzoe] ti, twè. Tinoz, mvé. Tén, mvé, kî vola ! Hiy, mivé, cwè çki t' a fwait la ! Disfondowes: m(i)vê, m(i)vé (omrin), m(i)vè, m(u)vé, e, m(i)védje (omrin & femrin), m(i)vésse (omrin & femrin), m(i)vé, m(i)vêye. Etimolodjeye: racourti d' ene fråze di siermint des pôvès djins: djel djere so m' vé° et so m' coye. rl a: micoye.
mixhe-maxhe [o.n.] 1. drole di maxhaedje. 2. cåzaedje k' on n' î comprind rén. Les gosteus d' vén m' fijhèt rire avou leus mowes et leus mixhe-maxhe avou des mots k' ont stî rcweri ezès catalokes di rclames et ki n' volèt rén dire (M. Chinon). F. baragoin.
miyård [o.n.] meye miyons. Disfondowes: miyaur, miyâr, miliâr, miliyar, miliaur, mëliâr. | miyårdinme [o.n.] boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè en on miyård. Ça s' a fwait so on miyårdinme di sgonde. F. milliardième.
Miyin-Hinri d' Bavire duk di Bavire, neveu da Ferdinand d' Bavire, prince-eveke di Lidje (1650-1688). I fourit ossu årtchuveke di Cologne, eveke di Hildeshem et d' Meuster. I s' fijha cossacrer eveke e 1651, èn an et ene cwénzinne di djoûs après aveur replaecî s' mononke, mins i n' e vala nén beacôp mî pol cåze. C' est lu, avou s' fameus réglumint d' 1684, ki rhapa tos leus droets ås trinte-deus mestîs. rl a: Bavire, Ernesse di Bavire, Ferdinand d' Bavire.
Miyin-Hinri d' bavire, so ene manoye di 1668 (poirtrait hacné sol Daegntoele).
miyon [o.n.] meye côps meye Disfondowes: miyon, milion, miliyon, miyan, mëlion, . | miyoninme [o.n.] boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè en on miyon. Ça s' a fwait so on miyoninme di sgonde. F. millionième.
miyter [viebe sins djin] nivter. F. tomber quelques flocons.
mizere I. [f.n.] 1. rascråwe, måleur. >> Cwand on cnoxhe° les mizeres des ôtes, on rprind co les sinnes. 2. crouwå (måle yebe ki crexhe dins les cortis, les semés tchamps). rl a: mannesté, nichté, runin. F. mauvaise herbe. II. Li, les Mizere(s) [n.pl.] no di sacwants hamteas del Walonreye, metans a Bive.
mizrete 1 [f.n.] 1. pitite sori di sacwants sôres, e latén sincieu Crocidura spp eyet Suncus spp, avou on pondant muzea, ki magne totes sôres di viemene, mins eto des pus grossès biesses come des rinnes u des ptits pexhons, k' ele rindèt achurnåles (paralizêyes) avou on pwezon k' elle ont divins leu raetchon. rl a: tchiproûle, tchipete, setch-betch, sorbetch. F. musaraigne. 2. (amiståve) pitite båshele, ene miete arnåjhe; efant hodåve, taenant. 3. kekete, pitit oujhea (penisse do ptit valet). Disfondowes: mizrète, muzrète, mizwète, mîzwète, muzwète, mûzwète. Etimolodjeye: bodje latén mus (sori) eyet cawete -rete, dandjureus on ridaedje del cawete -rece (ki rshonne a ene sori). Coinrece Årdene, payis d' Dinant, di Flipvile.
mizrete 2rl a: misse \ mizrete.
mo [adv.] 1. (divant èn addjectif) bén, foirt. I parexhe mo vî. Vo l' la mo lådje, tot d' on côp, d' awè dné cint-z uros a tchaeke di ses neveus et neveuses. Vos vs avoz fwait mo bele, ådjourdju, la, vos ! Bén il est mo tårdou enute. T' es bén mo binåjhe, po on côp: ass wangnî l' gros lot ? C' esteut mo bråmint mî d' s' etinde. Bén t' es mo pressé, ploye li djno cénk munutes, taiss ! I sont mo plaijhants, va, a ç' botike la. I fwait mo bén avou ses parints. Li gåre esteut avårla; ossu, dj' a stî mo binåjhe di vs avizer, avou papa, dins les prés d' Djimbe (J. Calozet). F. bien, très, fort. >> ça t' est mo bon: po dire a ene sakî k' il a acwerou çou ki lyi arive. F. C'est bien fait pour toi. >> C' est ddja mo drole: po ene sacwè ki shonne pår ewaerante. Franwal: ahåyant po: Comme c'est étrange. >> des mo beles: des emerviyants cayets, des sbarantès afwaires. On ndè voet des mo beles å djoû d' ouy ! Dins les rcwerreyes k' a fwait Monsieu Tandel, pol viyaedje di Rdû, on ndè trove des mo beles ! (P.J. Dosimont) F. des bien bones, des choses surprenantes. 2. (divant "bén") assez. >> mo bén u mo beazebén: assez bén. Gn a mo beazebén do rindaedje a ç' moye di fåde ci (L. Mahin). F. assez bien, suffisamment, moyennement, passablement. 3. (divant on no d' matire u on no plurial) mo d(o), mo des, mo d(i), end ... mo. bråmint. Dj' a yeu mo do må po lyi fé coprinde (F. Twiesselmann). I s' dene mo do må po n' waire reyussi (G. Goffinet, ramexhné pa J. Haust). Il a mo do coraedje, po rivni a pî del gåre. Gn aveut mo d' noejhes ciste anêye ci (Goffinet). Il a mo des sôs (mo d' liårds) (G. Goffinet, ramexhné pa J. Haust). Gn aveut mo d' Årdinwès k' alént ovrer a Brussele, témint k' on-z a dit k' c' esteut l' pus grosse veye do Lussimbork. Des Walons, end a mo k' ont stî o Wisconsin al fén des anêyes 1900 et des. F. beaucoup de, en ... beaucoup. >> c' est ddja mo åk: c' est bråmint åk, c' est çou k' apoite li pus. Cwand k' on-z a l' santé, c' est ddja mo åk (ramexhné pa G. Lucy & L. Baijot). Franwal: ahåyant po: c'est le principal, c'est l'essentiel. Croejhete: dins tos les sinses, "mo" mostere on djudjmint do cåzeu (del cåzeuse) so l' intansité di l'addjectif u sol cwantité, årvier di "foirt" ki dene ene idêye di djudjmint absolu. Tchaeke fråze avou "mo" pôreut awè ene rawete "mi shonne-t i" (vs estoz mo bele, mi shonne-t i). Parints: rl a: motoit, mopliyî. Disfondowes: mo, mou. Gm. mou. Etimolodjeye: latén multus (bråmint), vî scrît walon: "moult". Coinrece Basse-Årdene.
mochon rl a: moxhon.
mocoe rl a: moutchî \ mocoe.
mode I. [v.c.] fé rexhe do laecea del tete. Ass dedja modou l' blanke ? On mode todi les prumîs djets al tere (ramexhné pa G. Belleflamme). Vos pôroz rescontrer, Maxhurés d' noer et blanc, Les tropeas d' vatches ki rdischindèt des tchamps Cwand c' est l' moumint d' les mode (P. Lassence). Mins c' est l' rowe ki toûne, dit-st i, d' on lan, li Djôzef Djonnome, ki modèt dipus d' on cint d' vatches après Måtche (A.G. Terrien, ratourné pa L. Mahin). >> mode al schoume: dins l' modaedje al mwin, aler rade et fer assez po fé schoumer l' laecea dins l' saeyea. >> machine a mode: rl a: machine. >> xhame a moude: pitit bas xhame ki l' modeu s' ashît dsu. >> tchôd modou: a) laecea ki vént djusse d' esse modou; b) rl a: tchôd-modou. >> (advinia fåsmint måhonteus) Cwand k' les femes ont li pus d' schoume inte les djambes ? Risponse: cwand ele modèt. II. [v.s.c.] fé l' ovraedje deus ou troes côps par djoû di fé rexhe li laecea des vatches d' on ståve. I modèt a 6 eures å matén et a 5 eures del vesprêye. rl a: traire. Cdj. (5inme sôre) dji mode (disfondowes: dju moûde, dji moud, dji mod); nos modans; ki dj' mode, modou, owe (disfondowes: moudu, owe; modu, uwe). Disfondowes: moude, mode, moûde, môde. | modeu, modeuse u modresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki mode les vatches. F. trayeur, euse. 2. li ci (cene) ki tént bråmint des vatches a laecea. F. éleveur laitier. | modêye [f.n.] 1. cwantité d' laecea, copurade: a) k' on mode so ene dimeye djournêye. C' est des ptitès modêyes, dispu k' ele ni vont pus ås tchamps. F. traite. b) k' ene vatche prodût so èn an. On n' epoite a l' etrindjir ki les åmayes ki l' mere a ene modêye di dpus di 6000 lites so 305 djoûs. F. lactation. 2. (radoucixhant) pixheye. 3. (stindaedje) cogne d' on scrijhaedje, d' on programe éndjolike k' a ddja stî candjî et ki l' serè co. C' est l' modêye 7.0 do programe. Avoz veyou li dierinne modêye do ricnoxheu d' letes Textbridge ? F. version. Disfondowes: moudêye, modêye, moûdèye, moudée. | modaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "mode". F. traite. | modåjhe [f.n.] termene k' on mode. F. traite Disfondowes: modauhe, môdan.ye. | modreye [f.n.] plaece k' on-z î mode les vatches. Pålene, ratchessîz les vatches al modreye. Dinltins li modreye, c' esteut dins l' waide al måjhone (ramexhné pa G. Belleflamme). F. salle (stale) de traite. Disfondowes: moûdrèye, modrèye. | modoe [o.n.] saeyea a) a mode Li vatche a ståré l' modoe d' on côp d' pate (ramexhné pa M. Francard); >> awè on pé come on modoe: awè on gros pé, tot cåzant d' ene vatche. b) di tolminme kéne uzance. On modoe d' blanc fier; on modoe emayé; on modoe a buze; on modoe a tcherbon. Li modoe est tot caboslé. (ramexhné pa M. Francard) >> awè en tiesse come on modoe: awè må l' tiesse a cåze di brut, di berdelaedjes. F. seau. Disfondowes: moûdeu, modeu, moudeu, moûdè, modwè. Coinrece Payis d' Bastogne. | modrece [addj.] a vey avou l' modaedje. Ene buzete modrece, po-z atraire li laecea des vatches ki l' tete est ristopêye. F. trayeur, euse.
mode: modeu avou l' machine a mode (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
modisse [f.n.] 1. feme ki vindeut les tchapeas d' feme, eyet ls assonrer, metans po cwand on poirtéve li doû. 2. feme ki boute dins èn ovroe ås tchapeas d' feme. "Cuzén Bebert" fourit li prumire operete e walon ki s' passe e èn ovroe d' modisse.
moenner I. [v.c.] 1. aler avou (ene sakî, ene biesse) tot lyi mostrant l' voye. Il a moenné le vatches el pasteure. On dit eto: kidure. >> i fåt moenner si tvchvå come on l' kinoxhe: i fåt waitî d' fé avou les djins, tot-z acontant leu caractere. 2. fé avancî comifåt (ene oto, evnd.). I moenne ddja bén l' oto di s' pa. II. [v. a nén dit coplemint] kidure ene oto. On n' pout nén moenner divant 17 ans. III. si moenner [v.pr.] si cdure. I n' s' a nén bén moenné, et dvant l' minisse, cobén. F. se conduire, se comporter. Disfondowes: mwin.ner, mon.ner, miner, mwinrner, minè, mon.nè, mwin.nè. | moenneu, moenneuse u moennresse [o.f.n.] li ci (cene) ki moenne (ene sacwè, ene biesse, ene binde di djins). F. meneur, conducteur, pilote, leader. | moennaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe « moenner ». F. conduite, guidage. | moennrece [addj.] a vey avou l' moennaedje. >> pådje moennrece: pådje ki mostere totes les ôtès pådjes d' ene waibe. F. menu., ingl. home-page. Etimolodjeye: cawete -rece, 2001.
moenner evoye [vierbire a spitron, a coplemint] 1. tcherdjî (ene sacwè k' on n' vout pus) pol moenner å lon et l' fote evoye. Il ont cåzu fwait l' bastimint: i n' ont pus k' a moenner les trigus evoye. Gn aveut tant d' nive ki nosse pa l' a dvou moenner a begnons evoye. rl a: emoenner, poirter evoye. F. enlever, emporter. Ny. wegbrengen, wegvoeren. 2. tcherdjî (ene djin) dins ene oto, pol moenner amon les fôs, al prijhon, evnd. On l' a moenné evoye come on sot. F. emmener, interner. Disfondowes: mon.ner, mwin.ner èvônye, mon.ner vônye, miner èvôye, mwinrner èvoye, mwin.nè èvoye..
moes [o.n.] 1. pårtixhaedje d' ene anêye ki corespond a pô près å tins d' ene novele lune, avou tchaeke on no et k' on conte les djoûs tot cminçant på prumî å dvins d' tchaeke moes. Dins l' calindrî gregoryin i gn a doze moes, di trinte ou trinte-ey-onk djoûs, avou onk di vint-ût djoûs (vint-nouve les anêyes bizetes. >> Les doze moes d' l' anêye: djanvî, fevrî, måss, avri, may, djun, djulete, awousse, setimbe, octôbe, nôvimbe, decimbe. 2. termene d' ene trintinne di djoûs e rote. Gn a on moes did ci. F. mois.
mofe [o.n.] want sins doet (ki l' pôce). Les doets nos fjhèt må dizo les mofes a cåze des hotchets (J. Lodomez). I dmeurrént la l' djournêye å long, sins s' doter k' leus mashales divnèt totes bleuwes di froed, sins minme sondjî a rmete leus mofes ou a shofler dins leus mwins po s' reschandi (J. Calozet). F. mouffle, mitaine. Disfondowes: mofe, moufe.
Mohe rl a: Moxhe.
mohon rl a: moxhon.
moirgunea u moixhnea [o.n.] matchurea. F. rhume. Disfondowes: mwargunia, mwergunê, mwerguënê, mwerguènê, morguinê, mwargunê; mwahy'nia, mwèh'nê, mwèhy'nê, mwèh'nia, mwèchnè, mwèchnin, mwèchnia; miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 15.120 ey el mape ALW 15.48. Etimolodjeye: bodje latén muccare (moutchî), cawete -ea. Coinrece Payis d' Lidje.
moirt, moite [addj. padvant] ki n' vike pus. >> cwand on est moirt, on n' vike pus ou bén cwand on est moirt, c' est po lontins: li moirt, c'est po d' bon. F. mort, morte.
Moirtî; so plaece: Mwertî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mortier, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 4670 Blegneye; limero diyalectolodjike: [L 56]; vî limero del posse: 4573. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Mwèrtî. >> Hamteas d' Moirtî: El brôwî (so plaece: el brouwi, e F. Bruyère), Corti, el Coû Burdo (so plaece el Coûr Burdo), Fåvtchamp (so plaece: faftchamp, e F. Favechamp), El hesse (so plaece: El hêsse, e F. Lahaisse), e Moncea (so plaece: è Moncê), e Netche (e F. Nege), e Pixhrou (so plaece: Pisrou, e F. Pisserou); Rixhlete (so plaece: Riclète, e F. Richelete), Roûfosse, Roûhåye. No di des plaeces di Moirtî: sol Trî do vî mayeur, å Trî Sint-Pire, å Cascagnî, el Cawe; e Foxhale (so plaece: è Fohale); e Fond des Lives; ås Gofes; El Tcherowe; sol Tidje, Al voye des Cawets (so plaece: cowets). Sicriyta: Mortarium (910), Mortire (1108). Etimolodjeye: bodje tîxhon "mortel" (broûs), cawete latene -arium (-ire), avou assaetchance do latén mortarium (batch po les biesses); après, candjmint d' cawete, ki dvént li cawete walone -î, çou ki vout pår dire "brôwî" (come on rlome li hamtea).
moirt-né, moirt-nêye [o.f.n.] påpåd k' est ddja moirt tot skepiant. Pl.: des moirt-nés, des moirt-nêyes.
moite-glaece rl a: waerglaece.
moirxhon u moirxhea [o.n.] toursion d' peme. F. trognon. Disfondowes: mwarchon, mwérçon, mwérhon, mwarhon, mérchon; moircha, mwércê. Coinrece Vervî & Hôte-Årdene.
moixhnea rl a: moirgunea.
mojhi [v.s.c.] tchamossî. Etimolodjeye: latén "mucere" (minme sinse). | mojhi, mojheye [addj & o.f.n.] ki vike tot seu, ki n' cåze nén avou les djins. F. taciturne. | mojhixhaedje [o.n.] tchamossaedje. | mojhixheure [f.n.] tchamosseure. F. moisissure.
mokion rl a: moutchî \ mokion.
molén å cafè [o.n.] usteye del feme di manaedje, inte 1800 et 1960; sôre di ptit molén k' on met so s' schô et tourner a ene manike po moure li cafè. >> pîces do molén å cafè: a) trimouye: batch k' on met les féves di cafè dvins. b) crabot: pitit ridant metou odzo, ki l' cafè tchait dvins. rl a: trimouye.
molet 2 [o.n.] bodene del djambe. >> aveur des molets come des panses di lapén: des gros molets.
molete [f.n.] cwatrinme potche del pansreye des roemiants; c' est la l' vraiy estoumak. F. caillette. Disfondowes: molète, moulète. Etimolodjeye: bodje mol, cawete -ete (boket del pansreye bråmint pus mol ki les troes ôtes).
molon [o.n.] 1. blanc vier di mwintès sôres d' insekes, inte di zels: a) (gros molon, molon d' baloujhe) vier del baloujhe (åbalowe); b) vier del moxhe-d'-ôr, Luciliae caesar. c) (gros molon d' tayant): vier do tayant di tchvå. d) vier di Chironomus plumosus. e) waerbea (vier di Hypoderma bovis). rl a: tchalon, rl a: molon al cawe, molon d' farene. F. larve, asticot. 2. les pus gros d' ces viers la, prins come amoice po pexhî. >> awè l' molon dins les tripes: esse mwais (mwaijhe) et l' mostrer. rl a: viermouyeus. Franwal: ahåyant po: ne pas être à prendre avec des pincettes. 3. (pa stindaedje do sinse 2) pasmint d' tins. Onk a des pidjons, l' ôte c' est l' pexhe, l' ôte c' est l' djeu d' bale; tchaeke Walon a si ptit molon. (L. Pirsoul). F. hobby, dada, folie. 4. pitit boton ki vént sol pea, k' on pout fé tchitchî. F. point noir, comédon. 5. (pa stindaedje do sinse 1c) ome feneyant, londjin. Dj' årè bén sogne Di m' tini dsu l' kîvive Di crinte come bråmint Di divni molon. (J. Colson, ramexhné pa L. Pirsoul). 6. gaiy boulome, ki reye tofer, et raconter des prôtes. >> Les Cwarante Molons: ôte no del Soce "Moncrabeau°". Disfondowes: molon, moulon, moron. Coinrece walons mîtrins et coûtchantrece. | moloné, êye [addj.] viereus(e), tot cåzant d' on frut. On pun moloné (ene peme molonêye), ene poere molonêye, ene fike molonêye. Disfondowes: moulonè, êye, molonè, êye. | moloneure [f.n.] damaedje fwait dins l' bwès påzès viers. Gnè cmince a-z awè des moloneures dins vose molén a fiyî. rl a: viermolaedje. Disfondowes: moulonûre, moloneûre. Coinrece Cerfontinne. F. vermoulure. | moloner [v.c.] 1. carmagnî on bwès, tot forant toplin ådvins, tot cåzant d' on vier, d' èn inseke. Les termites avént moloné l' måjhone. F. miner, forer, tarauder. 2. (imådjreçmint) muchyî des omes da sinne dins on payis, ene societé, po l' fé toumer. Sapinse les coronels d' Istamboul, les islamisses ont moloné tote l' administråcion turke. F. infiltrer.
molon: (gros molon u molon d' baloujhe).
molon al cawe u molon-al-cawe [o.n.] vier del moxhe al cawe, Eristalis tenax. F. larve d'éristale.
molon al cawe: eyet s' mame, li moxhe al cawe.
molon d' farene [o.n.] vier di farene: vier del biesse des boledjîs, e latén sincieus Tenebrio molitor. rl a: mônî. >> (tot cåzant årvier) subtil come on molon el farene: foirt londjin. F. larve de ténébrion.
molon d' farene: eyet s' mame, li biesse di boledjî.
mompliyî rl a: mopliyî.
mon- [fåsse betchete] ] vént do sustantivaedje d' ene troke di deus mots dits e francès, tot s' adressant u tot djåzant d' èn ome: 1. k' on lyi doet l' respet: mononke, monpere, monfrere, monsegneur, moncouzin. rl a menir. 2. (tot djåzant å rvier) k' on lyi vout fé ene luçon, pask' i vos a djouwé ene laide keure tot vs cåzant come a on parint: monparan, monami. 3. po balter l' atôtchî: monkeur.
mon 1 [divancete] 1. amon. Il a dmorè dijh ans mon les Amerikins F. chez. 2. avou ene ôte divancete metowe padvant I rivneut d' mon Djhan Douni. Il ont passé paddé mon Bixhe I rivneut todi pa mon l' botchî Clovisse po-z aveur èn oxhea. Il ont fwait l' fiesse divant mon Lotåre. F. de (par, devant, etc.) chez. >> did mon: del famile då. 3. metou padvant l' divancete "di" >> mon di: amon. Li ptit Zande est evoye viker deus moes mon di s' mononke. >> mon do: d' amon (li), del famile då. Bietrand mon do Coibjhî. F. de chez (le). Etimolodjeye: sibetchtaedje di "amon".
Mon rl a Monon. >> Monfa: rl a: fa 2.
monami I. [o.n.] onk ki fwait di s' gueuye. On dit eto: monparan. F. prétentieux.. >> on laid monami: onk k' on n' hante nén voltî. F. sinistre individu. >> fé do monami: voleur kimander. Ti n' vénrès nén fé do monami ciddé, saiss. On dit eto: fé do ronflant. II. [aduzoe] valet (sovint dins des fråzes di rprotche). Ça n' va nén come ça, la, monami. On dit eto: cofrere, monparan. III. Monami [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît eto e F. Monami. Disfondowes: monami, mon.nami Etimolodjeye: sustantivaedje do F. mon ami. (po fé l' djinti po-z atôtchî ene sakî, divant d' lyi dner l' axhlêye).
moncouzin I. [o.n.] (sorpoli) cuzén. Nos avans la on djonne moncouzin k' est todi stitchî a Gozêye. (Paskeye di Djanmiou). II. Moncouzin [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Moncousin. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "mon cousin", po-z atôtchî respectiveuzmint s' cuzén (fåsse betchete mon-).
Moncrabeau [n.dj.] mimbe del soce " Moncrabeau " metowe so pî oficirmint e 1843 a Nameur pa Nicolas Bosret, Charles Wérotte, Philippe Lagrange, Julien Colson, a pårti del Cofréreye des Minteus. Rilomêye eto "les 40 Molons°", li soce a come divize "Po les pôves", ca c' est ossu ene societé d' bénfjhance. Les prumîs Molons n' ont nén meskeyou leus foices po fé rviker li lingaedje walon a Nameur. Ås fiesses, les Molons si mostrèt so on tchår avou des droles d' instrumints d' muzike. Etimolodjeye: No d' on viyaedje el Gascogne (France), k' avént amonté ene cofréreye di minteus. | Moncrabeaucyin [n.dj.] soçon del soce "Moncrabeau". Po nozôtes, Moncrabeaucyins, li plaijhi årè todi l' prumire plaece dins nos fiesses (J. Rosel).
Li costume des Moncrabeau est fwait avou les coleurs di Beldjike (noer, djaene, rodje) eyet di France (bleu, blanc, rodje) | Les cwate askepieus del Soce Moncrabeau: di hintche a droete: Colson, Wérotte, Bosret eyet Lagrange. |
monfrere [o.n.] (sorpoli) fré. Nosse monfrere m' aveut vlou mete come gaztî, dabôrd ki ç' n' esteut nén mi idêye (C. Denis). Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "mon frère", po-z atôtchî respectiveuzmint s' fré (fåsse betchete mon-).
mônî, mônresse [o.f.n.] 1. mwaisse d' on molén ås grins. F. meunier, -ère. Nos avans stî moenner nosse blé å mônî. Mônî, dwarmoz ? gn a l' molén, vosse molén ki toûne trop roed (tchanson d' efant). Cwate mônîs si pårtaedjént l' cliyintele a Witri: les deus mônîs d' Vlaiveye, el grand et l' pitit, li mônî d' å Tchinne et l' ci d' Djalifè (V. Enclin). Mônî, dj' inméve bén; mins ci n' esteut nén si haitî k' ça, paret; c' est les brontches, don, ki sofrixhèt (ramexhné pa J. Adam). Låvå sol soû, plinne di farene, Come ene andje esconte do solea Li djonne mônresse waite sol pazea Ene ombrire d' aiyes (G. Smal). Et l' mônî do Grand Bî ki rmeteut dipus d' grus ki d' farene, dji l' leye po cfessî l' semdi: a lu tot seu, i lyi fårè bén l' matinêye (A. Daudet, rat. pa L. Baijot). >> tcherete di mônî: tcherete des mônîs k' alént cweri et remoenner les mônêyes ås djins. >> esse blanc come on mônî: aveur des blancs tchveas. >> Il a tchai el farene ey i s' croet mônî: i vént fok di cmincî a-z aprinde on mestî, et i vs è vout ddja rmostrer. F. prétentieux. >> neyî l' mônî: mete ditrop d' aiwe dins l' farene cwand k' on fwait do pwin. rl a: mete Sint Pire°, Sinte Mareye el mwaiye°. Pondants et djondants sol mestî d' mônî. 2. (pa stindaedje) onk ki frawtene so l' ovraedje, les martchandijhes, come les mônîs (ki n' rindént nén tote li farene des mônêyes), et k' a don bråmint des petchîs a cfessî. >> li djoû des mônîs u: Påke des mônîs: Clôse° Påke (dierin djoû k' ont pout fé ses påkes, ca les mônîs avént l' no di ratinde el dierinne broke po s' aler cfessî). >> fé ses påkes° avou les mônîs. >> D' eveke, i s' a fwait mônî: c' esteut on sint, et ça a divnou on hapeu. 3. grumiote di farene dimorêye dins l' pwin. F. grumeau. 4. no metou a totès sôres di blantchåtès biesses: a) li tchvene (blanc so s' tiesse et so s' cawe). F. chevesne. b) ene sôre di påwion d' nute a blankès aiyes. c) li måye di baloujhe avou des blantchåtès aiyretes. F. hanneton. d) li fonnet (Vespa crabo). F. frelon. e) li djaene hosse-cou (Motacilla flava). f) ene blanke sôre di pû (Pediculus vestimenti). g) ene sôre di blanke caracole (Helix aspersa). h) ene sôre di gris live. 5. no metou a des biesses ki vikèt dins l' farene come li molon d' farene (Tenebrio molitor). Disfondowes: mônî, moûnî, mounî, mon.nî, monî, mônnî, mongnî, mon.nén; moûn'resse, mon.n'resse, mônnresse, mônîre. Etimolodjeye: latén "molinarius" (minme sinse). | mônêye [f.n.] çou k' on moenne å molén, u k' on ndè ramoenne. F. mouture. | mônreye [f.n.] cwårtî d' l' economeye a vey avou l' molaedje des dinrêyes. F. meunerie. | mônrece [addj.] 1. k' a a vey avou l' mônreye. F. meunier. 2. (mot d' coujhnî) cûte avou del farene dissu, tot djåzant d' trûte, di sole, evnd. Vos m' sievroz ene trûte mônrece, s' i vs plait. F. meunière.
on mônî divant li ptit molén a oidje (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
monkeur [o.f.n.] li ci (cene) k' on voet voltî. I tresse des corones di fleurs Po gåyoter l' beaté di s' mayon, di s' monkeur (A. Gauditiaubois). Nén dandjî d' assoti après s' monkeur po-z aveur li droet di s' lomer "hanteus" ! (P.H. Thomsin). Dji n' vou nén ki vs ametîxhe rén d' må so m' monkeur, ki våt todi seur mî ki cisse-lale ki vos m' voloz bouter so les rins (G. Halleux). rl a: binamé, crapåde, mayon, kimere. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "mon cœur" (mi cour), ratourneure po-z atôtchî onk (ene) k' on voet voltî.
monnî rl a: mônî.
mononke [o.n.] fré do pa u del mame. On dit eto: onke, nonke. F. oncle. rl a: matante. Disfondowes: mononke, mon.nonke, mounonke, monôke. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "mon oncle" (po-z atôtchî si onke). | mononke-tåye [o.n.] fré di vosse tayon (grand-pa) u vosse tayondje (grand-mame). rl a: tåye, matante-tåye. F. grand-oncle.
monparan I. [aduzoe] valet (sovint dins des fråzes di rprotche). Ci n' est nén co la k' on racoye li pus d' çanses, saiss, monparan (J. Lahaye). On dit eto: cofré. II. [o.n] monami. >> fé do monparan: fé do monami (fé di s' gueuye, voleur esse mwaisse). On dit eto: fé do ronflant. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "mon parent", po fé l' djinti po-z atôtchî ene sakî, divant d' lyi dner l' axhlêye (fåsse betchete mon-); rl a: parint.
monpere [o.n.] 1. rilidjeu. F. père. 2. (sorpoli) pere. Dji n' sai si vosse monpere vos leyrè fé çoula. Èm monpere mi vleut fé divni savant. (R. Painblanc). F. paternel. Etimolodjeye: sustantivaedje do F. "mon père", po-z atôtchî si pa u on rlidjeu respectiveuzmint (fåsse betchete mon-).
monsegneur [o.n.] 1. mot po-z atôtchî èn eveke. On s' a metou a djouwer avou des tites: des "monsegneur", des "eccelance", des ptits mwaisses voci et des courbetes vola (G. Schonbrodt). Li vraiy responsåve a stî sormoné, paternelmint, come di djusse, pa Monsegneur l' Eveke (J. Schoovaerts). 2. monsieu l' eveke (po djåzer d' èn eveke divant s' no d' famile). On djoû, ene boune åme, volant bén fé, leya-st etinde a Monsegneur ki må pô d' tins, i s' endè pasreut des beles avou l' djonne vicåre di Sint Djuråd (J.P. Dumont). 3. (sorpoli) eveke. "Li monsegneur", c' est ene pîce da Djan-Mareye Masset sicrîte e 1966. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "monseigneur", po-z atôtchî respectiveuzmint èn eveke (fåsse betchete mon-).
monsieu [o.n.] 1. Monsieu: mot po-z atôtchî ou djåzer polimint d' èn ome. Dji rmerceye Monsieu l' Govierneu d' aveur fwait hôt avou nozôtes (F. Marten). Pl. Messieus). F. monsieur, messieurs. >> monsieu dame: dijhêye po dire bondjoû a èn ome et ene feme. Salut, monsieu dame, gn a pont d' disrindjmint ? (Arthur Masson). F. messieurs. 2. ome hôt plaecî. Nos capotes disfligotêyes si frotnut ås frakes des monsieus k' ont des dints d' ôr et ki boevnut l' tchampagne (E. Wartique & E. Thirionet). I gn a vnou des beas monsieus avou des gabardenes. On dit eto: menir, grosse legume, gros colé. F. personnalité. 3. (v.m.) no respectiveus po djåzer a èn eveke u cåzer d' lu. Loukîz a: monsegneur. >> plaece Monsieu: (so plaece: Plèce Monseu) no d' ene plaece di Cînè. Disfondowes: moncheu, monseu, mossieu, monsieu.
Montagu [n.pl.] no di sacwants viyadjes, hamteas e plaeces del Walonreye, et del Flande djusse astok. 1. Montagu-e-Limbork u Montgneye-li-Tîxhe ban d' Flande, e flamind F. Montenaken, astok di Crås-Inmna, avou sacwants plaeces k' ont co des nos e walon. Vîs scrijhas: Montenaken (1139), Monteigney (1174), Montegni (1203), Montigney-le-Thiech (1300). 2. Montagu-dlé-Marcourt hamtea d' Marcour. Vosse mame est a Montagu po ses djambes (C. Déom). >> Conteye di Montagu: ancyinne conteye e l' Årdene, ki comprindeut co, e 18inme sieke, les viyaedjes di Marcour, Houton eyet Dôtchamp. >> promete el voye a Montagu: promete d' aler a perlinaedje a l' tchapele sint Tibå a Montagu-dlé-Marcourt. 3. no di des plaeces di l' Elpe, di Lane, di Rotchå (la-minme: Montragu). 4. ancyin ptit ban del Braibant flaminde, e Scherpenheuvel. Etimolodjeye: latén "Mons acutus" (awiant mont).
Mont-dlé-Oufalijhe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mont, rebané avou Oufalijhe. Loukîz a: Tåverneu.
montinne [f.n.] tos hôts tienes. F. montagne.
Montneye-Tigneu u Montgnî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Montigny-le-Tilleul, divnou intité. Vî et novea limero del posse: 6110; limero diyalectolodjike: [Ch 34]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Montgnî. Sicrijheuse e walon: Danielle Trempont.
Li glijhe di Montneye-Tigneu: (poirtrait saetchî pa B. Mahin).
Mont-Sint-Gubiet [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mont-Saint-Guibert, divnou intité. Disfondowes: Mont-Sint-Gubièt, Mont-Sint-Gobièt, Mont-Sint-Guëbêrt.
mo-ovrant, e [addj.] ki fwait mwints ovraedjes. F. multifonctionnel(le). >> mo-ovrant "ki": (mot d' linwincieus) aloyrece "ki" metowe dirî on no, paski, e walon et dins ds ôtes lingaedjes d' oyi come li pweturlin, ele ratoûne eto ene cåkêye d' aloyreces francesses come "dont", "avec lequel", "dans lequel", "auquel", evnd. F. "qui" multifontionnel. Etimolodjeye: Ehåyaedje d' ene fôme walone pol betchete latene "multi", tot ratuzant les vîs mots "mo" (latén multus), eyet mopliyî (latén multiplicare), 1997.
mopliyî I. [v.s.c.] (codjowaedje: come "sipiyî") 1. crexhe, prinde des foices, tot cåzant d' èn efant. L' efant mopleye djolimint (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). rl a: sicréfyî. F. grandir, croître, se fortifier. 2. crexhe, divni todi pé, tot djåzant d' on må. Li må n' fwait ki d' mopliyî (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). F. croître, empirer, s'aggraver, progresser. 3. si rfé mo des côps, si rprodure, tot djåzant di djins, di biesses, di microbes, d' accidints. C' est les djins k' ont bråmint mopliyî so sacwantès anêyes (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). Po dzingnî eyet les cuzins eyet li five fagnrece, dispu l' vî vî tins des Romins, on sait bén çou k' i gn a-st a fé: assouwer les fwès, les sankes et les fagnes, wice ki les mostikes mopliyèt (L. Mahin). Li Bon Diew dijha: "Crexhoz et s' mopliyî, et repleni tote li daegn". (Li Bibe). Avou l' amindjî a make, dj' etin bén les colons, azård ki nos oujheas d' proye vont mopliyî... come des moxhes, çou ki fwait on bea djeu d' mots cwand k' on dvize di moxhets (G. Spirito). F. se multiplier. 4. prinde del valeur. Les accions des telecoms, c' est des papîs ki n' ont fwait ki d' mopliyî des anêyes d' asto, mins les åbes ni crexhèt nén ttafwaitmint discå cir ! Les efants leyént mopliyî les ptits contes k' il avént e scole (J. Coppens). F. s'accroître, se valoriser, prospérer, se développer, progresser. 5. divni ritche. Avou l' guere, les cinsîs ont mopliyî (A. Balle). F. prospérer, s'enrichir. II. [v.c.] (mot di scole) prinde mo des côps, prinde pluzieurs feyes (on nombe), et vey kibén k' ça fwait. L' ome contéve les sgondes, et mopliyî pa 300 - li brut avancixh a 300 metes al sigonde - po sawè a cbén d' kulometes ki l' corin d' l' oraedje esteut (L. Mahin). Les ans ki plèt esse mopliyîs pa 4 seront lomés bissectiles, u co anêyes bizetes pask' il åront on djoû d' rawete, li 29 di fevrî (L. Baidjot). F. multiplier. Disfondowes: mompliyî, mônpliyî, monpliyi, mopliyî. Etimolodjeye: latén "multiplicare" (minme sinse). Coinrece Coûtchant walon. | mopliyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "mopliyî". Li tåve des mopliyaedjes pa troes. F. accroissement, multiplication, progression, développement, valorisation, croissance, aggravation. | mopliyant, e [addj.] ki mopleye. Vos n' divriz atchter ki des mopliyantès accions, dins des dominnes d' avni, come les telecoms, l' eformatike, Internet, evnd. Fé des belès voyes tarmakêyes, c' est todi mopliyant po ene redjon retrôclêye. F. fortifiant, valorisant, multiplicatif, de croissance, de progrès. Etimolodjeye: bodje mopliyî, cawete -ant, 2001.
Morea [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Moreau, Moria, Morias, Moréas, Moreas, Morea, Moreau, Moreaux, Moraux, Moreel, Morreel, Morel, Morai, Morais, Moray, Morray. Etimolodjeye: bodje "môre" (sakî k' a des noers tchiveas, k' a on mestî ki lyi dene todi ene noere figueure (tcherbonî, evnd.)), cawete -ea. Nos d' djins eyet d' plaeces avou l' cawete -ea.
morete I. [addj.] foncé brun, tot djåzant del pea. Mins est çki dj' egzistêye dedja, seulmint, Coirzenoxh (Avou del tchå et des oxheas Et m' morete pea) ? (G. Spirito). F. basanée. II. [f.n.] 1. djin avou ene brune pea. Rafûlêye dins ene cabonete di soye, t' aveus ene pitite morete ki gruzinéve des ratchouftaedjes avou s' vijhén, ki ti n' åreus yeu dit on bouteu ås tcheretes arivé tot djusse du Beijing u del Nouve-Deli (R. Rochez, rat. pa L. Mahin). F. brunette, basanée, métisse. >> Iye Morete: no d' ene plaece di Botôssåt. 2. pitit moxhon (14-15 cm), e sincieus latén Prunella modularis, ki poite a nike tot avå l' Walonreye. Dipus d' racsegnes so Wikipedia. III. Morete [n.pr.] no d' vatche (avou ene brune pea).
morfinme [o.n.] (mot d' linwincieus) croejhion. F. morphème.
mosse 1 [f.n.] 1. biesse del mer, ki s' magne, avou deus schåfes ki s' drovèt cwand elle est bolowe. Li martchande di pexhons boerléve "ås mosses d' Anvers, ås belès mosses; les inglitins les harins. F. moule. >> mosse di ritche: ene ôte sôre di rshonnante biesse, avou les schåfes pus graevleuses, k' est veyou come èn amagnî d' ritche. F. huitre. 2. (ene miete måhonteus) kinete, mozete (seke del feme). 3. (imådjreçmint) djin sins nole exhowe, sins nou alant.
mosse 2 [f.n.] (vî mot) 1. martchandijhe ou prodût di saye, fwait po mostrer a on cande. Ene mosse di vén, di frumint. F. échantillon. Esp. muestra. 2. mostraedje di martchandijhes, dresseye di martchandijhes di mosse. F.Vx. montre. >> li mosse d' Åxhe: mostraedje di rlikes rilidjeuses ki s' fwait tos les set ans a Åxhe e l' Almagne. Etimolodjeye: do viebe "mostrer". | moslete [f.n.] pitit platea di stin ou d' årdjint po-z î mete des frûts ou ôtes sacwès k' on vout mostrer. Etimolodjeye: mosse (mostraedje) cawete -ete, sititchî "L". | mossineu, mossineuse u mossinresse [o.f.n.] li ci (cene) ki s' mestî c' est d' mostrer des mosses (des prodûts d' mostraedje, di saye) k' èn ôte fabrike.
moståde di capucén, u: moståde d' Almand [f.n.] såvaedje plante del famile del moståde, avou ene grosse raecinêye, e sincieus latén, Armoracia rusticana (davance: Cochlearia armoracia); yebe-ås-maladeyes (drovere l' apetit, dilaxhe les aiwes); rl a: ramonasse, rådisse di tchvå. F. raifort sauvage. Ingl. horseradish.
mostî rl a: moustî.
mot [o.n.] li pus ptit boket do cåzaedje k' a on sinse a lu tot seu, et, tecnicmint, çou k' i gn a inte deus espåces dins on scrît. >> laid mot: mot måhonteus a dire. F. insanité, injure, insulte. >> djivêye di mots: pitit motî (sovint metou al fén d' on ptit live, dins on lingaedje ki les léjheus ni cnoxhèt nén bén). F. glossaire. | motî [o.n.] live wice ki les mots sont metous onk dirî l' ôte, di A a Z, avou leu-z esplikêye, ou leu ratournaedje eviè èn ôte lingaedje. Li mwaisse-ouve då Lucien Léonard dimore si "Lexique namurois" (1969), on gros spès motî adjinçné idêye pa idêye. Vos estoz ki léjhe "Li Splitchant Motî do walon". On Francès ki lit Rabelais dins l' mwaisse-sicrijhaedje, i n' î comprind kèndal; lyi fåreut cåzu on motî d' ancyin francès po tchaeke mot (L. Mahin). On dit eto : live di mots, diccionaire. F. dictionnaire. >> esplicant motî: motî ki dene l' esplikêye des mots. >> ratournant motî: motî ki dene li ratournaedje des mots d' on lingaedje a l' ôte. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do noûmot galo "motier" (minme sinse), 1995. | motlî [o.n.] 1. tos les mots k' on scrijheu eploye dins ses tecses, k' on cåzeu dit dins ses dvizes. Li stîle "Relîs Namurwès 1990", c' est ene grande sogne sol croejhete, wice k' on eploye, a tot cop bon, les emantchaedjes pår walons, et on foirt ritche motlî, avou waire di mots rfrancijhîs, metous dins des ptitès coûtès fråzes. F. vocabulaire. 2. målåjheys mots d' dins on studia. Vocial li motlî del Pitite Croejhete (L. Hendschel). F. lexique. Etimolodjeye: bodje "mot", cawete -ea (sipotcheye e L pal cawete -î metowe padrî), 2002.
< = On gros motî francès-gåmès (da G. Themelin). Onk des prumîs eployaedjes do mot "motî" (Les 3000 mots walons ki vnèt l' pus a pont e 1998, da L. Mahin et ses aidants) => |
mot-brut [o.n.] pitit mot ki saye di rprodure on brut, boutans: bardaf ! roumdoudoum ! panf ! rl a: onomatopêye. Pl. des mots-brut. Etimolodjeye: mot d' acolaedje no + no, 1996.
mot-criya [o.n.] mot k' on brait, metou tot seu u al comince del fråze. Egzimpes di mots-criya A ! O ! hay ! hôw ! håre ! ebén ! hê ! bintch ! Bisbisse ! Pl. des mots-criya. Croejhete: Les mots-criya sont sujhous pa on pont d' criyaedje (!). Etimolodjeye: noûmot d' acolaedje no + no, 1996.
mot-fråze [o.n.] (mot d' linwincieus) mot ki rprezinte ene fråze a lu tot seu. Egzimpes di mots-fråzes: bondjoû, Dièwåde, a ! (di salutåcion), reyusse, bernike, sabaye.
moti (codjowaedje) [v.s.c.] (eployî fok dins des fråzes di noyaedje: sins moti, èn nén moti) dire on mot. Tchante, et n' cåze nén ! Totes les dvizes n' ont-st ele nén stî fwaites po les cis k' sont pezants? Tchante ! Et n' nén moti !" (Nietsche, ratourné pa pa J.P. Hiernaux). Mins m' pårén Djustin dmoréve la sins moti, å fén mitan d' Mouze, a fé l' plantche (L. Hendschel). Bouneur di rintrer al måjhon ki s' ramasse åtoû do feu et do cmincî les longuès shijhes sins moti, po n' nén mesbridjî les imådjes et les sovnances (A. Henin). Tos vizaedjes di pômagne ki ratindèt et waitî, sins moti, l' ouxh do Ravitaymint (P. Moureau). Dilé l' bouxhon d' påkî, La k' on schoûte sins moti L' Evandjîle, I paret k' on bådet Aveut poirté li Rwè Po si intrêye (B. Louis). F. sans mot dire, ne piper mot. | motixhaedje [o.n.] cåzaedje (dins des fråzes di noyaedje: pont d' motixhaedje). Et dji n' vou nén ôre li mwinde motixhaedje ! F. mot, chuchotement, murmure.
motoit [adv.] dit k' l' accion pout ariver u pout n' nén ariver. Motoit k' i vénrè. C' est motoit bén vraiy. Il åreut motoit ene plakete a m' pruster. Ça sereut motoit bén lu, li hapeu d' boûsses. Halkine on pô après, motoit bén ki l' sere si disserrè. Les Djaponès s' etindèt bén avou ls Inglès; motoit pask' il ont l' minme tuza: li ci des djins des iyes. Dji pinséve motoit k' vos vénrîz. Ça n' ti convéns nén, motoit ? Mins çou ki plait, dins l' literateure namurwesse, c' est s' nayivté et s' finesse boun efant, k' endè fjhèt, motoit, tote li saveur (Z. Henin, ramexhné pa L. Pirsoul). Mins va, come èn ôte, dj' årè mi eure Motoit pus vite ki dj' nel vôreu (A. Ramuz, ramexhné pa J. Wisimus). rl a: kécfeye, azård, dazård, padecô. >> neni, motoit ? response po dire ki siya. Franwal: ahåyant po: non, peut-être ! je vais me gêner ! >> edon motoit ? : ratourneure po dmander l' idêye d' èn ôte si ene sacwè est l' veur, s' i vénrè avou vos, evnd. F. peut-être. Parints: toit, motoit, putoit. Disfondowes: mutwèt, moutwèt, motwèt, mitwèt, motwat, moutèt, motèt, moutwat, motônt; moutônt, moton, mouton, motwèt. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (mo) + ôte adviebe (toit = timpe). Pondants et djondants sol rifondaedje di "motoit". | motoit bén [advierbire] refoircixhaedje di "motoit". Motoit bén k' i vénront. | motoit ki [adrovire] adrove li fråze avou ene dotance. Motoit k' i vénrè. | motoit bén ki [adrovire] refoircixhaedje di "motoit ki". Motoit bén k' c' est lu. Coinrece grand Payis d' Lidje et ses aschates.
mot-parint [o.n.] mot del minme famile k' èn ôte mot, fwait sol minme bodje avou ene u sacwantès cawetes u betchetes. F. dérivé.
mots-rcwerance [f.n.] ovraedje di cachî après des vîs mots, d' end askepyî des noveas. F. lexicographie, recherche lexicale. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon no + no, 2000.
mouchon rl a: moxhon.
Èl Mouchon d' Aunia [no d' gazete] no d' ene rivuwe e walon ki rexheut tos les troes moes, k' eplaidive des tecses di belès letes di scrijheu(se)s do Payis d' El Lovire (El Louviére). S' a retroclé avou Singuliers, El Bourdon, Lë Sauvèrdia eyet Les Cahiers Wallons e 2002 po divni li rvuwe "Walons". | Auniatî, Auniatresse [n.dj.] sicrijheus(e) dins l' Mouchon d' Aunia.
moude 1 [o.n.] touwaedje. F. meurtre. | moudreu, se [o.f.n.] li ci (cene) k' a fwait on moude. Kî çk' est l' vraiy, Maigret ubén Maigret-Simenon; li ci k' esteut dvant s' machine a scrire, u l' ci ki cachive après l' moudreu ? (P. André). F. meurtrier. Disfondowes: moudreu(se), moudrére, moudréle. Pc. mourdreux.
moude 2 rl a: mode.
moudreu d' agaesses [o.n.] sôre di cråwieuse agaesse, e sincieus latén Lanius exubitor, 24 cm long, li pus waeraxhe del famile. Li moudreu d' agaesses, cwand k' il a sogne, fwait hossî s' cawe come on balancî d' ôrlodje. On l' lome insi, nén pask' i touwe les agaesses, mins pask' elzî cwirt voltî mizere s' elle ont l' hasse di moussî dvins ses teres (S. Quertinmont). F. pie-grièche grise.
Li moudreu d' agaesse s' adjoke sovint so ene basse coxhe po plonkî so ses proyes; riwaitîz les longuès grawes (did sol Daegntoele).
mougnî rl a: magnî.
Mougnlêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Moignelée, rebané avou 5060 Sambveye; limero diyalectolodjike: [Na 86]; vî limero del posse: 5690. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Mougnlêye.
Mouhagne I. [no d' aiwe] aiwe del Walonreye ki court el Hesbaye, et ki passe a Bierwå, a Tavî, a Noveye-disso-Mouhagne; e F. la Méhaigne. Croejhete: s' eploye sins årtike. Nosse mame nos djheut di n' si nén aprepyî d' Mouhagne, k' on s' freut apicî pa l' ome å havet. II. so plaece: Magne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mehaigne, rebané avou Inguezêye. Disfondowes: Magne, Miyagne, (Lë) Mèagne, (Lé) M'hagne, (li) Miagne, (lë) Mëagne, Mouhagne. | Mouhagnoûle [n.pl.] hamtea d' Meu so plaece: Magnoûle, F. Mehaignoul.
moujhî (si moujhî) [v.pr.] esse magnî des viers. Après ene samwinne, l' aiwe vinaigrêye si moujhive. On dit eto: si viermoure. F. se vermouler. | moujhî, moujheye [addj.] magnî des viers, aprume tot djåzant do bwès. Li pî d' l' escayî est tot moujhî (F. Twisselmann). rl a: moloné, viermolou, viermyî. F. vermoulu. Etimolodjeye: bodje mol- (moure, molon), dizo disfondowe "moul-"; cawete -ijhî (rinde come molou), avou rispotchaedje moulijhî => moujhî. | moujhisses [o.n.t.pl.] sitrin k' a stî molou pås soris. Cwand dj' avans stî po ndaler rcweri les djåbes, i n' dimoréve pus k' des moujhisses. F. débris hachés.
moujhner (codjowaedje) [v.s.c.] må ovrer, esse mannet e si ovraedje. rl a: carmoujhner; rl a: moujhî. F. cochonner. Etimolodjeye: bodje do viebe "moujhî" (esse magnî des viers), cawete -ner. Coinrece Basse Simwès.
moulet, moule [o.f.n.] biesse del famile des tchvålidîs, ki provént d' on croejhlaedje inte on tchvå et ene ågne (u ene cavale et on grand bådet), ki n' sait pont fé d' djonnes. End a dju amedé, des moulets, so les vint ans k' dj a bouté e Marok. >> moulet d' både: moulet provnant d' ene både et d' on roncin. F. bardot. >> moulet d' cavale: moulet provnant d' ene cavale et d' èn ågne di grande sôre. >> tiestou come on moulet, come ene moule: foirt tiestou. >> fé do moulet: èn nén voleur candjî d' idêye. F. s'entêter. >> si ctoide come on colevrot, come on moulet: si toide di tos les costés. >> djouwer å crås moulet: fé des couperis. Les mots k' on cachive après djouwént å crås moulet po nos fé assoti (C. Denis). F. cumulet, culbute. Disfondowes: moulet, moule, mulet, mule, mëlet, mële. | moultea [o.n.] pitit moulet, pitite moule. F. muleton. Disfondowes: moultcha, moultê, multê, multia, mëlté. Etimolodjeye: bodje moulet, cawete -ea, 1995.
moulon rl a: molon.
moumint [o.n.] durêye limitêye di tins. rl a: termene, houbonde, tchoke, tchôde, hapêye, åvé, troket, hinêye, hiket. Disfondowes: moumint, momint, momèt, momat, moumant, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 3. 142.
moumintanêymint [adv.] po on moumint (ki n' divreut nén durer dtrop). F. momentanément, provisoirement, temporairement. Disfondowes: moumintanêymint, momintanémint, moumintanémint Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. momentanément, 1950.
moûnî rl a: mônî.
mouslire rl a: mustea \ muslire.
mousse-e-lignî [o.n.] roytea. Disfondowes: moussalignî, moussalègnî, moussalègnri. rl a: roytea. F. troglodyte.
moustê rl a: mustea.
moustî I. [o.n.] (v.m.) 1. abeye. Pol shijhe di Noyé, al låtche, on vs dinrè do tchôd vén: tot l' moustî serè bén wårni. (J. Lodomez). Sitåré sol falijhe, li moustî d' Melk reschandixh ses vîs meurs (J.P. Dumont). Paretreut k' asteure, il est e penitince dins on moustî, après awè co fwait des sinnes dins on viyaedje (J. Schoovaerts). Les Hongrwès vénront tournicoter åtoû do moustî d' Lôbe k' endè djåze divins ses vîs papîs (J.P. Dumont). F. moutier, monastère.>>fé k' l' eglijhe dimeure emey li moustî: waitî d' continter tertos, di dner a tchaeconk ses abondroets. 2. eglijhe. Les roufe-tot-djus n' åront d' keure ki cwand l' moustî avou si årvô serè-st al valêye (C. Adam). >>i fåt leyî l' moustî wice k' il est: i n' fåt nén candjî les dujhances des djins. 3. fond d' l' eglijhe. 4. cimintire (aite). Vo t' è la co onk k' est evoye doirmi å Moustî (S. Fontaine). II. Moustî [n.pl.] no di des viyaedjes del Walonreye. 1. Moustî-so-Sambe: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Moustier-sur-Sambre, rebané avou Djmepe. 2. viyaedje del Braibant, rebané avou Cirou e l' an III (1794-1795). 3. Moustî-dlé-Nivele: (so plaece:Moustië) ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Monstreux, rebané avou Nivele. 4. (so plaece: Moutiè) ancyin ptit ban del Walonreye, e payis picård, e F. Moustier, rebané avou Fraine-dilé-Anvegn. Disfondowes: moustî, mostî, moustîr, mostîr, mostiè, moustiè; Tch. moutî; Pc. moutiè, moutië. Etimolodjeye: grek "monastérion" (minme sinse).
Moustieu rl a: moustî \ Moustî-dlé-Nivele.
moutchî [v.c.] si rxhorbi l' nez. Etimolodjeye: do latén "muccare"; e vî walon "mokî". | mocoe u moutchoe [o.n.] boket di stofe ou d' papî eployî po s' moutchî. On dit eto: noret d' taxhe. | mokion [o.n.] mannestés ki vnèt foû do nez cwand on s' moutche. On dit eto: nukion.
Moutiè [n.pl.] viyaedje do Hinnot, picård-djåzant, k' a skepyî åtoû d' on moustî; rebané avou Fraine-dilé-Anvegn.
moutwa, moutwè, moutwèt rl a: motoit.
mouwer 1 [v.s.c.] u si mouwer [v.pr.] esse tot rtourné, divintrinnmint, pa ene novele, di vey ene djin, evnd. Li grand Djåme mouwa tot, et braire on côp come on pierdou: "Mame !!" (M. Hicter). Vosse cour est tinrûle; i s' mowe åjheymint. F. s'émotionner, s'émouvoir, être impressionné. Etimolodjeye: latén mutare (candjî). | mouwé 1, mouwêye [addj. purade padvant]. Dj' endè so tot mouwé. Vosse bele-mame et mi, nos avans stî tot mouwés del moirt di Mårcel (J.P. Dumont). Mouwé d' compassion, Djezus stinda l' mwin et lyi derit tot l' aduzant: "Dj' el vou, soeye riweri !" (sint Mår, ratourné pa J. Mignolet). Si vizaedje esteut tot mouwé, i fjheut sovint des mawes di sofrances ou d' plaijhi, shuvant les furdinnes do persounaedje, dandjreus (L. Hendschel). F. ému(e). >> mouwé disk' å nawea: foirt mouwé. Adon, li Djôzef moussa foû al vole, ca il esteut mouwé disk' å nawea d' aveur riveyou s' fré, et les låmes aspitént a ses ouys. (li Djeneze, ratournêye pa L. Hendschel). | mouwaedje 1 [o.n.] reyaccion, estance do ci (del cene) k' est mouwé (êye). F. émoi, émotion, frémissement d'émotion. | mouwrece [addj., todi padrî] (mot d' linwincieus) k' a a vey avou on mouwaedje. Les mots avou l' cawete -isté ni s' metront ki dins les fråzes mouwreces. F. émotionnel, émotif. Etimolodjeye: cawete -rece, 2005.
mouwer 2 I. [v.s.c.] bodjî, aler d' ene plaece a l' ôte. F. se mouvoir. II. [v.c.] rimouwer (ene sacwè), copurade, tot djåzant des tindeus ås oujheas, fé bodjî li cadje vou l' apleu. | mowe 1 [f.n.] | mouwance [f.n.] grand voyaedje, grand bodjaedje. Camaerådes des nouwêyes, et vijhéns d' leu mouwance, Berlokîs pa les vints, parey ki des påwions? (L. Declercq). | mouweu [o.n.] (v.m. d' tindeu) li ci ki fwait bodjî l' mowe. | mouwåd [o.n.] (v.m. d' tindeu) mwais mouweu.
Mouze [n. d' aiwe] longue aiwe (950 km), e F. la Meuse, e neyerlindès: Maas, ki prind sourd e France, pu vni bagnî l' Walonreye so 183 km, pu l' Olande po s' radjonde å Rin et s' aler egoler el Mer do Nôr. >> Vås d' Mouze: aiwes k' agolinèt e Mouze. Franwal: ahåyant po: "affluents de la Meuse". >> volou magnî Mouze et les vås: a) volou fé ene sacwè ki n' si pout. Franwal: ahåyant po: "décrocher la lune, vider la mer avec une cuillère". b) esse araedjî a l' ovraedje. Franwal: ahåyant po: "avoir mangé de la vache enragée". >> Ci n' est nén Mouze et les vås: ci n' est nén impossibe. Franwal: ahåyant po: "Ce n'est pas la mer à boire". >> Mouze vént todi rcweri ses oxheas: l' aiwe vént todi rprinde çou k' ele a tapé sol rivaedje; dijhêye po ene sakî ki rprind çou k' il a dné. Franwal: ahåyant po: "donner c'est donner, reprendre, c'est voler". >> C' est ene gote d' aiwe e Mouze: ci n' est nén grand-tchoi. Franwal: ahåyant po: "c'est une goute d'eau dans l'océan". >> èn pont trover d' aiwe e Mouze: esse biesse come ses pates. >> Vass tchir e Mouze, on voerè t' cou !: (måhonteus) dihjêye po-z evoyî ene sakî å diale. >> Cwand les strons åront d' l' esprit, Mouze pasrè a Paris: dijhêye po balter on boirgnasse. >> bate Mouze: bate l' aiwe (fé tot çou k' ene sakî k' on voet voltî vout). Cwand dji lyi dmandéve ene sacwè, po l' trover, elle åreut batou Mouze (Brahy, ramexhné pa: J. Dejardin). >> Avou ene boune parole, dji lyi freu bate Mouze: on pout tot awè avou lu, dolmint k' on cåze bén. >> C' est nén lu k' a pixhî Mouze: i n' est nén foirt sûti. rl a: rinne. Franwal: ahåyant po: "Il n'a pas inventé le fil à couper le beurre". >> S' i s' tapreut-st e Mouze, i n' si neyreut nén: il a bråmint del tchance. Franwal: ahåyant po: "Il crève de chance". >> I n' a nén pus fwin, k' Mouze n' a soe: il est rpaxhî. Disfondowes: Moûze, Mûze, Meuze. Etimolodjeye: mot di dvant l' gayel, motoit "mus, moz" (frexhe plaece), pal voye do latén "Mosa".
mouze [f.n.] longue aiwe ki s' egole dins ene mer. L' avoz vs veyou passer, li mouze d' amon nozôtes ? (tchanson). Li solea baxhe en ene mouze di feu (H. Simon). Après l' såvadje kitapaedje del dierinne bataye al dilongue do Bug (mouze di Pologne), li påye, k' est so balance, a ene gosse di cindes (J. Houbart-Houge). On va rmonter l' mouze li pus hôt possibe; adonpwis, ridisvaler avou les pexheus, li fleuve, disk' al mer (Y. Gourdin). F. fleuve. Etimolodjeye: sitindaedje do sinse do no do seul fleuve di Walonreye.
mouzin'ter rl a: mozinter.
mouzliner rl a: mozliner.
mowa [o.n.] foû grand oujhea, disparexhou ouy, ki vikéve el Nouve Zelande, del famile des ostruches, ki n' saveut voler, e sincieus latén Dinornithidae spp.. End aveut onze sôres. Li pus grande, l' adjeyant mowa, esteut disk' a troes metes hôt et pezer 250 kg. Li mowa a disparexhou diviè les anêyes 1500, cåze del tchesse et do disbwejhaedje. Li kiwi, ki vike co asteure, end est on près-parint. Dipus di racsegnes so Wikipedia.
moxhe 1 [f.n.] inseke a deus aiyes, ki vike tofer avou les djins, e sincieus latén Musca domestica. F. mouche. | moxhete [f.n.] pitite moxhe. | moxhea [o.n.] tahon. | moxhî 2, moxheye [addj & o.f.n.] k' a des ptitès taetches come des moxhes dins si poyaedje, si ploumaedje, tot djåzant d' aclevåvès biesses. Ci tchvå la est tot moxhî el tiesse di viyesse (ramexhné pa C. Grandgagnage). Il a vindou si bele djonne moujheye (H. Forir). rl a: tapiné. F. moucheté, tacheté. >> blanc moxhî: k' a des noerès plomes, des noers poys, avou des blakès spites. On colon blanc moxhî. F. blanc moucheté. >> on noer moxhî: k' a des blankès plomes, des blancs poys, avou des noerès spites. On tchvå noer moxhî. F. noir moucheté.
Moxhe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Moxhe, rebané avou Hanu. Moxhe, et ses hamteas Moxhron eyet Limpreur, estént metous sol pavêye rominne Barvea-Cologne. Gn aveut, ecramyîs dins l' ban, des teres do Prince di Lidje, do Duc di Braiban eyet do Conte di Nameur. Disfondowes: Mohe, Mohye, Moche. Vî scrijhaedje: Moscha (1114). Etimolodjeye: tîxhon "muska" (crouweur); rl a: Moucron, Mouhå.
Moxhe: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
moxhe di flate [f.n.] moxhe ki va ponre ses oûs ezès flates, e sincieus latén Scatophaga stercoraria. rl a: moxhe di stron.
moxhe di stron [f.n.] moxhe ki va ponre ses oûs ezès flates, e sincieus latén Scatophaga stercoraria. rl a: moxhe di flate.
moxhe d' ônea [f.n.] waermaye (grosse moxhe k' on prind po-z aler al pexhe), e sincieus latén Ephemera vulgata. Avou les moxhes d' ônea, les pexhons end ont leu sô. F. éphémère.
moxhon [o.n.] pitit oujhea. rl a: djonne. F. oiseau, passereau. Disfondowes: mohon, mochon, mouchon. | moxhnî [o.n.] tindeu ås moxhons.
moxhon d' ônea [o.n.] sizet. F. tarin. >> El mouchon d' aunia: rivuwe e walon do Payis del Lovire, ene des pus viyès rvuwes e walon.
moxhon d' ônea: Li rvuwe e walon "El Mouchon d' aunia"
Moxhron [n.pl.] hamtea di Moxhe, e F. Moxheron. Disfondowes: Moh'ron, Mohy'ron, Moch'ron. Etimolodjeye: bodje Moxhe, cawete -ron; minme mot ki "Moucron".
moxhter [v.s.c.] 1. tchessî les moxhes evoye (po on tchvå, ene vatche). On dit eto: si moxhyî. 2. sôter po haper les moxhes (po ene trûte). Li trûte moxhtêye.
moxhyî 1 [v.c.] tchessî les moxhes evoye d' on tchvå. rl a: simoxhî, moxhter.
moxhyî 2 [v.c.] 1. rissaetchî l' moxhion d' ene tchandele. Moxhyîz l' tchandele, ele va distinde. >> moxhieyès stoeles: filantès stoeles. 2. tchessî ene sakî evoye, sins nou respet. Bodjîz vs ou dji vs va moxhyî evoye. | moxhia u moxhion [o.n.] dibout broûlé pår del metche d' ene tchandele et ki fwait del noere foumêye si on nel moxheye nén evoye.moye [f.n.] 1. gros hopea d' four, di djåbes, di strin fwait divant l' ouxh, cwand on n' a nén del plaece assez ezès gregnes. Li frumint et l' avoenne, come li swele estént metous e grossès moyes tot ratindant di esse batous a l' erire-såjhon (M. Georges). rl a: remoyler. F. meule. >> Li moye a velé°. 2. (vî mot d' cinsî) gros hopea d' four fwait dins les tchamps divant del tcheryî. rl a: cojhea, moulea, houtea. F. meulon. 3. moye di fåde: hopea d' bwès d' tchåfaedje, refaxhî d' fene tere, ki va esse metou e feu sins air, po fé do tcherbon d' bwès. 4. (imådjreçmint) des moyes di: bråmint des. I dbitèt des moyes di mintes (M. David). rl a: tiene. F. tas, montagne. Disfondowes: mônye, môye, moye, mwèye, mwéye, meuye, moûye. Etimolodjeye: latén "meta" (sinse ?). | moyete [f.n.] 1. (vî mot d' cinsî) pitit moncea d' four fwait dins les tchamps divant del tcheryî. rl a: burtea, pirceye, hopurnea, hopion. 2. (noû mot d' cinsî) gros rond botea. rl a: bole, eboleuse. Disfondowes: mônyète, meuyète, mwèyète, moyète, môylète, meuylète, môliète. | moyler [v.s.c.] fé ene moye. Dj' ans moylé tote li djournêye (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: mônyler, moylè | moyleu [o.n.] ome ki sait bén fé les moyes. Disfondowes: mônyleu, moyleur.
odzeu a hintche: ene cwårêye moye di boteas di strin (L. Mahin). odzeu: troes moyes di fåde (L. Mahin). a hintche: des moyetes dins les tchamps (Daegntoele). |
Moyinådje [f.n. todi singulî] termene di l' istwere ki va, a on poy près, di 500 a 1500. Les chifes sol grandeur des djins al Moyinådje ont stî rascodous tot mzeurant les årmeures di fier ki les cavlîs divént bén moussî ddins po s' bate ezès tournoes (L. Mahin). >> Viye Moyinådje u Hôte Moyinådje: prumire mitan del Moyinådje. Li walon a skepyî al Viye Moyinådje. F. Haut Moyen Âge. Disfondowes: Mwèyènâdje, Mwèyinâdje, Moyinadje, Mwèyinaudje, Mwèyinaudje, Mwayinaudje, Mwayènâje, Moyinaudje. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addj. (moyene) + no (ådje); rl a: laidådje, målådje.
Moyinådje: Les årmeures del Moyinådje ont siervou a vey kéne grandeur ki les djins avént adon (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Môzeye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mazée, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 74]; vî limero del posse: 6391. Istwere: a todi stî raloyeye al Tere di Viêpe. Dipu d' racsegnes (e francès) so l' istwere di Môzêye. Etimolodjeye: vî walon "moujhêye" (brôwisse, tere tchamossêye); rl a: Mazi, Måjhret, Moha, rl a: moujhi.
moziner (codjowaedje) [v.s.dj.] brohiner (come c' est sovint l' cas åddilong d' Mouze). F. bruiner. Etimolodjeye: bodje Mouze et cawete -iner. Disfondowes: moziner, mouziner, môzinè, mozner. | mozinaedje [o.n.] brohinaedje. Minme s' i låtche di ploure, vos bagnoz en on drole di tene mozinaedje paski l' nûlêye vos rafårdele come ene noere chabrake (E. Gilliard). F. bruine, crachin. | mozinter (codjowaedje) [v.s.dj.] mozliner (brohiner douçmint). Disfondowes: mozin'ter, mouzin'ter.
mozliner (codjowaedje) [v.s.dj.] moziner (brohiner) douçmint. C' esteut eviè l' Sint-Nicolai, li cwate di decimbe, si dj' tén bén; i mozlinéve: i tcheyeut come ene froede crouweur ki refådléve tot (E. Gilliard). Disfondowes: mozliner, mouzliner.
mozter (codjowaedje1) (codjowaedje2) [v.s.dj.] moziner. Nosse pa djheut todi: waite, i mozete; les djins li rwaitént di cresse; i croeyént k' i cåzéve del mozete d' ene feme k' i gn a di l' aiwe come do brohinaedje k' endè sûne.
mu / m' [prono] prono coplemint do cåzant, del cåzante, metou dirî on viebe codjowé å cmandeu. 1. mu: a) après cossoune. Cåze mu co d' leye. b) come refoircixha, dirî voyale. Dinez mu ene assîte ki n' casse nén. 2. m' : dirî voyale, sins refoirci. Dinez m' a boere. Disfondowes: mu, mi, mè, më; (1b): mmu, mmè, mmë.
mu 2 [mot-brut] rl a: ru.
mustea [o.n.] 1. gros oxhea metou inte li djno eyet l' tchiveye. I s' a dischavé l' mustea conte les montêyes. rl a: cresse, aweye, schinon del djambe. F. tibia. >> aveur des hames° ezès musteas. rl a: hame-ezès-musteas. >> mete des hames ezès musteas: fé des rujhes a ene sakî, ene sacwè, espaitchî on cåzaedje. >> ès broûler les musteas: ès broûler les djambes tot s' metant trop près do feu, cwand on-z est edjalé. O vén don, pôve edjalêye; ti vouss broûler les musteas ? (Noyé walon). 2. (mot d' botchî) djeret. I nos dene on mustea d' boû pol tchén. F. jarret. 3. dins l' viye discôpaedje, gros oxh et les laids bokets ki sont après, k' on dveut prinde å botchî, et lzès payî å pris del boune tchå. >> trawé mustea: gros boket côpé des deus costés å mitan d' èn oxhea, ki l' miyôle a rexhou foû. Disfondowes: moustê, mustê, mustia, mustia; Pc. mutiô. | muslire [f.n.] froxheure å mustea. Dji m' a fwait ene muslire. (ramexhné pa J. Haust). F. contusion (sur le tibia). Disfondowes: mouslîre, muslîre (muslêre, muslière).
mutwè, mutwèt rl a: motoit.
muzurer (a l' atake u après cossoune) / mzurer (après voyale) [v.c.] avirer ene longueur, on pwès, evnd, avou èn instrumint fwait po. F. mesurer. >> On nelzî a nén metou ça po mzurer les tchamps: (nén piké des viers) tot cåzant do vé d' l' ome, po dire k' i doet siervi. | muzeure / mzeure [f.n.] 1. chife k' on-z a tot mzurant. Gn a k' a prinde les mzeures pol gorea, pol dossire, pol coulire, pol vintrire et po l' avalwere (Arthur Masson). F. mesure. >> addjectif di mzeure: addjectif come long, hôt, evnd; i s' eployèt dins èn emantchaedje a pårt. 2. candjmint di lwè, di reglumint. | muzurete / mzurete [f.n.] 1. viye muzeure po les likides. 2. viye muzeure po les grins. Ene muzurete po les grins valeut shijh muzuretes po les likides. 3. candjmint di lwè, mins ki n' candje nén grand tchoi. Les mzeures k' on ratindeut do minisse n' ont stî k' des mzuretes. | muzuraedje / mzuraedje [f.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "muzurer". Avou des electrodes, on fwait tos les mzuraedjes k' i fåt sol robete: batmints d' cour, shofla, tinkia des arteres, ovrance do cervea (L. Mahin). F. mesure, mesurage, évaluation, détermination. | muzureu / mzureu; muzureuse u muzurresse [o.f.n.] li ci (cene) ki mzeure. rl a: hazeu. F. mesureur, topographe, géomètre, arpenteur. | muzura / mzura [o.n.] manire di mzurer ene absitroete sacwè. Les mzuras macro-economikes sont bons mins c' est paski les petroles si vindèt tchir et vilin ces tins ci (L. Mahin). F. paramètre. Etimolodjeye: viebe "muzurer", cawete -a, 1997.
mvé, mvêye rl a: mivé, mivêye.
mwaijhe fwin [f.n.] må k' on-z atrape cwand on-z a dmoré trop lontins sins magnî, et branmint roter u bouter. Dj' aveu todi on boket d' souke el potche po si dj' åreu yeu ene mwaijhe fwin. F. malaise, hypoglycémie.
mwaisse-batlî [o.n.] djin k' on batea, c' est da sinne. F. armateur.
mwaisse-lodjeu, mwaisse-lodjeuse u lodjresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki louwe ene tchambe a on lodjeu, ene lodjeuse. Dj' end a m' sô di esse li mwaisse-lodjeu des tchamp d' grins dit-st i li sbara (J. Lamoline). F. propriétaire, hôte, hôtesse. 2. mwaisse-lodjeu [o.n.] (pus stroetmint) houyeu ki pårtixh l' ocupåcion di s' tchambe avou èn pus djonne ovrî, ki lodje e s' måjhone (pask' onk fwait l' nute et l'ote fwait l' djoû). Sovint li feme do mwaisse-lodjeu el trompéve avou l' lodjeu. rl a: lodjeu. 3. (stindaedje) ome ki s' feme coûtche avou èn ôte. F. cocu. 4. (pa rcandjaedje des roles) ome ki vént vey li feme d' èn ôte. F. amant.
mwaisse-lwè [f.n.] lwè d' on payis k' est dvant totes les ôtes. Si dji pårtixh mes vatches et n' nén pårti l' yebe, dji pestele li prumî hagnon del mwaisse-lwè di nosse vî payis (L. Mahin). Li Walonreye divreut mete dins si mwaisse-lwè on boket come li Navare l' a fwait, po ricnoxhe li walon come lingaedje prôpe (P. Sarachaga). F. Constitution. Disfondowes: mêsse-lwè, mésse-lwè, mêsse-liwè, mwaisse-lwa, mwêsse-lwè. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addjectif (mwaisse) + no (lwè), 1990.
mwaisse manoyeu, mwaisse manoyeuse u mwaisse manoyresse [o.f.n.] li ci (cene) k' est mwaisse do bataedje di manoyes, des tôs d' interesses, evnd en on payis (minisse des finances, govierneus des bankes cintråles, directeur des Rezieves di Manoye). Alan Greenspan a dmoré lonmint mwaisse manoyeu do Noû-Payis. rl a: grand årdjintî°.
mwaisse-modêye [f.n.] prumire modêye d' on scrijhaedje k' a stî redjårbé, prumire copeye d' ene foye k' a stî fotocopieye. F.original.
mwaisse-raploû [o.n.] po ene soce, rashonnaedje sitatutaire ki s' passe tos les ans, u tos les x-t ans. Cite anêye ci, li mwaisse-raploû del Ligue Arabe, i l' ont fwait a Tunisse. F. assemblée générale, sommet. Disfondowes: mwêsse-raploû, mêsse-raploû, mésse-raploû.
mwaisse-veye [f.n.] veye wice ki l' govienmint d' on payis est rashiou, sovint li pus grande des veyes do payis. F.capitale. Ny. hoofstad. Almand Hauptstadt.
mwaisse-voye u maisse-voye [f.n.] 1. voye pus grande ki ls ôtes. Li mwaisse-voye pol comiece do vén eter Lidje et les Payis borguignons passéve pa Måtche, Bouyon et Sdan. F. voie rincipale. 2. otostråde L' accidint s' a passé sol mwaisse-voye Lidje-Anverse. rl a: otostråde, otorote. F. autoroute. Disfondowes: mêsse-vônye, mwêsse-vônye, mêsse-voye, mwêsse-voûye, mwêsse-voye. Coinrece Wisconsin (sinse2), 1960.
mwaisse-wårdeu, se [o.f.n.] mwaisse di tos les wårdeus(es) (di muzêyes, do cadasse) d' on payis. C' est Eliane De Wilde, li Mwaisse-wårdeuse des " Muzêyes royås des Beas-årts di Beldjike ", k' a scrît on live so René Magritte (J.P. Hiernaux). F. conservateur en chef.
mwaistri (codjowaedje) II. si mwaistri: dmorer mwaisse di lu-minme. Franwal: ahåyant po: garder son sang-froid. >> èn si sawè mwaistri: si måvler do côp. Franwal: ahåyant po: perdre son sang-froid.
mwaiye [f.n.] 1. batch k' on prustixh li påsse po fé do pwin (pacô avou ene coviete). C' est dvins l' mwaiye k' on prustixh li monnêye (F. Deprêtre et N. Nopère). El mwaiye est trop ptite (J. Coppens). Aprestez l' mwaiye po cure (A. Balle). Nosse mere fijheut todi s' påsse dins l' pitite mwaiye k' i gn a co e gurnî. Des galetes di novelan al påsse å gros fier, on-z è fjheut plin ene mwaiye (T. Jacquemain). rl a: houtche, prustin. F. pétrin. >> mwaiye so pîs: tåve-mwaiye°. >> mete (u: taper; u: foter; u: rimwairner) Sint-Pire (u: Sinte Mareye) el mwaiye: a) mete ditrop d' aiwe dins l' farene cwand k' on fwait do pwin. Ele rimwairnêye sint Pire el mwaiye, Li farene manke, vo l' la ki brait; Elle è doet asteure aler rcweri Et l' feu dins l' for blame po k' on rhere (P. J. Dosimont). b) fé do café (u èn ôte aboere) avou bråmint d' l' aiwe. >> neyî l' mônî° dins l' mwaiye. >> li raclete; u: li raezete; u: li raezire°; u: li schavrece° del mwaiye. Il escrepe li mwaiye avou ene raezete (J. Coppens). F. raclette de boulanger. >> El tchet a tchî dins l' mwaiye: dijhêye po ene feme ki ratind famile. F. enceinte. >> Setch avri et crou may Rimplixhèt les gregnes et le mwaiyes: dijhêye po-z anoncî l' tins. 2. (mot d' houyeu) caisse del berlinne, do galiot. 3. (djeyolodjeye) terin plat, metou dins on fond, inte cwate hourleas, come ene mwaiye ås pwins. Ene mwaiye provint do fonçaedje, tot d' on côp, di tot on terén, a cåze do rmougnaedje d' ene parfonde coûtche castinnixheuse (dins les viyaedjes del Calistinne). rl a: fondrî, fondrire, abané. F. doline rectangulaire. >> El Mwaiye: no di sacwantès plaeces del Walonreye, a Sour-so-Sambe (so plaece: El Mé), a Djoupeye, Esneu (so plaece: èl Mê). >> So les mwaiyes (so plaece: su les Més): no d' ene plaece di Fontinne-l'-Eveke. >> Li Trî al Mwaiye: (so plaece: Trî al Mé): no d' ene plaece d' Ive. >> rowe al Mwaiye: (so plaece: ruwe al Mé) no d' ene plaece del Nefe. Disfondowes: mê(e), mé(e), mêye, méye, mèye, mwê(e), mwé(e), mwêye, mâye, méte. Gm. mâ. Etimolodjeye: latén "magis" (sôre di plat).
mwaiye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
mwê rl a: mwaiye.
mwelon [o.n.] sôre di brike, vude ådvins, k' on s' sieve dins l' bastimint, purade po les inte-deus. Dinltins, les bidonveyes, e Marok, c' esteut avou des toles et des plantches; asteure, å pus sovint, c' est des meurs di mwelons (L. Mahin). F. parpaing.
Mwèni (au) rl a: Li Mwinni.
Mweni (Li / å) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Le Mesnil, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 85]; vî limero del posse: 6399. Istwere: a todi stî raloyeye al Tere di Viêpe. Etimolodjeye: latén "mansionile" (pitite måjhon).
Mwertî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mortier, rebané avou 4670 Blegné; limero diyalectolodjike: [L 56]; vî limero del posse: 4573. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Mwèrtî.
mwetî [o.n.] mitan. | mweteye [f.n.] dimey boket. I djouwixhèt del mweteye del måjhone. Påke et Sint-Rmey pårtixhèt l' an e mweteye; Noyé et Sint-Djhan pårtixhèt l' an e mitan. (ramexhné pa J. Haust) | mwetiåve I. [o.n.] melkin (acmaxhaedje di rgon et d' frumint). II. [addj.] di melkin (tot cåzant d' on pwin) I fjhént co des mwetiåves pwins. Etimolodjeye: sitindaedje d' on sinse prumroûle "ki pout esse mwetyî" (semé mitan mitan).
mwin do Bon Diu et pî do diale u mwin-do-Bon-Diu-et-pî-do-diale [f.n.] sôre d' orkidêye copurade ene des cenes k' ont on dobe agnon, metans Orchis maculata eyet Orchis militaris. Etimolodjeye: no d'acolaedje di deus nos et leus determinants; foirdji tot rwaitant les deus bokets d' l' agnon: li ci k' a dné l' plante di l' anêye, k' est noer et rôti, c' est pî do diale, eyet l' ci ki va rdjeter l' anêye d' après, k' est bén roed et clair di coleur, c' est mwin do Bon Diu. rl a: cokeacok. Alman: Muttergotteshändchen (pitite mwin del Mere di Diu). Disfondowes: min-do-bon-djû-et-pî-do-djâle. Coinrece Payis d' Waime.
mwin-do-Bon-Diu-et-pî-do-diale: on voet bén les deus agnons, li vî (a droete), et l' novea (a hintche).
mwinburneus [addj.] ki n' våt nén l' asteme k' on lyi dene. Vs è voeyoz ki s' magnèt leus ouys foû del tiesse a-z aclever des ptitès mwimburneusès biesses (C. Gaspard). F. dérisoire.
mwindjî rl a: mindjî.
mwinlevêye [f.n.] operåcion po rsaetchî ene ipoteke so on tite di cadasse, po lever ene saizeye so des béns. Dj' aveu cåzu atchevé èn ake di mwinlevêye (L. Somme). F. mainlevée. Etimolodjeye: riwalonijhî calcaedje do F. mainlevée (k’ est èn aplacaedje tîxhon, levêye del mwin ki saizixheut on bén).
Mwinne-Eglijhe, so plaece Mwinne-Eglije [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mesnil-Église, rebané avou 5560 Ouyet; limero diyalectolodjike: [D 79]; vî limero del posse: 5565; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Mwinne-Èglîje. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (mwinni) + no (eglijhe); eglijhe do Mwinni.
mwinni I. [o.n.] (v.v.m.) pitite cinse. rl a: cinslote. II. Mwinni u Mayni [n.pl.] 1. no di sacwants viyaedjes et hamteas del Walonreye, e F. Menil, Mainil, Manil, Mesnil, Moisnil. rl a: Li Mwinni, Mwinne-Eglijhe, Li Mwinni-Sint-Blaize, Lamôrmayni, Grand-Mayni. 2. hamtea d' Måjhret, e F. Moisnil. 3. hamtea di Hologne-so-Djer, so plaece Mani, e F. Manil. III. Mwinni u Mayni [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Mainil, Maini, Moinil, Moinnil, Moiny. Disfondowes: mwin.ni, mwèni, mayni, mani, mèni; vî scrijhas: Mainilh, Maisnil, Maisny, Maisnil. Etimolodjeye: latén "mansionile" (pitite måjhon, pitite cinse).
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.