Dictionnaire explicatif wallon: N - O Splitchant motî: N - O. |
n [boket d' adrovire] 1. "gn" dins l' adrovire: (i) gn a. I n a tofer des bounès paroles ki toumèt dvins des ptitès orayes, d' efants ki rdjåzront motoit on djoû walon (M. Slangen). 2. "ni gn" dins l' adrovire: (i) n' gn a nén des (i n' gn a pont di). Sol planete måss, on dit k' i n a nén des djins (Guillaume Smal). Coinrece Payis d' Lidje. Pondants eyet djondants: Dins l' ôrtografeye classike dispu 1900, ci mot la est aloyi avou des djondants, en on scrijha " i-n-a ": i-n-a tofer...on dit k' i-n-a nén des djins.
n' 1 [adv.] rl a: ni.
n' 2 I. [prezintoe] dins n' on l' ôte: l' onk l' ôte. Il ont passé tertos, nos tåyes, Et chorer, s' cobôrer, chamter, Prinde li plaece di n' on l' ôte Dispu todi (E. Gilliard). Et cwand i lzî arive di travayî dins des pårts di bwès djondant n' on l' ôte, i s' ritrovèt bén troes côps sul djournêye (A. Henin). (Gn aveut) Ene masse di djins ki s' porminént Ki so les pîs d' n' on l' ôte rotént (Maurice Carez) N a des côps k' les tchets ont des djonnes troes côps sujhant n' on l'ôte (J.J. Gaziaux). Pondants et djondants. Coinrece mîtrin walon. II. [prono] prono " l' " radjouté (espletif) dins n' dire a) dins: on n' direus: c' est tot come si. To n' direus k' i ploût. On n' direut k' i gn a ene pitite loumire dins l' bwès. b) dins: sapinse k' on n' dit: d' après çou k' on dit. I gn a on cint d' shabots, et les cwate pwaires di trop, c' est les pates, sapinse k' on n' dit: c' est l' rawete pol gros martchand (J. Calozet). Coinrece Basse-Årdene. Etimolodjeye: ridaedje di " l' " (årtike u prono) --> " n' ", come dins les disfondowes (èssonle <--> èsson.ne).
n' 3 [prono] rl a: dju. (coinrece do payis d' Nameur do prono sudjet des cåzants (1ire pechoune do pluriyel) metou dirî l' viebe, dj' ô bén: li spotcheye cogne di "nos". Dirans n' "a dmwin" ?).
Nåbrissåt [n.pl.] e lussimbordjwès Elchert, ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nobressart, en almand Elchenroth, rebané avou 6717 Atert; vî limero del posse: 6722; Lingaedje do payis: lussimbordjwès. Disfondowes: Naubrèssâ, Elchert, Gehaamselchert; Vîs scrijhas: Abrichars (1256), Abrissart (1246), Helkenroth (1246). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no d' djin (Alberik) + sårt; sårt d' Alberik; etroclaedje d' on N di beloyance, a pårti d' on shuvion "en Åbrissåt", rl a: Nåwinne, Nåfontinne, Nafraiteure.
naçale [f.n.] longou batch di bwès, avou deus naivirons, po passer l' aiwe. Li passeu d' aiwe inméve ôte tchoi k' ene tchesturlinne: si rapîçtêye naçale et ses vîs naivirons (J. Vrindts). On dit eto: bårkete. F. embarcation, barque. Disfondowes: naçale, nèçale, nacèle.
nåcion [f.n.] unité politike d' on peupe metou eshonne (et k' a, dins l' bon droet, on teroe da li). F. nation | nåcionå, nåcionåle [addj.] k' a a vey avou ene nåcion. F. national, nationale. | nåcionålité [f.n.] apårtinance a ene nåcion, djuridicmint.
Nådjumont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Agimont, rebané avou Astire. A Nådjimont nos djouwéns sol boird di Mouze et cwand l' passeu arivéve, c' esteut råle k' i n' nos prindaxhe nén e s' batch (Adelin Moch). Etimolodjeye: atroclaedje d' on N di beloyance, a pårti d' on shuvion "en Ådjîmont" (mont da Ådjî), rl a: Nåwinne, Nåfontinne. Disfondowes: Naudjumont, Naudjimont.
nafyî [v.s.c.] 1. djåzer do nè. 2. begyî. Dirîz bén set côps sins nafyî "Li tour do cou do cok de clotchî". | nafiåd, e [o.f.n. & addj.] 1. djåzeu(se) do nè. 2. beguiåd. Disfondowes: nafiaud. | nafiaedje [o.n.] 1. cåzaedje do nè 2. beguiaedje. Coinrece Payis d' Nivele.
naiviron [o.n.] 1. boket d' bwès, onk di tchaeke costé, po fé avancî ene naçale. Li passeu d' aiwe inméve ôte tchoi k' ene tchesturlinne: si rapîçtêye naçale et ses vîs naivirons (J. Vrindts). F. rame, aviron. >> pîces d' on naiviron: Li pougneye; li mantche, li platea. 2. boket do coir des pexhons, po les vierner dins l' aiwe. F. nageoire. Ehåyî on lingaedje, c' est mete des naivirons pa dvant les ouys et les orayes (L. Hendschel). Disfondowes: névîron, navuron, nêvuron. Etimolodjeye: viebe "naivyî", cawete -ron.
naivyî [v.s.c.] 1. aler so l' aiwe, tot cåzant d' on batea. On n' såreut naivyî so ciste aiwe la (H. Forir). O hay, o hay les naivieus; les naivieus naivièt s' les grandès aiwes (tchanson d' efants). 2. moenner on batea, ene naçale. I naiveye pa tot tins. F. conduire un bateau, naviguer, ramer. 3. nedji. Tolmonde divreut sawè naivyî. I va naivyî ses 500 metes e bassén tos les djoûs. F. nager. >> naivyî inte deus aiwes: a) esse å mitan d' l' aiwe, ni å fond, ni å dzeu, tot djåzant do coir d' on neyî. b) (imådjreçmint) sayî di dmorer bén avou deus djins ki n' s' etindèt nén. Franwal: ahåyant po: "ménager la chèvre et le chou". 4. voyaedjî sol Daegntoele. Ça m' rivént trop tchir di naivyî avou èn adjondaedje på GSM. On dit eto: cibernaivyî. F. naviguer, surfer. 5. èn nén saveur dire on discours. F. patauger, s'emmêler les pinceaux, nager. Disfondowes: névyî, nêvyi, nêver, nêvier, nêviè, nêvî, nêvi. Etimolodjeye: latén navigare (minme sinse). | naivieu, naivieuse u naiveyresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki moenne on batea, u ki boute so on batea. Cwand Mouze crexhe, les naivieus riyèt (H. Forir). Dj' a e m' coir li fougue d' on naivieu, et criyî, fén binåjhe: "On n' voet pus l' tere ! Mi dierinne tchinne a tcheyou ! (Nietsche, rat. pa J.P. Hiernaux). Adonpwis, i s' a levé d' on randon, come on naivieu ki voet rexhe li tere å lon (J. Schoovaerts). F. navigateur, batelier, marin, marinier. >> pitit naivieu: passeu d' aiwe, moenneu d' batch po passer l' aiwe. F. passeur, gabarier. 2. li ci (cene) ki naiveye (ki nedje). F. nageur. 3. (v.m.) li ci ki moenne ene djivêye u ene cliyonêye di bwès tcheryîs so l' aiwe. F. guide d'un train de bois transporté par flottage fluvial. Disfondowes: névieu(se), névîresse, nêveu, nêvieu. | naiviaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "naivyî". F. navigation, nage. Disfondowes: névièdje, nêvèdje. Coinreces Payis d' Lidje.
naixhe, naixhance rl a: nexhe.
nåle [f.n.] pitite binde di stofe k' on mete po s' gåyoter. F. ruban. Des nåles di soye. Disfondowes: naule, nâle. | nålete [f.n.] pitie nåle. Elle åront l' coulant e hatrea Ki serè fwait di ptits coirdeas Si åront des ptitès nåletes L' elzî vénront pinde el hanete (paskeye novele). | nålî [o.n.] 1. sicorion po loyî les solés. Alez s' m' atchter ene pwaire di nålîs po loyî mes solés. E mitan d' vozôtes si tént li ci k' vos n' kinoxhoz nén, li ci ki doet vni après mi, et ki dji n' merite nén ddja di disnukî les nålîs d' ses solés (Evandjîle Sint Djhan, rat. pa J-M Lecomte). F. cordon, gros lacet. >> coriant come on nålî: foirt coriant (ki ploye bén et n' casse nén). 2. corion po poirter ene cane. Dj' aveu on bordon a nålî. 3. ancyin djeu. I djouwént å nålî. Disfondowes: naulî, nâlî. Coinrece Payis d' Lidje et d' Dinant. Etimolodjeye : vî tîxhon "nestila", kécfeye di l' arabe nahla (sandalete ås corions).
nåler [v.c.] loyî (ses solés) avou des nålîs. F. nouer.
Nameur [n.pl.] mwaisse-veye del Walonreye, e F. Namur, e flamind Namen; limero del posse (nén candjî): 5000; limero diyalectolodjike: [Na 1]. Sipotaedje des djins: les Chwès (bén veyou), les Lumçons (fotant). >> ban d' Nameur: Nameur avou: Dåssoû, Dåve, Erpint, Flawêne, Djirbussêye, Djambe, Lîne, Loyi, Malonne, Måtche-les-Dames, Nanene, Rénne, Sint-Må, Sint-Serwai, Swarlêye, Timplou, Vedrén, Wepion, Wiete, Bê, Belgråde, Bonene, Boudje, Tchampion, Cognêye. >> Arondixhmint d' Nameur: onk des troes arondixhmints del province di Nameur, ki l' limerotaedje diyalectolodjike poite l' essegne [Na]. >> Sacwants coulots d' Nameur: Sarasse, Mårçale, rowe Piconete. >> Vive Nameur po tot: tchanson classike des Namurwès, fwaite på tchenonne Dethy e 1893. Istwere: E 1692, Louwis XIV esseréve Nameur, et avou lu, po conter ses frawes, li grand scrijheu francès Racine, et come pondeu Van der Meulen. E 1970, li pårlumint walon fourit astalé a Nameur, lomêye mwaisse-veye del Walonreye (dizo l' no d' Redjon° walone), mins li pouxhance politike et economike ni cminça, podbon, k' e 1980. Disfondowes: Nameur, Namër, Namèr. Vîs scrijhas: Namucum (650), Namugum (960), Namon (1150), Namurcum (1250). Etimolodjeye: bodje gayel "nam" (vå), cawete gayele "cum" (del), dabôrd: (måjhon) del vå; rl a: Nametche, Nime. | Namurwès, Namurwesse [o.f.n.] li ci (cene) ki dmeure a Nameur (li veye), dins l' province di Nameur, u dins l' ancyin Payis d' Nameur.
Nameur I. [n.pl.] mwaisse-veye del Walonreye, e F. Namur, e flamind Namen; Sipotaedje des djins: les Chwès (bén veyou), les Lumçons (fotant). II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Namur. Disfondowes: Nameur, Namër, Namèr. Vîs scrijhas: Namucum (650), Namugum (960), Namon (1150), Namurcum (1250). Etimolodjeye: bodje gayel "nam" (vå), cawete gayele "cum" (del), dabôrd: (måjhon) del vå; rl a: Nametche, Nîme. | Namurwès, Namurwesse [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Nameur (li veye), dins l' province di Nameur, u dins l' ancyin Payis d' Nameur. | Namuroe [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Namurois, et, davance Namureur (1592). | Namurea [n.dj.] ancyin no d' famile di Walonreye, ki si scrijheut, asteure, Namureau (1449, 1536), Namuria (1454).
Namuroes rl a: Namurwès (mot teyorike ki rashonne les mots Namurwès et Namureu, nén ritnou e walon d' asteure paski l' deujhinme disfondowe est viye viye; rl a: -oes).
Nandrin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nandrin, divnou intité.
Nanene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Naninne, rebané avou Nameur.
napea [o.n.] 1. galopea. Neni, crolé napea; Ato t' novea lingaedje, Ti n' etins nén, dji wadje çou k' c' est ki d' fé pixh paxh (de Harlez). Waite li ptit blanc napea. Louke li ptit cohiyî napea. On ptit blanc napea, k' on åreut dit "De Witte" da Ernest Claes. F. polisson, garnement, chenapan, loustic. 2. pitit ome. Si grand k' i voye esse, Toumant djus d' ses schaesses, I serè todi Assez ptit Po trover plaece Come on napea Inte les plantches d' on waxhea (N. Defrecheux). F. nain, gringalet. 3. rénnvåt. F. vaurien, gredin. 4. gayård (drole d' ome). Li tchet s' derit e lu-minme, do tchén "Vla on fameus napea. I pout djåzer, lu k' doet fé l' bea po-z aveur on boket d' oxhea (J. Franquet). On bon fotbalisse, djans, mins nén dpus k' èn ôte; çou k' i gn a, c' est ki, aprume, ci napea la, il est bea come ene andje (L. Mahin). F. type, mec, gars, gaillard, luron, lascard, bonhomme. 5. galant. Vén dé mi, båshele; vinoz dé mi avou vosse napea, nosse damjhele, ki dji vs deye voste aweure; u vosse målaweure (L. Mahin). F. copain, mec. 6. (å cwårdjeu) >> esse napea: a) (å djeu d' couyon): èn fé nou pli, dabôrd k' on-z a l' mwin. b) (å djeu d' piket) esse oblidjî do mete on hasse so on set. Li ci k' est dobe al mwin (k' a deus hasses) est napea: i doet payî on tchiket. 7. (pa stindaedje) gote k' i gn a dins on tchiket. Loukîz a: noper. On dit eto: verkin. F. petit verre. Disfondowes: napia, napê. Etimolodjeye: bodje tîxhon "knap", "Knabe" (valet); cawete -ea. Coinrece payis d' Lidje.
napoleyon [o.n.] pîce d' ôr di 20 francs: Cénk napoleyons, ça fwait vint pîces (di cénk francs). Ene tchertêye d' ansene åreut yeu ttaleure dipus d' valeur k' ene tchåslêye di napoleyons (L. Mahin). Disfondowes: napolèyon, napolèon.
Nassogne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nassogne, divnou intité avou novea limero del posse 6950; limero diyalectolodjike: [Ma 49]; vî limero del posse: 6950. >> ban d' Nassogne: Nassogne avou: Bande, Ambli, Forire, Grune, Harsin, Lesterni, Masbork.
nateure-amiståve [addj.] k' aconte les lwès del nateure. Ene pårlumintresse del Djeneralitat, el pareye a vosse pårlumint walon, e yeu-st el cråne idêye di lûter disconte les colons avou ene metôde ecolodjike, nateure-amiståve, apinse zels. F. écologique., Etimolodjeye: mot d' aplacaedje tîxhon, calké sol tcherpinte di l' inglès nature-friendly., u do flamind Ny. natuur-vriendelijk., avou l' addjectif amiståve, 1998.
Naudjumont rl a: Nådjumont.
Nauwinne rl a: Nåwinne.
nawe 1 I. [addj. & o.f.n.] ki n' boute nén voltî. Ene nawe crapåde. Dji so si nawe ouy. Dji so-st ouy si nawe ki dj' n' a nole gosse a l' ovraedje. End aveut i rescontré, des binamés et des canayes, des maléns et des borikes, des djintis et des nawes (G. Brener). F. fainéant(-e), indolent(-e), mou (molle), paresseux (-euse), fatigué(e), flemmard(e), lambin(e). >> nawe come on tchén: foirt nawe. >> nawe tchén ki vs estoz !: espece di feneyant ! >> Il est télmint nawe k' i doime so pî u il a les nawès fives u Il est co pus nawe qui l' moes d' awousse: il est foirt feneyant. rl a: edoirmou, dôrlinne, pelinne, feneyant, bôreu. Disfondowes: nawe. | nawmint [adv.] d' ene nawe manire. F. nonchalamment, mollement, paresseusement. | nawer u nawter [v.s.c.] passer s' tins a rén. F. paresser. | nawisté [f.n.] difåt d' ene sakî k' est nawe, dit dins ene fråze emocionrece. Il est d' ene nawisté ! (L. Remacle). F. paresse, nonchalance, fainéantise, indolence. Coinrece Lidje Hôte-Årdene. | nawreye [f.n.] nawisté. Mins ouy c' est l' nawreye ki l' epoite (M. Lejeune). >> si taper al nawreye: si mete a n' rén fote. rl a: feneyansté. Disfondowes: nawrèye, nawrêye, nawriye, nawrîye.
Nåwinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Awenne, rebané avou l' Bork (6870 Sint-Houbert); limero diyalectolodjike: [Ne 9]; vî limero del posse: 6931. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Nauwinne. Sipotaedje des dmorants: les Veas (Disfondowe: les Vês). Sicrijheu d' walon: Joseph Calozet. L' accint walon d' Nåwinne. Etimolodjeye: etroclaedje d' on N di beloyance, a pårti d' on sujhion "a-n Åwinne", (çou k' est bén mostré på no d' plaece: " å bwès d' Åwinne "); rl a: Nådjumont. Disfondowes: Nauwin.ne.
Nåwinne: Li Fornea Sint-Mitchî (coleur a l' aiwe da M.C. Lefebure)
naxhe I. [f.n.] 1. muchete, catchete. Dj' a ene boune naxhe po catchî mes usteyes. Cwè a-t i trové come naxhe po catchî ses cwårs ? F. cache, cachette. >> naxhe ås fuziks: plaece k’ on catche des åres. F. cache d’armes. 2. plaece k’ on-z î est al coete del plouve. S' i ploût, dji cnoxhe ene boune naxhe po nos catchî. On dit eto: åvrûle. F. abri. 3. pitite plaece. Dj’ a randaxhî dins tote li måjhone pol ritrover, et gn a, saiss des naxhes, del cåve å gurnî (L. Mahin). On dit eto: sorcwén, coine, mousrote, camoussåd, trô. F. recoin, réduit. 4. plaece k’ on s’ tént d’ åbitude. on-z a tertos ses naxhes. On-z oyeut les coks ki s’ respondént s’ les pådjes, vu k’ i plèt sôrti foû des naxhes pal bawete do dzo di l’ ouxh do ståve (P.J. Dosimont). F. recoin, remise, abri, niche. >> esse foû d' ses naxhes: esse diswaibyî. >> naxhe economike: cwårtî di l’ economeye k’ on î est tot seu, k’ i gn a waire di concurrence. F. niche. 5. plaece, e djenerå. Loukîz a: leu. F. lien, endroit. >> måle naxhe: plaece k’ i n’ î fåreut nén aler, ca gn a des djins k’ i n’ fåt nén acalandjî. Ci cåbaret la est ene måle naxhe, on-z î boet et tremlêye tote nute. F. endroit mal famé. II. naxhes [t.pl.] adjinçmint des plaeces dins ene måjhon. I cnoxhe totes les naxhes. Vos serez bén dins mes naxhes; dj' a schové les rantoeles (P. Fourny). On dit eto: adjès, adjîsses, åjhes, åjhminces, waides, waibes, anchoures, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 4.2. F. êtres d’une maison, disposition des lieux. Etimolodjeye: nén claire. | naxhire [f.n.] plaece k’ on-z î est todi stitchî. On dit eto: brouxhene. F. endroit habituel.
naxhî [v.s.c.] 1. cweri tot costé, cweri pattavå après ene sacwè, sins rmete les cayets e plaece. Gn a des bindes acoirdêyes avou les frådeus del veye, ki naxhnut dins les viyaedjes, et ci n' est nén des påkîs (W. Bal). I fåt k' i naxheye tot costé. On dit eto: randaxhî, ranxhî, naxhter, rinaxhî; Loukîz a: grevissî, forguiner. F. fureter. 2. si dixhombrer. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje «naxhe». | naxhåd, naxhåde [o.f.n.] li ci (cene) ki naxhe tofer. F. fureteur. >> li Naxhåd: no d' on ri d' Yasche (pask' i crombeye come s' cwereut s' voye). | naxhaedje [o.n.] accion di naxhî: 1. cweraedje tot avå. 2. dixhombraedje.
naxhter (codjowaedje) [v.s.c.] cweri pattavå après ene sacwè, sins rmete les cayets e plaece. On dit eto: randaxhî, ranxhî, rinaxhî. F. trifouiller, fouiner, fureter.
naxhyî naxhter. I fåt k' i naxheye tot costé. (ramexhné pa J. Haust). F. fureter, farfouiller, fouiner, fouiller. | naxhiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe « naxhyî ». F. fouille, inspection, perquisition. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje naxhe avou l’ raptitixhante cawete -yî. | naxhieu, naxhieuse u naxheyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki naxheye tofer (ki cwirt tot costé). F. fureteur. | naxhieus, naxhieuse [addj., purade padvant] 1. ki bodje toltins, ki n’ a pont d’ rasta. Ene naxhieuse pitite båshele. On dit eto: sipitant, ramixhe, ramxhiant, wespiyant. F. remuant, pétulant. 2. ki si stind lon a roye di cir tot djåzant d' coxhes. Dji fjha-st on passaedje inte les naxhieusès coxhes (Guillaume Smal). F. envahissant.
N.D.R. Note do Ratourneu. F. note du traducteur.
né rl a: vini å monde, nexhe, novea-né, moirt-né.
Nefe [n.pl.] 1. viyaedje. rl a: Li Nefe. 2. hamteas di Wardin, d' Ansreme, d' Åfontinne. bodje tîxhon "efe" (pré), etroclaedje a pårti d' on sujhion "en Efe" [è-n èf] => Nefe.
nel [etrocla] ni li: etrocla di l' adviebe "ni" + prono droet coplemint "li" divant on viebe ki cmince pa ene cossoune. Dji nel conoxhe nén. Dji nel croe nén. Nel pinsoz nén ? Nel pierdoz nén ! On nel voet nén. Nel vloz nén? Neni, dji nel vou nén. Il est a nel oizeur aprotchî. Nel bodje nén. F. ne le, ne la. rl a: djel, tel, sel, kel, mel. Disfondowes: n' el, nè l', nol, n' ol, nu l', në l'. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "n' el" est pus novea (1900).
nén aduzåve [addjectivire] ki n' pout esse aduzé (êye). Ene djonne feye ki n' est nén aduzåve. C' est des djins ki n' sont nén aduzåves. rl a: sputant. F. susceptible. Disfondowes: nin aduzauve, nin aduzaube, né aduzâbe [-âp], nén aduzauve.
nén cnoxhe [vierbire a coplemint] franwal po: "ignorer". | nén cnoxhou, -owe [addj.] 1. k' on n' conoxhe nén. Po côper court, nos aprindéns les cwate prumirès regues machinålmint come des parokets, les råjhonmints n' estént nén cnoxhous (H. Forir). rl a: inconou. F. inconnu, e. >> môde a nén cnoxhou sudjet: (mot del croejhete) emantchaedje d' ene fråze k' on s' sait nén kî çki fwait l' fijhaedje, come "il a stî rilevé ki...; ça a stî dit". Li môde a nén cnoxhou sudjet n' est waire ricmandé dins les belès letes e walon. F. voix passive. 2. (pus stroetmint) ki n' mete nén s' no so on scrijhaedje, tot djåzant do scrijheu, del sicrijheuse. F. anonyme. | nén-cnoxhowe [f.n.] dins les matematikes, nombe k' on n' conoxhe nén, et k' i fåt trover, sovint rprezinté pa "x". rl a: inconowe. F. inconnue. |nén-cnoxhance [f.n.] estance la k' on n' conoxhe nén ene sacwè. Les Franskiyons dijhèt k' el francès est ene langue superieure po-z adjussi leu nén-cnoxhance des ôtes lingaedjes (R. Viroux). F. ignorance.
nén co [advierbire] nén ddja. So nén co l' tins d' ene clignete, nos avéns dvou fé on long cotoû di dpus d' céncwante ans en erî (E. Gilliard). rl a: nén ddja, nén minme, nén seulmint. F. même pas, à peine.
nén-come-èn-ôte, nén-come-ene-ôte [o.f. sustantivire & addjectivire] onk (ene) ki n' a nén tote si tiesse, dispu k' il a skepyî. rl a: on pô drole. Ele ritcheya dins ene mission catolike, wice k' il avént ene seccion po les efants nén-come-les-ôtes (L. Mahin). F. anormal, handicapé mental. Pl. des nén-come-les-ôtes; l' addjectif si pout scrire sins loyeures. Dipus d' racsegnes so ls efants nén-come-les-ôtes.
nén croeyåve [addjectivire] nén a croere, ki n' pout nén esse croeyou (croeyowe). F. incroyable, non crédible.
nén ddja [advierbire] 1. minme nén. I n' î a nén ddja stî. I nd a ddja pont. I n' ont nén ddja fwait shonnance di m' vey. Dji n' î aveu nén ddja sondjî. I gn aveut nén ene nûlêye e l' air; nén ddja l' cawe d' ene barbôjhe eviè les sovrondes, sol roye del tere (E. Gilliard). rl a: nén seulmint, nén co, nén minme. F. même pas. 2. nén télmint. K' i s' djoke, i n' est nén ddja si foirt (A. Balle). Etimolodjeye: repetaedje di deus mots ki vlèt dire parey, a pårti do moumint ki "dedja" ni s' eploya pus tant po dire "nén" (rl a: dedja).
nén dontåve u nén dompåve [addjectivire, purade padrî] ki n' såreut esse donté. F. indomptable. Etimolodjeye: addjectivire ehåyeye po replaecî li francijha "indomptâbe", 2005.
nene 1 [f.n.] (mot d' efant) mot d' atôtchaedje et d' lomaedje del mårene, del grand-mame. Dijhoz bondjoû a s' nene, insi. Li gamén est evoye dilé s' nene. C' est m' nene ki m' a-st aclevé. >> ene viye nene: ene viye feme. rl a: nenene, mårene. F. marraine, grand-maman, grand-mère. Disfondowes: nène. Coinrece Payis d' Nameur & Tchålerwè.
nene 2 I. [prono] nole (nén ene). I n' a cåzu nene a mete foû; ele passèt des eures so leu soû, les Djodognwesses (H. Corin). DF II. nene pårt [advierbire] nole pårt. Ci n' est mårké nene pårt ki dj' vos doe schoûter. Disfondowes: nène, nëne.
nène 3 rl a: ninne.
Nén Elaxhîs Payis [no d' institucion eturnåcionåle] troke di 77 payis, askepieye pa Tito, ki n' vlént shure ni ls Amerikins ni les Sovietikes, do tins del froede guere. Après l' tcheyaedje do Meur di Berlin (1989), il ont cotinouwé a disfinde les abondroets des pôves payis dins les raploûs eturnåcionås. L' OUA et l' grope des nén Elaxhîs Payis avént priyî a ene tåvlotêye tos les fjheus d' éndjoles, di tchikes éndjolikes eyet d' programes (L. Mahin). F. Pays Non Alignés.
nene påt u nene pårt [adv.] nole pårt. Coinrece Årdene nonnrece.
nén lodjåve [addjectivire] k' on n' î såreut lodjî. F. inhabitable, insalubre.
nén minme [advierbire] minme nén. Ça n' valeut nén minme les poennes d' è cåzer. rl a: nén ddja, nén co, nén seulmint. F. même pas.
nén oyåve [addjectivire] k' on n' sait ôre, ki n' pout nén esse etindou. F. inaudible, (lettre) muette.
nén ratournåve [addj.] ki n' såreut esse ratourné (tradût). Dins on lingaedje, gn a todi des sacwès nén ratournåves, come... les ratourneures. rl a: nén tradujhåve. F. intraduisible.
nén seulmint [advierbire] nén ddja. I nd aveut nén seulmint onk. I n' a nolu k' a vlou dire ene sacwè, nén seulmint l' mayeur (T. Dumont). rl a: nén ddja, nén co, nén minme. F. même pas.
nén tradujhåve [addjectivire] ki n' såreut esse tradût. E walon eto, t' as des sacwès nén tradujhåves come: "et ça brotchive foû did pattavå". rl a: nén ratournåve. F. intraduisible.
nén veyåve [addjectivire] k' on n' sait vey, ki n' pout nén esse veyou. F. invisible.
nenene [f.n.] 1. mårene. 2. grand-mame (mot d' plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje).
nenufår [o.n.] lune d' aiwe. Disfondowes: nènufaur, nènufâr, nénufâr.
nerén [adv.] nén pus (metou après on no u on prono dins ene fråze di noyaedje). F. non plus. >> mins nerén: mins non pus (mostere k' on rvént po disdire ene pårt di çou k' on a dit dvant). F. néanmoins. Ingl. nevertheless.
Nérlisseme [n.pl.] Élessene. Disfondowe: Nérlissème.
Nessonvå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nessonvaux, rebané avou 4870 Trô; limero diyalectolodjike: [L111]; vî limero del posse: 4640. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Nèssôvå.
nestorete [f.n.] pitite sitouve å gaz. Etimolodjeye: no d' måke (Nestor Martin) divnou cmon no. Coinrece Payis d' Vervî.
nêt rl a: nute.
nete [addj.] 1. ki n' a nole taetche. rl a: prope. >> prope et nete: esplicant rdoblaedje å moumint ki l' pus vî mot (nete) s' eploye todi moens po leyî l' plaece å novea (prope). | netté [f.n.] cwalité d' ene sacwè k' on rwaite et k' on voet clairmint. Des beas ptits aparey; dji n' a måy veyou ene sifwaite netté. | netisté [f.n.] cwalité u dfåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est bén nete, dit dins ene fråze emocionrece. Ké netisté ! On-z î magnreut al tere. Coinrece Lidje Hôte-Årdene.
nête rl a: nexhe.
neud rl a: nuk.
Neufmaizon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Neufmaison, rebané avou 7332 Sint-Guilin; limero diyalectolodjike: [Mo 10]; vî limero del posse: 7991. Ortografeye walone oficire pol posse: Neûfmézon. rl a: Li Nouve Måjhone.
neuhe, neuhète rl a: noejhe.
neuje, neujète, neuja rl a: noejhe.
neuneu rl a: gnognot.
Neuvile [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye (Payis picård), e F. Neufvilles, rebané avou Sougniye; novea limero del posse: 7063; limero diyalectolodjike: [Mo 9]; vî limero del posse: 7470. Disfondowe: Nëvile. Rifondowe: Noveye-dilé-Sogniye, rl a: Noveye. Etimolodjeye: latén "nova villa" (nouve cinse), mot picård; rl a: nouvveye.
Nevile [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Neuville-le-Chaudron, rebané avou 5600 Flipvile, limero diyalectolodjike: [Ph 47]; vî limero del posse: 6354. Ortografeye walone oficire pol posse: Nèvile. Rifondowe: Noveye-dilé-Flipveye, rl a: Noveye. Etimolodjeye: disfondowe des aschates walo-picard do walon "nouvveye"°.
nexhe [v.s.c.] sikepyî (po ene djin). Nexhe, sofri et mori, c' est l' vicåreye del djin. On dit eto: vini å monde, vey li djoû. >> djusse nexhou, djusse nexhowe: novea-né. Loukîz a: moirt-né. Disfondowes: nèhe, nèche, nete. | nexhance [f.n.] sikepiaedje, sikepiance. Disfondowes: nèhance, nèchance.
neyî [v.s.c.] dimorer dzo aiwe et mori. | neyî, neyeye [o.f.n.] onk (ene) k' a morou di s' aveur neyî. | neyisse [o.n.] plaece ki les bagneus si plèt åjheymint neyî. rl a: leyisse. Disfondowes: nèyis'.
neyoplasse [o.n.] (mot d' medcén) magnant må. F. néoplasme.
Neyow [n.pl.] mwaisse-veye des Redîmés Payis, en almand Eupen. >> li grand bwès d' Neyow: grand bwès k' gn a inte li payis d' Vervî et l' payis d' Neyow, en almand, Hertogenwald. rl a: Li Foret. Disfondowes: Nèyaw, Nèyô, Neyouw, Nèyow; vîs scrijhas: Naowe (1469), Naouwe (1515).
Ni [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nil-Saint-Vincent-Saint-Martin, rebané avou 1457 Walin; limero diyalectolodjike: [Ni 79]; vî limero del posse: 5864. Istwere: Gn ava des djins d' Ni po-z ebaguer eviè l' Wisconsin sol difén do 19inme sieke (ôtes viyaedjes k' ont evoyî leus djins).
niche [addj.] mannet, copurade: 1. nén prôpe. Il ont rivnou avou l' figueure tote niche. 2. (dins les traitaedjes) haeyåve. Taijhe tu, niche verat ! rl a: sale. Etimolodjeye: Calcaedje do gåmès. | nichté [f.n.] mannesté, copurade: 1. sacwè d' mannet. F. saleté. >> nichtés d' måjhon: yôrdeures di manaedje. 2. crouwå. "dihawter", c' est rnetyî des nichtés åtou des yerbêyes. F. mauvaise herbe. rl a: yebe, mannesté, runin, mizere. | nichleus [o.n.] 1. djeu d' cåtes wice k' on tape evoye les deus cåtes ki s' rishonnèt, et k' on-z a rsaetchî l' valet d' make evoye; li ci ki dmeure avou l' valet d' påle a pierdou. 2. li valet d' påle lu-minme, a ç' djeu la. On dit eto: maxhuré, noer kikich, pouwant. F. valet de pique. Disfondowes: nichleus, nichreus. Coinreces Basse-Årdene.
nicnak [o.n.] pitite ronde biscûte, avou waire di souke, sovint dizo l' cogne des letes di l' alfabet. Dji wadje on saetchot d' nicnaks avou vos ki c' est Balon ki wangnrè (F. Barry). >> piede ses nicnaks: a) èn si nén rtrover dins des contes, des esplikêyes. b) divni sot. On dit eto: piede ses tåtes. >> i n' a nén tos ses nicnacs: i n' est nén tot djusse, c' est on dmey-doûs. F. il n' a pas ses cinq sens. >> ripurdoz vos nicnaks; u: alez rzè avou vos nicnaks: dijhêye a on galant, ene crapåde k' on revoye. rl a: mitchete.
Nicolas, Roger (1962 ?) diccionairî do tchampnwès di Suni. I boute tot djonne dissu, et rexhe on ptit motî, foirt sincieus: "Lexique du parler champenois de Sugny" e 1999, eplaidî pal SLLW.
Roger Nicolas å prezintaedje di s' motî a Suni e 2000. |
Nimal [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Limal, rebané avou 1300 Wåve; limero diyalectolodjike: [Ni 42]; vî limero del posse: 1350. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Limal. Vî scrijhas: Littemala (948), Litmal (1155).
nîme I. (vî vî mot) retourêye plaece la k' les Gålwès priyént leus diès. Les scrijhaedjes galo-greks si rtrovnut so des pires di tombales, des bônes inte deus hassoes et so des pires di rmerciymint ås diès metous dins des nîmes (Lucyin Mahin). >> Fond d' Nîme: no d' ene plaece di Lustin. II. Nîme [n.pl.] 1. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nismes, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di Virwinvå. Sipotaedje des djins d' Nîme: les Craheas (so plaece: Crayas. 2. Veye di France, e F. Nîmes. Disfondowes: Nîme, Nime, Vîs scrijhas: Nimaud (1061), Nieme (1188). Etimolodjeye: gayel nemetum (minme sinse) | Nîmea [n.pl.] ri ki court a Nîme e F. Nimay | Nîmlete [n.pl.] hamtea d' Baileu, metou sol Noere Aiwe. | Nîmåd [n.pl.] (v.v.n.) vî no d' Nîme sicrît Nimaud (1061).
Nime: Pitit trin po les tourisses (Poirtrait hacné sol Daegntoele).
Nîmi [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, so plaece: Disfondowes: Nimi, e F. Nimy, rebané avou Mont.
nindje [f.n.] 1. laide binde (binde di metchantès djins). Ene nindje di barakîs. F. engeance. 2. binde. I ndè vénrè pa cints, pa nindjes; cwè lzî diroz, Bon Diu d' pitié ? (F. Dewandelaer). Come des djonnes di séndjes, Faleut vir el nindje. Etimolodjeye: riscôpaedje di ene "indje". Coinrece Coûtchant walon.
ninfomane [addj. u f.n.] k' est tofer e tchaleurs. Etimolodjeye: no sincieus foirdjî do grek, calké do francès. rl a: torleuse.
ninte [f.n., sovint pl.] cropete (sôre di basse feve). F. haricot nain.
nipe [f.n.] foufe. On tént tertos a ses viyès nipes. I mete ses bounès nipes po-z aler bouter. I n' a k' totès viyès nipes sol coir. F. nippe, vêtement. >> esse so l' nipe: aveur pierdou tos ses cwårs. F. être ruiné.
niper u: nipter (si niper, si nipter) [v.pr.] si (bén) moussî. Il est todi bin nipé. Vo l' la nipé come on milôrd. Loukîz a: s' abiyî. F. s' habiller, se nipper. | nipaedje [o.n.] moussaedje, abiyaedje. F. habillement, habillage, tenue, vêtement.
nitrodjinne [f.n.] elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des gåz ordinaires, kinoxhou dizo l' essegne atomike N, li nombe atomike 7, et l' pwès atomike 14. Gn a cåzu 80 åcint d' nitrodjinne dins l' air. rl a: azote. | nitrike [addj.] (mot d' tchimisse) acide nitrike: HNO3. | nitrate [o.n.] 1. sé d' l' acide nitrike. 2. ecråxhe des tchamps et des pasteures, avou bråmint d' nitrates. Vos avoz metou ditrop di nitrates sol waide: i n' fåreut nén k' les vatches î alénxhe paxhî divant on gros moes. | nitreus [addj.] (mot d' tchimisse) acide nitreus: HNO2. | nitrite [o.n.] sé d' l' acide nitreus. | nitroglicerene [f.n.] poûxhant prodût esplôzif, eployî po fé l' dinamite.
niût [o.n.] nute. >> å niût: al nute, a l' anuti. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
Nivele [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nivelles, e Ny Nijvel, divnou intité avou novea limero del posse 1400; limero diyalectolodjike: [Ni 1]; vî limero del posse: 1400. >> ban d' Nivele: Nivele avou: Bålé, Bournivå, Moustieu, Tîne. Nos d' plaeces di Nivele: L' Ârdenele, Bos do Spluke (e F. Bois du Sépulcre), Al Bone (al Bône, e F. La Borne), Al Guenete. Grambè, Les Håyes, l' hamea d' l' Ututu, l' hamea d' Djuleye, å Ptit Bålé, å Coulbî, Rougnon, Sôtiamont (Soteamont, e F. Sotriamont), Spilmont, Spinwès (Spinoe, e F. Spinois), Stwezî (e F. Stoizy), al Tourete, Wiyambrou, al Bôme (u: sol Bôme), el Cura, Al Cwè d' Male (Al Croe d' Male°). >> Arondixhmint d' Nivele: divinltins, li seul arondixmint walon del province del Braibant. Tot l' limerotaedje diyalectolodjike do Roman payis poite l' essegne [Ni]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Nivèle. Sicrijheus d' walon: Frans Dewandelaer, Georges Willame, Michel Renard. Diccionairî walon: Joseph Coppens. 2. hamtea di Lixhe. Li signurreye di Nivele et Lixhe esteut dås Prince-eveke di Lidje. Disfondowes: Nivèle, Nuvèle. Etimolodjeye: gayel "nevio-ialo" (noû tchamp). | Nivelwès, Nivelwesse [o.f.n.] dimanant(e) e Nivele. rl a: Aclot.
nivter [viebe sins djin] niver tot doûçmint. Nos alans awè d' l' ivier, i comince a nivter. On dit eto: flotchter, flimter, miyter, payter, ploumtyî, nivayî. F. tomber quelques flacons . | nivtaedje [o.n.] schoyaedje di kékes ploumions d' nive. F. chute de rares flacons.
niyî, niyaedje rl a: noyî.
no 1 [o.n.] mot po lomer ene djin, ene sacwè. F. nom. >> no d' tchén: laid mot po traiter ene sakî. I m' a traité d' ene chîlêye di nos d' tchén. On dit eto: påter di pourcea. F. insulte. >> såvadje no u: no sobricot no u: no sobriket: no, sovint ene miete fotant, k' on vos houke, u k' on djåze di vos, mins ki n' est scrît nene pårt. >> no d' famile: no ki vos avoz d' vosse pa (u d' vosse mame). >> kimon no: (mot d' croejhete) sustantif. >> no prôpe: no d' djin, no d' famile, no d' aiwe, no d' diè u d' deyisté. Disfondowes: no, non, nô.
no 2 (singulî, divant cossoune) / no-n (singulî, divant voyale) [prono] nosse. No pôve gade est crevêye; nos nos metans a no-n åjhe. Coinrece Coûtchant walon.
nô (lu, la nô). rl a: nosse 2 (li nosse).
Nôbressårt rl a: Nåbrissåt.
nocale rl a: nuk \ nucale
noclu rl a: nuk \ nuclou.
noder [v.c.] oder. Cwand on node leus finès hinêyes, On-z est contin tote li djournêye (H. Lerutte). Disfondowes: noder, nouder, nodè. Etimolodjeye: riscôpaedje di des shuvions come « on ode », u di des parints d' abetchtaedje come anoder. | noda [o.n.] 1. oda. F. odorat. 2. nez dins les rime-rame d' efants. F. bout du nez.
nodidiale [mot-criya] radoucixhaedje di "nodidju".
nodidju [mot criya] sôre di djuraedje foirt corant. rl a: terdidjene, pardjene, mildju; nodidiale. Disfondowes: nondidju, nondèdjou, nodidjou, nodidju, nondihu. Etimolodjeye: etroclaedje di "no di diu".
nodigade ! [mot-criya] radoûcixhaedje di "nodidju". Mins, nodigade, ci n' est nén des fleurs ki vs meritez; c' est des côps d' baston!
Nodwé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Noduwez, rebané avou Oû-Djåce. Vîs scrijhas: Nodewet (1114), Notdenwez, Notdenweiz (1139), Noduweiz, (1147), Nodenwez (1177). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon sustantif "hnaudon" (nawe) + wé.
noejhe [f.n.] frut do côrî. rl a: djaeye. 1. sôres di noejhes. >> noejhe di bwès, di håye: såvadje noejhe (pus ptite ki les cenes di corti). >> noejhe di Sint-Rmeye u franke noejhe: noejhete di corti. >> noejhe di lombårdijhe: bardouxhe (grosse noejhe). 2. sacwès ki rshonnèt al noejhe. >> noejhes di gale: nocrê ki vént so les tchinnes, et k' on côpeut pol taenin. F. noix de galle. >> noejhe di coirnaye: coignoûle. F. cornouille. >> noejhe do Congo: setch frut ki vént d' Afrike, et ki l' nawea rishonne å noejhea. rl a cacawete. >> noejhe di boledjî: bole di påsse adeureye et rosteye e for. 3. bokets del noejhe. >> ene trokete di noejhes: rl a: trokete. >> on tchaplet, on caslet. >> des schafêyes u: des schafiotes, u: des schafiots, u: des schafions u: des schågnes di noejhe: l' ewalpeure del noejhe. F. coquille, écale. >> båbe del noejhe: çou ki rascove li noejhe ki n' est nén co maweure. F. cupule. >> nawea del noejhe: noejhea. >> les noejhes sont hayetes: ele si s' distaetchèt del båbe. >> croxhî des noejhes: les spotchî ene miete po lzès schafyî. rl a: croxhe-noejhe. 4. Ratourneures. >> S' i ploût li djoû Sint-Djhan, les noejhes sont trawêyes u: cwand i ploût a l' Sint-Djhan, les noejhes pourixhèt: sipot d' årmonak. po-z anoncî ene mwaijhe anêye po les noejhes, a pårti do tins k' i fwait al Sint-Djan (21 di djun). >> Totes les noejhes sont codowes: dijhêye a des cis k' arivèt trop tård. rl a: vierlete. >> Nos croxhrans les noejhes, et twè, to magnrès l' nawea: li ci ki boute ni profite nén todi di si ovraedje. >> C' est todi l' ci ki n' a pont d' dints k' årè les noejhes a croxhî: li veye est må fwaite. rl a: djaeye. >> C' est do boure come del noejhe; u: do boure k' a on gosse di noejhe: c' est do bon boure. >> Ça, c' est l' noejhe: dijhêye po vanter on bon amagnî. Franwal: ahåyant po: gratin. Disfondowes: neuhe, neuhye, neuje, nwèje, (noûje). Coinrece Payis d' Lidje, di Nameur, di Bastogne. | noejhete [f.n.] 1. (pitite) noejhe. Ns aléns cachî ås noejhetes dins les håyes. >> grosse noejhete: bardouxhe (grosse noejhe). F. aveline. >> dinez m' è gros come ene noejhete: dinez m' è seulmint on ptit boket. >> do boure come do nawea d' noejhete: do bon boure. >> anêye di noejhetes anêye di baståds: dijhêye po rire, ene anêye k' i gn a bråmint des noejhetes. >> Al Madlinne, les noejhetes sont plinnes: sipot d' årmonak. >> On l' rassaetche come on séndje avou ene noejhete: On l' assaetche tot lyi dnant çou k' i magne voltî, tot lyi leyant fé çou k'il inme bén d' fé. 2. nukete. Metoz ene noejhete di boure dins l' payele. 3. (mot tecnike, riprezintant des ptitès rondès pîces) noejhete d' ene sere, noejhete d' ene charnire, noejhete des årmons do tchår. rl a: årmon. Disfondowes: neuhète, nojète, neujète, nochète, noûjète, nônjète, noûjate, nûjète. Coinrece Payis d' Châlerwè, di Flipvile; Basse-Årdene. | noejhî u noejhtî u noejhlî [o.n.] côrî (Coryllus avellana), copurade les sôres k' on-z ahive ezès cortis. F. noisetier. On bouxhnaedje di noejhîs; ene håye di noejhî. On fwait les cekes di bari avou des baguetes di noejhî. >> baston d' noejhî: côre. Dj' a stî code on baston d' noejhî po nd aler pexhî. Disfondowes: neuhî, nwéjî, nojlî, neujî, nëjî, nwèjtî, nwèjî, nojlî, noûjî, nônjî, noûjètî, nûjètî. | noejhea [o.n.] çou k' on magne del noejhe. F. amande de noisette. Disfondowes: neuja.
noejhî et noejhes: do dzeu o dzo, et di hintche a droete: li bouxhon, li foye, on troclet, ene noejhe, les minousses, les botons. (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Noël, Léon rl a: Warnant, Léon.
noer [addj.] coleur ki boet tote les waches di loumire. | noereur [f.n.] noere nûlêye. Gn ene noereur låvå so l' Sårt; dispaitchans nos divant k' ça n' schoye. rl a: s' anoeri, si ranoeri. | noeristé [f.n.] difåt d' ene sadju k' il î fwait noer dit dins ene fråze emocionrece. F. obscurité, ténèbres. Disfondowes: neuristé, neursuté. Etimolodjeye: bodje noer, cawete -isté, 1900. Coinrece Lidje Hôte-Årdene. | noeri [v.c.] rinde noer. Louke on pô: t' as noeri tote ti bele tchimijhe. | noerixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "noeri". F. noircissement.
noer bwès u noer bos [o.n.] 1. bouxhon des payis nén trop tchôds, e latén sincieus Frangula spp. Rhamnus spp., ki, dinltins, on fjheut des ployretes pol tindreye avou, et ki si schoice fwait aler a l' ouxh. F. bourdaine, nerprun. 2. ônea a noer bwès. F. aulne noir. Disfondowes: nwâr bwès, nwêr bo, neur bwès, nwâr bo.
Noere Aiwe [no d' aiwe] aiwe del Walonreye, e F. l'Eau Noire, ki prind sourd a Nime, bagnî l' viyaedje, pus s' aler maxhî al Blanke Aiwe (el Blanke Eûwe) dilé Doûpe eyet, adon, s' rilomer "Virwin". Etimolodjeye: acolaedje tîxhon addjectif + no; "noere" a cåze ki l' aiwe, est bén claire ki vént direk des bwès, eneviè l' "Blanke" aiwe, ki l' aiwe est brouyeye pa des croyixheusès broûs (riloukîz al mape do Virwin).
noere-glaece rl a: waerglaece.
Noer Payis [n.pl.] Payis d' Tchålerwè. Do Noer Payis, les pelés monts raplèt azès djonnes li veye di ces houyeus la k' ont dné leu veye po pleur aclever leu ptite famile (E. Dumont).
nojète rl a: noejhete.
nok (el nok) rl a: nosse 2 (li nosse).
nok, nokete, noket rl a: nuk \ nukete; noketer, noketeus rl a: nucter \ nucteus.
nol, nole rl a: nou.
nol rl a: nel.
nôl (el nol) rl a: nosse 2 (li nosse).
nole rl a: nou (prezintoe).
nole rl a: nouk (prono).
nole pårt [adv.] e nén ene plaece.
Nolevå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Nollevaux, rebané avou 6851 Palijoû; limero diyalectolodjike: [ Ne 41]; vî limero del posse: 6851. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Nolèvau.
nolu I. [pr.] nén ddja ene djin. Ci semdi la, don, nos esténs evoye po deus djoûs, et nolu n' aveut sondjî al cinsresse ki pasreut come totes les samwinnes (L. Pierrard). I n' a pus veyou nolu dlé lu (G. Lucy). On lzî a dmandé a tertos di fé cist ovraedje la; mins tolmonde esteut seur ki kéconk el freut; tcheconk el pôreut-st awè fwait, mins n a nolu k' el fijha (H.T. Maron). F. personne. >> Gn a nolu a lyi prinde po u n a nolu a l' djonde po: c' est on prumî po fé cist ovraedje la; gn a nouk k' est ossu capåbe ki lu. Franwal: ahåyant po: il n'a pas son pareil pour, il est spécialiste de. II. [o.n.] djin ki n' våt rén. Bén fåt-z esse on nolu, saiss, po-z endè rexhe des sfwaites ! Franwal: ahåyant po: nullité, incapable, incompétént(e). rl a: nouk, personne. Disfondowes: nolu, noulu, nulu, nèlu.
n-on (n-on l' ôte) rl a: n' 2 (n' on l' ôte).
no-n (no vatche, no feme). rl a: nosse 1.
non 2 (lu, la non). rl a: nosse 2 (li nosse).
non 3 (non l' ôte) rl a: n' 2 (n' on l' ôte).
nonke [o.n.] mononke. Etimolodjeye: sibetchtaedje di "mononke".
nonne 1 [f.n.] 1. tins k' il est a doze eures del djournêye. >> a nonne: a midi. A nonne, on magne tertos voltî (M. Pire). Dj' end irè disk' a vosse måjhone a nonne. rl a: après-nonne, divant-nonne. >> djoûs et nonnes: pår. F. complètement. >> souner nonne: souner l' andjlusse, a midi. Dispoy co pus d' ene eure, l' eglijhe a souné nonne. 2. dinner, amagnî d' doze eures. Il ont magnî l' nonne tertos eshonne. rl a: nonner. 3. prandjire (tins d' midi, di 12 a 14 eures). C' est a nonne ki dj' fwai m' niket. 4. Nonne: pont cardinå wice ki l' solea est å mitan do djoû, metou å dzo so ene mape (on dit eto Midi), et pa stindaedje, les pôves payis, bråmint metous sol meye-bole nonnrece (on dit eto: Sud). Riloukîz ene miete les chifes des budjets d' mediaedjes di sida al Bijhe ey a Nonne: ût sidateus so dijh sont dins les pôves payis, po fok 10 åcint des dispinsaedjes (L. Mahin). 5. les nonnes (t.pl.) (v.m., rilidjon catolike) ofice k' i gn aveut co après vepes. Après vepes, on tchantrè nonnes. Disfondowes: non.ne, nône, none, noûne, nwène, niëne. Pc. nin.ne. | nonner [v.s.c.] dinner (magnî a nonne). Vinoz nonner ! Vos metroz l' boune vôte å lård e m' bezaece por mi nonner (M. Pire). rl a: mareder. Disfondowes: non.ner, noûner, nôner, non.nî. Coinrece Hôte-Årdene. | nonnêye [f.n.] 1. dinner. 2. tins d' nonne. F. temps de midi. 3. prandjire. >> fé s' nonnêye: fé s' prandjire. Cwand dj' a dinné, i m' fåt fé m' nonnêye. rl a: niket, croket, cwårt. F. sieste, repos de midi. Disfondowes: non.nêye, niënêye, nwènéye, noûnée, non.née. Coinrece Hôte-Årdene et payis di Scåssene. | nonnrece [addj.] metou a Nonne. Dj' a skepyî e l' Ourougway, e l' Amerike nonnrece (P. Sarachaga). F. méridional. >> Årdene nonnrece: (mot d' diyalectolodjisse walon) coine di l' Årdene metowe so l' aiwe di Smwès, ene miete a pårt ådfwaite do walon. rl a: Payis d' ersè. F. Ardenne méridionale. Disfondowes: non.n'rèce. Etimolodjeye: bodje Nonne, cawete -rece, 1995.
nonne 2 [f.n.] sôre di fleur, e latén sincieus, Ornithogalum umbellatum. F. dame d'onze heures. Disfondowes: nône.
Nonne-Afrike (Republike di Nonne-Afrike) [n.pl.] Payis metou al Nonne di l' Afrike, Afrika borwa e zoulou, Zuid-Afrika en afrikaans, di 1.219.912 km² long et lådje eyet 43.650.000 dimanants. F.Afrique du Sud. Mwaisse veye: Pretoria. Manoye: li rand (ZAR). Lingaedjes: inglès, afrikaans, zoulou, xhosa, swazi, ndebele, soto bijhrece, soto nonnrece, tsonga, tswana eyet venda
nonsyince a nonsyince [advierbire] sins råjhon, biesmint. Nos mindjéns todi el coujhene po n' nén tchåfer des plaeces a nonsyince; et les dveur rinetyî (E. Gilliard).
nope [f.n.] 1. nukete di linne ki s' fwait so on linçoû, nukete so ene toele. Cwand on linçoû d' molton rexheut del machine, i faleut netyî les nopes al mwin, u avou ene nopete. F. nœud, bourre. 2. dechets d' linne u d' sintetike po bôrer les cosséns, les ploumons. Il avént sboylé tos les beas fastroûs d' cur, k' ele voeyeut si voltî; les nopes di rebôraedje, els avént stramé pattavå l' bele plaece (L. Mahin). F. bourre, déchet de laine. 3. bole di ptits restants d' linne ki s' aplakèt. Mi matrasse est tot a nopes. On dit eto: ploumion, ploumtion. | nopete [f.n.] (mot d' texheu) pitite picete po rsaetchî les nopes. F. brucelles.
noper [v.c.] 1. (mot d' texheu) rissaetchî les nopes d' on lénçoû, al mwin u avou ene nopete. F. énouer, épinceter, éplucher. 2. riloper (avaler d' on plin côp on likide). On dit eto: houmer, rinetyî. Dji l' a veyou rintrer tot tournisse, dårer so l' bari d' peket et noper en erote troes grandès gotes avou des mwins ki tronnént. F. avaler, engloutir, ingurgiter. 3. fote ene dobleure. Si vos l' fijhoz co, vos seroz nopé. Vos vs froz noper si dji vos î rprin. Loukîz a: sinonimeye. F. rosser. 4. haper al doûce. On dit eto: scroter. F. chiper, chaparder, subtiliser. 5. prinde (on hapeu) sol tchôd fwait. F. pincer, prendre en flagrant délit. | nopaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "noper". F. épluchage, ingurgitation, rossée, correction, vol, maraudage, lacin, arrestation. | nopeu, nopeuse u nopresse [o.f.n.] 1. ovrî (ovrire) ki nope les linçoûs dins ene fabrike. 2. boeveu(se). F. buveur, ivrogne, pochard.
Nôr [o.n.] Bijhe (pont cardinål metou odzeu so ene mape). rl a: disnorter.
noret [o.n.] pitit cwåré drap. >> noret d' tiesse: noret k' on s' afûle li tiesse divins. F. foulard. >> noret d' taxhe: noret k' on s' moutche divins, et rmete a s' taxhe. On dit eto: moutchoe, mocoe. F. mouchoir. Coinrece payis d' Lidje.
nosse 1 (divant cossoune) / noste (femrin, divant voyale); nost (omrin divant voyale) [prezintoe] 1. prezintoe d' apårtinance singulî des cåzant(e)s (prumire djin do pluriyal). Nos les metrans å coirsaedje Des båsheles di nosse banket (N. Bosret). Nost efant; les djins d' noste ådje. rl a: nos, nozôtes, Notru-Dame. F. notre. >> Nos n' avans k' nosse tins po-z î ariver: Ci serè tot djusse po-z ariver a tins. >> Nosse Signeur: (rilidjon catolike) lomaedje respectiveus po Djezus-Cri. Li boune Novele da Nosse Signeur, sorlon Sint Luk. >> Nosse pere k' est la-hôt: prumirès paroles del Påter. >> nosse curé: li curé del pårotche. >> nosse tchén, nosse pourcea, nosse vatche, nost ågne: li tchén, li pourcea... del måjhone (la k' end a k' onk). Noste ågne aveut les cwate pîs blancs. Dispu k' nosse pôve gade est crevêye, nosse pourcea n' vout pus rén mindjî (F. Loriaux). >> nosse tchén (u: nosse pourcea) î va bén sins l' dire: dijhêye po responde a ene sakî k' anonce a tertos k' i va aler pixhî u aler a l' ouxh. 2. (respectiveuzmint) prezintoe d' apårtinance singulî do (del) cåzant(e) (prumire djin do singulî). Nosse fré; nosse pa; nosse man. E rintrant, dj' a dit bondjoû a nosse pa et a m' soû. F. mon, ma. >> nosse dame: atôtchaedje poli a ene feme. Avoz dandjî d' ene sacwè, nosse dame ? rl a: nosse-dame. F. madame. Disfondowes: nosse, nost', noste; no, no-n (divant voyale), nësse, nousse; Gm. note; Pc. no, nou, note; Tch. nô. miersipepieuzmint el notûle ALW 2.52 el mape ALW 2.52. Etimolodjeye: latén "noster" (minme sinse).
nosse 2 [prono] 1. prono omrin et femrin, metou padrî "li" u "les" u "da", ki mostere ene sacwè, ene sakî, ki les cåzants endè sont mwaisses. a) li nosse, les nosses: So les ôtès radios on dvize francès, mins sol nosse, foû k' el walon. F. le nôtre; les nôtres. >> il est des nosses: il est d' nosse binde, i pinse come nozôtes. b) da nosse: da nos (k' apartént åzès cåzants). C' esteut da nosse, ci boket la, mins nosse pa l' a vindou cwand ns avans basti. F. ça nous appartient. 2. mi (prono d' apårtinance å cåzant, al cåzante, tot dvizant respetiveuzmint di si ome, di si båcele, di si valet). Oyi mins li nosse, lu, i n' va nén passer ses shijhes å cåbaret (li nosse = mi ome). F. mon mari. Li nosse, elle est todi prumire e scole (li nosse = mi båcele). F. ma fille. Li nosse, lu, i n' a nén må tourné (li nosse = mi valet). F. mon fils. Disfondowes: li, da, les nosse(s); li nësse; lu, la, da, les nô(s); lu, la, da, les non(s); lu; la, da, les noû(s); el, les now(e)(s); el, les nok(e)(s); el, les nôy(e)(s); el, les nôl(e)(s). miersipepieuzmint ezès notûles ALW 2.53 & 2.54 ey ezès mapes ALW 2.53 & 2.54.
nosse-dame [f.n.] (foirt polimint) 1. ene feme marieye. Des nosse-dame, i n' a nén moti Mins des damjheles do bén m' a dit (tchanson). F. dame. 2. dame di scole. Dj' ans todi yeu des nosse-dame k' ont dmoré e viyaedje. F. institutrice, maitresse. Pl. des nosse-dame. Etimolodjeye: sustantivaedje do shuvion "nosse dame".
nost, noste rl a: nosse 1.
Notombe I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e lussimbordjwès Noutem e F. Nothomb, rebané avou Ater. Lingaedje do payis: lussimbordjwès. II. no d' famile di Walonreye, ki si scrît oficirmint Nothomb. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "Noto-thum" (hassoe° da Noto); u gayel "novio-dunum" (nouve veye).
Notru-Dame I. [n.dj.] (rilidjon catolike) 1. lomaedje respectiveus di l' Aviedje. 2. fiesse consacrêye a l' Aviedje. >> li gande Notru-Dame: li 15 d' awousse. F. assomption. >> li ptite Notru-Dame: li 9 di setimbe. F. visitation. >> des oûs d' inte les deus Notru-Dame: oûs ramassés inte li li 15 d' awousse et li 9 di setimbe, k' on dit k' i s' polèt wårder tot l' ivier. >> Notru-Dame del plovinete°. II. notru-dame [f.n.] posteure di l' Aviedje. Des notru-dame, end a d' totes les cognes: di Biarin, di Baneu, di Lourde, di Fatima, di Hål (B. Dechamp). Pl. des notru-dame. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "Notre-Dame".
nou 1 (omrin dvant ene cossoune) / nol (omrin dvant ene voyale), nole 1 (femrin) [prezintoe] pont di, nén on (ene). On n' oyeut nou brut. N aveut nol ovrî al fabrike. Dji n' aveu nou mestî. Nole colere, nole ervindje fok k' el silince des meurs displayîs del barake dismanvêye d' on coron rovyî (J. Boitte). L' acapareu ni prindéve nou risse tot dmorant tofer cou so xhame. Mi façon di shure les troes régues ni m' a dné nou må d' tiesse (E. Sullon). Måy nole fåbite n' a fwait oyî come leye Des tchants si doûs. (N. Defrecheux). Li Noyé por zels, ci n' est nole fiesse: Nou sapén, nole loumire, nou cado, nole bouboune. (P.H. Thomsin). rl a: nouk, rl a: pont di. F. aucun(e). >> rivni a nole eure å matén: rivni foirt tård, rl a: meyzeure. Franwal: ahåyant po: "rentrer au petit matin". >> Gn a nole si... ki... : emantchaedje di mwintes sipots e walon: Gn a nole si claire aiwe ki n' si brouye. Disfondowes: nou, noû, nu; nole, nule, nële, noune, nène.
noû, nouve [addj.] k' on n' aveut nén dvant, ki n' egzistéve nén dvant, k' on n' s' end a måy siervou. Ele sitreme si noû tchapea, si nouve cote, si nouve mousseure. I s' a atchté on noû costume, on noû abit, ene nouve marone, des noûs solés, des nouvès botes, des nouvès tchåsses, des nouvès lokes. Ele sont rabieyes totes nouves. C' est malureus ene nouve måjhone et k' i ploût ddja ddins. I fåt ddja dpus k' ene nouve pene et on blanc foyou po divni scrijheu. I metént des amuletes dins des bokets d' nouve toele et les pinde a leus côs po les leurs wangnî l' match di fotbal. Li tchôdronî vneut todi li samwinne del dicåce po ristinner les coyîs, po rmete des noûs cous d' blanc fier azès saeyletes ki corént (J. Calozet). Les coines del gade rilujhént come des féns noûs aneas d' keuve. (J. Gelinne). F. neuf (neuve). >> nos årans ouy on noû vizaedje: gn a on novea (ene novele) ki va vni. rl a: novea. >> tot batant noû; u: tot xhiltant noû; u: tot petant noû; u: tot picant noû; u: tot blamant noû; u: tot blincant noû; u: tot clapant noû: tot fén noû. F. flambant neuf. >> tote batante nouve, evnd.: tote fene nouve. F. flambant neuve. >> rimete a noû u: rifé tot noû u: rifé a noû: rifé ene sacwè tant k' ele serè come nouve. On a rmetou m' velo a noû. >> ça est come noû: c' est ossu bea k' do noû. F. refaire à neuf. >> vo l' la tot noû u: i rlût come on noû sô: dijhêye a ene sakî ki vént d' rexhe des bagns. >> dj' a rdivnou come noû; u: dji m' poite come on noû; u: dji m' sin come on noû: dijhêye d' ene sakî k' est bén rfwaite (bén rwereye) après ene maladeye u èn accidint. >> I ploût ! :: Ci n' est rén d' noû !: risponse a ene sakî ki dit k' i ploût, manire di dire åk. >> Il est tot noû u: por mi il est ddja tot noû: dijhêye po arester des dvizes sins fén. >> li tchance frè kécfeye des beas ouys a des nouvès potches: dijhêye d' ene sakî k' a atchté on novea mousmint po-z aler cweri d' l' ovraedje. >> (tot cåzant årvier) wai on noû mantea di dvant l' guere: po dire ki c' est on vî. >> elle a-st arivé tote nouve å mariaedje: elle esteut co etire cwand ele s' a maryî. F. elle s'est mariée vierge. >> li Nouve Rowe: rowe di sacwants viyaedjes, inte di zels: Rudû (la Nûve Rûwe). rl a: nouvveye, nouvyî, Li Noû Payis, Li Noû Lovén, Habâ-la-Nieu, Les Noûs Ponts, Li Noû Pré. II. [o.n.] sacwè k' est nouve. atchter do noû. Il a metou do noû so s' dos. Esse rabiyî tot noû. I streme do noû totes les samwinnes. I gn a rén d' noû ådjourdu ? III. [addj. eployî come adv.] novelmint. " Zels ", c' esteut les sôdårds d' Aldjî, avou deus otomitrayeuses Sucorpion, totes nouves apoirtêyes di Turkeye (L. Mahin). Croejhete: pout divni femrin: ene djate nouve ricolêye. rl a: novea. Disfondowes: noû, nû, nië, noûve, nûve, nwève, niëve.
noû 2 (lu, la noû) rl a: nosse 2 (li nosse).
noûfachisse [o.f.n.] I. [o.f.n.] noûnazi. rl a: fachisse. F. néofachiste. II. [o.n.] atuzêye, movmint des Noûnazis. F. néofachisme.
noûjète rl a: noejhete.
nouk, nole [prono] nén onk, nén ene; copurade: 1. nouk: nén ene djin. I gn aveut nouk å bwès. N a nouk di pus djusse dizo l' solea (E. Dethier). F. personne. >> nouk di zels: nén onk di zels. F. personne d'entre eux, aucun d'entre eux. >> Gn a nouk a lyi prinde po: i cnoxhe foirt bén (ci sacwè la). Franwal: ahåyant po: "il est très compétent, chevronné, habile, doué pour". >> C' est nouk: c' est nén èn ome, c' est ene sakî ki n' våt rén. Li grand Hinri, c' esteut nouk, saiss, cila ! rl a: nolu, personne. Franwal: ahåyant po: "un vaurien, un incapable, un incompétent". 2. nén on seu (ene seule) (po des sacwès) Cwand dj' a-st avnou po ramasser les oûs, gn aveut pus nouk. Dji nd a co veyou nole. F. aucun(e). 3. >> nole di zeles Nole di zeles n' a reyussi. F. personne d'entre elles, aucune d'entre elles. Disfondowes: nouk, nuk; nole, nule, nële. Etimolodjeye: mot d' acolaedje latén nullum-quem (nole sacwè); rl a: -k (cawete di prono); rl a: nou, nole. Coinrece Grand Payis d' Lidje.
nouk, noukieus rl a: nuk, nukieus; nouketeus rl a: nucter \ nucteus.
noûmot [o.n.] mot ki cmince a s' eployî divins on lingaedje, et ki n' egzistéve nén dvant. On noûmot, c' est on mot k' ene sakî dit pol prumî côp, et ki s' sipåde, après, dins tot l' lingaedje (L. Mahin). Arthur Xhignesse (1873-1941) maxhive les mots d' Lidje, do Condroz et d' l' Årdene, eyet fé ene cåkêye di noûmots; Jean Bury (1867-1918), lu avou, fourit on sfwait askepieu d' noûmots (L. Mahin). Lucyin, vite, trovez on vî ou on noûmot po "cohérence" (J.P. Hiernaux). Dji n' so nén foû tchôd po djåzer des noûmots po zels minmes; purade cåzer d' ene sacwè k' i fårè d' tote foice des noûmots po ndè pårler. Po k' on noûmot polaxhe adierci s' côp, et s' cossemer pattavå, po bén fé, fåt k' i soeye la po nos ahessî divant ki l' cayet ni divnaxhe conoxhou pa tertos (L. Mahin). On bon noûmot, c' est onk ki les djåzeus kimincèt a s' endè siervi a tot côp bon, et k' on-z a rovyî kî çki l' aveut foirdjî (C. Hagège, rat. pa L. Mahin). Les noûmots, ça n' vént nén come les poretes; fåt do tins (L. Baijot). rl a: novea° mot. >> foirdjî des noûmots u: askepyî des noûmots: les edvinter, les trover. >> noûmot di stindaedje; noûmot d' aparintaedje; noûmot d' acolaedje; noûmot d' calcaedje: sôres di noûmots. F. néologisme par extension de sens, par dérivation, par composition, par emprunt. >> noûmot d' rapexhaedje: noûmot k' est on vî vî mot et k' est rprind dins l' lingaedje ehåyî, metans "påye" po F. "charte". Etimolodjeye: no d' acolaedje addjectif (noû) + no (mot), pa rshonnance avou F. "néologisme". | noûmotyince [f.n.] syince do fjhaedje di noûmots. F. néologie. Pondants et djondants: Li pådje del noûmotyince. Etimolodjeye: bodje noûmot, cawete -yince, sibetchta di syince, 1998.
Sacwants rcweraedjes so les noûmots.
noûnazi, noûnazeye [o.f.n.] sakî ki shût les idêyes près des cenes do movmint nazi et da Hitler, inte di zeles li racisse eneviè ls abagants do Tîce-Monde. F. néonazi(e). | noûnazisse [o.n.] atuzêye, movmint des Noûnazis. rl a: noûrecsisse, noûfachisse. F. néonazisme.
noune rl a: nole.
noune pârt rl a: nole pårt. Coinrece Hôte Årdene.
noû norvedjin [o.n.] lingaedje, e norvedjin nynorsk, ehåyî pazès Norvedjins après s' aveur dislaxhî des Danwès e 1814, k' els avént ocupé cénk cints ans å lon. Li lingaedje a stî rfondou a môde puriveuse, li pus lon erî possibe do danwès, avou come soûmint les pus vîs pårlers des marins eyet des payizans.
noûrecsisse I. [o.f.n.] onk (ene) ki shût les idêyes del foite droete d' ouy (dispu 1970).Les noûrecsisses raminèt des forpassêyès idêyes ki n' sont prijheyes ki pa des rescoulêyès djins (Jean Thoune). rl a: recsisse. II. [o.n.] atuzêye, movmint des noûrecsisses. rl a: noûnazi, noûfachisse.
nouri [v.c.] I. [v.c.] 1. diner a magnî a (ene djin), lyi dner assez po leye viker. On pere sait nouri dijh efants, mins dijh efants n' savèt nouri on pere. F. nourrir, entretenir. >> nouri et lodjî: ki n' doet nén payî si amagnî ni s' lodjmint. >> i våt mia l' touwer kel nouri: dijheye (po rire) d' onk (d' ene) ki magne bråmint. >> N' a si ptit mestî ki n' nourixhe si mwaisse: tot les mestîs fijhèt wangnî s' veye. Franwal: ahåyant po: "il n'y a pas de sot métier". >> nouri l' five: magnî dabord k' on-z a del five (on croeyeut ki ça l' espaitchive di baxhî). >> nouri (ene sakî) dins s' må: èn li nén pûni cwand i fwait ene biestreye. F. tout excuser. 2. diner a magnî a (ene biesse). I nourit ses pidjons å frumint. On dit eto: sognî, aclever. F. nourrir, alimenter, élever. >> nouri èn oujhea al pene: sognî on djonne moxhon tot li stitchant l' amagnî dins s' betch avou ene pene. Loukîz a: abetchter. >> li bele gayole ni nourixh nén l' moxhon: dijheye po onk k' est todi bén abiyî, mins ki n' vout nén ovrer. 3. (pus stroetmint) sognî (on påpåd) tot l’ fijhant teter. F. nourrir au sein. 4. espaitchî (on bwès) di scleyi. I vos fåt mete vos tcheyires e coleur po nouri l' bwès. F. entretenir. II. [v.s.c.] 1. diner d’ cwè magnî. Asteure, il a ene famile a nouri. F. nourrir, entretenir, élever. 2. (mot d' moxhlî) diner do souke ås moxhes tins d' l' ivier. F. nourrir, alimenter. 3. leyî teter ses efants. F. donner le sein. 4. ripaxhe. Do pan ki nourixh. Loukîz a: fornouri. F. nourrir, sustenter. III. si nouri [v.pr.] magnî, tot djåzant d’ ene djin. I s' nourixh bén: nén trop di cråxhe et des verdeures a make. F. se nourrir, s'alimenter. | nourixhaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "nouri" eyet "si nouri". Dji va passer l' egzamin sol nourixhaedje des biesses. Loukîz a: ravitaymint, sognaedje, nouriteure. F. alimentation, nourriture, subsistance, régime, approvisionnement, entretien, nutrition, rationnement, satisfaction des besoins alimentaires. 2. (pus stroetmint) dinaedje di souke ås moxhes al låme. F. nourissement. 3. (pus stroetmint) dinaedje del tete po nouri èn efant. Li nourixhaedje di l' efant a stî målåjhey. F. allaitement, prise du sein. | nourixheu, nourixheuse u nourixhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki nourixh des biesses. On nourixheu d' moxhons. F. nourisseur. | nourixhant, nourixhante [addj., purade padvant] ki nourixh comifåt, ki rpaxhe bén. Do pwin k' est nourixhant. Ene sacwè d' nourixhant. Les fenaesses ni sont nén nourixhantes. Li "sellou", c' est ene sôre d' amagnî marokin, foirt nourixhant, fwait d' broyeyès amandes et di spotchêyès grinnes di sezame. F. nourrissant, nutritif, substantiel. On dit eto: ripaxhant. | nourixhon [o.n.] 1. amagnî. F. nourriture, provision. Loukîz a: magnixhon. >> prinde des biesses a nourixhon: prinde des biesses da èn ôte acleveu sovint po l' ivier, u po l' esté, et les etertini, et tchaeconk aveur li mitan del wangne. >> mete des biesses a nourixhon: le smete a èn ôte cinsî k' elzès va nouri, et pårti les wangnes. Li 19 d' awousse 1678, dj' a metou a Catrene Bodet ene åmaye di 3 ans a nourixhon, po tcheté di 3 patacons (vîs papîs ramexhnés pa J. Bastin). Loukîz a: a mire, a four, a trecins. 2. pwès d' amagnî k' on dene d' on côp. F. ration. Etimolodjeye: cawete -on. | nourixhince [f.n.] syince ki studeye l' amagnî des djins u des biesses. F. diédétique, alimentation animale. Etimolodjeye: cawete -ince, 2006.
nourin [o.n.] pitit pourcea, inte 20 et 30 kilos, 6 a 12 samwinnes vî, ki tete co. Li nourin magnive bén et s' groxhixheut i a l' avnant (R. Dedoyard). Loukîz a: courî, coshet. F. nourrain, cochonnet à la mamelle, cochon de lait. >> les Nourins (la-minme: les Nourègn): sipotaedje des djins d' Gråce. Etimolodjeye: parint di nouri avou l' cawete -in, moussî e walon pal voye d' èn ôte lingaedje d' oyi. | nourson [o.n.] 1. pitit påpåd ki s’ mame nourixh. Bleu come on bleu reve di nourson. (F. Dewandelaer). F. nourisson. 2. nourin (pitit pourcea). Dji va comincî a ecråxhî m' nourson. F. cochon de lait. Etimolodjeye: parint di nouri avou l' cawete -on, moussî e walon pal voye do francès.
noûskepyî, noûskepieye [o.f.n.] novea-né, novea-nêye (påpåd ki vént di skepyî); rl a: djusse nexhou.
Noû-Tchestea rl a: Åbin, rl a: Li Tchestea.
Nouve-Caledonreye rl a: Li Nouve-Caledonreye
Nouve-Zelande rl a: Li Nouve-Zelande.
nouvveye [n.pl.] (v.v.m.) 1. novele cinse metowe tot seule dins les bwès. 2. (pa stindaedje) novea viyaedje, crexhou åtoû del cinse. 3. copurade: no di sacwants viyaedjes et hamteas el Walonreye. rl a: Li Nouve Veye, Noveye, Martoujin, Neuvile, Nevile; rl a: nouvyî. Disfondowes: noûve vèye, noveye, noviye, nûve veye, niëve vile, nëvile. Pc. Nëfe vile, neuvile. Etimolodjeye: latén "nova villa" (nouve cinse).
nouvyî [n.pl.] (v.v.m.) nouvveye. rl a: Nuvyî. Etimolodjeye: latén "nova villare" (nouve cinse). rl a: nouvveye.
Nouvyî [n.pl.] hamtea di Rcogne. Sipotaedje des djins: Les Tchets. Etimolodjeye: latén "nova villare" (nouve cinse). rl a: nouvveye.
Noû-York [n.pl.] (en inglès New-York) 1. Ene des pus grandes veyes des Estats-Unis, metowe sol boird di l' oceyan Atlantike. 2. Onk des Estats des Estats-Unis.
nouzome [addj.] 1. foû grand (foirt grand). Èn orkesse nouzome. Li Walonreye s' astampa, podbon avou l' nouzome Raploû Nåcionå Walon di Lidje e 1945 (J. Fontaine, rat. pa L. Mahin). C' est on nouzome martchî, poy k' on conte ki li dmande serè di 700 satelites a taper åtoû del bole so les 10 anêyes ki-vént (L. Mahin). El beaté a pierdou si sclat Dins on bouxhon d' espenes nouzome: Mes tchveas stritchis su leus grands tchvås !. (André Gauditiaubois). F. énorme, gigantesque, grandiose. 2. foû råle, come nou-z ome n' a måy veyou. Ene swerêye nouzome. On mnujhî nouzome; on goulafe nouzome. I fwait on froed nouzome. Il ont atrapé ene dejelêye nouzome. Dj' a yeu èn imbara nouzome (J. Coppens). F. inouï, extraordinaire, exceptionnel, sans pareil, prodigieux. >> gn aveut des djins nouzome: gn aveut bråmint des djins. 3. k' on n' s' î atind nén. Dji vou fé cnoxhe el walon pattavå l' monde tot comelant les cåzaedjes e walon avou des muzikes nouzomes (New Age, Sympho-Folk-Rock) (André Gauditiaubois). Li gazete a fwait parexhe èn årtike nouzome (J. Coppens). F. étonnant(e), ahurissant(e). Etimolodjeye: mot d'acolaedje prezintoe (nou) et no (ome) avou Z di beloyance, racoûti del fråzlete "come nou-z ome n' a måy veyou". Disfondowes: nuzome, (nûzome, nûzoume, nûzame), nouzome. Coinrece Payis d' Nivele.
novea, novele I. [addj.] k' on n' aveut nén u ki n' egzistéve nén pô d' tins dvant. Ele a metou ene novele cote. Nos avans des noveas mwaisses. Gn a on novea ovrî dispu ouy. Avoz veyou s' novele feme ? C' est on tchapea al novele môde. Mon Chlake ont atchté on novea tchvå. Téns vola co ôte tchoi d' novea. Il ont fwait on tot novea dischovraedje dins leus rcwerances sol sida. F. nouveau, nouvel, nouvelle. >> li novea monde: l' Amerike. >> novea mot: noûmot. Tos les lingaedjes del bole ont todi edvinté des noveas mots po-z alomer les noûs cayets k' i rescontrént (C. Hagège, rat. pa L. Mahin). F. néologisme. >> on novea ritche: onk k' a divnou ritche (et grandiveus) d' on plin côp. >> do novea pwin: do pwin k' on vént d' cure; >> al novele an, al novele anêye: rl a: novelan. >> li novele lune: rl a: lune. >> novele eure: eure ki vént d' candjî a l' intrêye do bontins (21 d' måss) u do wayin-tins (21 d' setimbe): dj' irans coûtchî a 10 eures; dji rotans ddja al novele eure, da , nozôtes. >> li novea Testamint: rl a: Testamint. >> fé ene sacwè d' novea: Franwal: ahåyant po: innover. >> Ki gn a-t i d' novea ?:: Gn a rén d' nos veas ni d' nos vatches: djeu d' mots "novea" / "nos veas". >> c' est tot tchôd tot novea: ça vént d' ariver, ça vént djusse di rexhe. >> on novea vizaedje: onk, ene ki vént d' ariver. >> tot novea parexhe bea ou tot novea tot bea u tot çk' est novea est bea: on dmore lontins avou des noveas amuzmints, avou ene novele feme (on novea ome). >> novea mwaisse, novea ramon; u novea xhuflet: rl a: xhuflet. >> les noveas ramons schovèt voltî u: on novea ramon ramone todi bén: rl a: ramon. >> novea djeu, novea mwaisse: les djins divnèt rade des sclåves d' on novea djeu, come les Nitendo. >> gn a rén d' novea dzo l' calote (u: dizo l' tchape) do cir u: gn a rén d' novea dzo l' solea: les djins s' codujhèt sovint come leus tayons l' avént fwait dvant zels. Franwal: ahåyant po: L'histoire est un perpétuel recommencement. >> les pus noveles, c' est les dierinnès cåtes: risponse otomatike å ci ki dmande "Ké noveles ?". >> Tot aviyixhant, on dvént pus ritche tos les djoûs, mins c' est ritche di noveas mås; u: on-z a des noveas mås tos les djoûs, et co wårder les vîs: plindinnes des viyès djins ki divnèt malådes. rl a: novele, rl a: noû, rinovler, ranovler. 2. novelmint fwait, tot djåzant d' amagnîs. do novea pwin; do novea boure; des noveas oûs; del novele makêye; ene tåte di novea boure Waitavos, c' est del novele coleur. F. frais. >> braire ås noveas harins: rl a: harin. II. 1. [o.n.] sacwè ki vént di s' passer. Gn a-t i do novea ? rl a: novele, rl a: di novea. 2. [o.f.n.] sacwè k' on vént d' atchter, djin ki vént di cmincî en ene plaece. To metrès l' novea å dressaedje ås plantches. Dj' estans troes noveas dins l' ekipe. rl a: novice. >> mete do novea so l' vî: rapîçter des vîs mousmints, des vîs bastimints avou des belès novelès pîces, rifé des vîs bastimints. >> èn efant ki fwait des dints, i nd anonce des noveas: paski cwand i fwait ses dints, on li spanixh, et k' adon, li mame pout ridivni grosse åjheymint (dabôrd ki, cwand ele nourixh l' efant, ele n' est nén sovint prinje). III. [addj. eployî come adv.] 1. la nén lontins. C' est zels les novea abagués. F. récemment. >> on novea vnou, ene novea vnowe: onk ki vént d' ariver en ene troke di djins. rl a: novea-né. 2. prodût lanawaire, tot djåzant d' èn amagnî. On saetch so l' dos a pô près vude, Dji cour pattavå les voyes, Avou m' laecea tot tchôd modou Et kékes oûs noveas ponous (B. Picard). F. fraîchement. Croejhete: pout divni femrin: ene vatche novele velêye; ene novele vinowe. rl a: noû, novelmint. Disfondowes: novê, nouvê, novia, nouvia; novel (divant no omrin ki cmince pa ene voyale); novèle, nouvèle, novale, nouvale. | novelisté u noveaté [f.n.] cwalité di çou k' est novea. On n' pout nén tofer djouwer des noveatés å teyåte. On-z a todi fwait des noveatés, dins les siekes k' ont shuvou l' Moyinådje, mågré les tchinistreyes di gueres ki n' finixhént nén (A. Howaert). F. nouveauté. Disfondowes: novelisté, novelité; novêté, noviaté, novêtè, nouvêté, nouviaté, nouviatè.
L' imådjete "novea" adjinçnêye pa L. Hendschel e 1996, et spårdowe so les waibes e walon.
novea divins: di novea [adv.] (rifrancijhaedje disconsyî) co on côp. Linwe-ehåyaedje: piceure po rcandjî les fråzes avou "di novea": 1. eployî on viebe avou l' betchete ri- Il est d' novea avou s' feme --> I rest avou s' feme. I fwait d' novea bon --> I rfwait bon. 2. replaecî pa "co on côp", "co ene feye" (avou les viebes ki n' polèt nén fé on parint avou l' betchete ri-). C' est d' novea lu ki rvént --> C' est lu ki rvént co on côp. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "de nouveau", 1980.
novea-né, novea-nêye [o.f.n.] påpåd ki vént di skepyî. rl a: noûskepyî, djusse nexhou. Pl.: des novea-nés, des novea-nêyes.
novelan [f.n.] fiesse d' ene novele anêye, li 31 d' decimbe al nute, et l' prumî djanvî. Dji n' a nén co atchté mes cåtes di novelan. Cwand on-z a rçû bråmint des sohaits, pol novelan, o moumint di responde, on leye sovint les pus fignolès pol fén, paski c' est les meyeus, et k' on-z a kécfeye bén des rujhes a trover çou k' on vôreut riscrire (J. Spinosa-Mathot). rl a: bounan. >> T' årès ene botche al novelan: dijhêye po risponde a ene sakî ki dmande on paymint po rén, u po rmercyî ene sakî ki n' dimande rén. Sicrijhaedjes e walon sol tinme del novelan: Li pådje do Noyé et del Novelan. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "nouvel an", avou candjmint d' djinre (rimetou femrin) pa rcoprindaedje des shuvions: èn an -> ene an; novel an -> novele an.
Sohaitaedjes pol novelan 2000 di l' ALWaC.
Noveye [n.pl.] 1. Noveye-dilé-Bastogne: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Noville, rebané avou 6600 Bastogne; limero diyalectolodjike: [B 19]; vî limero del posse: 6655. Ortografeye walone oficire pol posse: Novèye. 2. Noveye-dilé-Bwès: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Noville-les-Bois, rebané avou 5380 Ferneamont; limero diyalectolodjike: [Na 28]; vî limero del posse: 5068. Ortografeye walone oficire pol posse: Novîye-lès-Bwès. 3. Noveye-dilé-Fexhe: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Noville, rebané avou 4347 Fexhe-å-Hôt-Clokî; limero diyalectolodjike: [W 55]. Ortografeye walone oficire pol posse: Novèye. 4. Noveye-dissu-Mouhagne: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Noville-sur-Méhaigne, rebané avou 5310 Inguezêye; limero diyalectolodjike: [Ni 102]; vî limero del posse: 5054. Ortografeye walone oficire pol posse: Novîye. 5. Noveye-dilé-Sogniye: rl a: Neuvile. 6. Noveye-dilé-Flipveye: rl a: Nevile. 7. Tîxhe-Noveye: rl a: Tîxhe-Nouvveye°. Etimolodjeye: latén "nova villa" (nouve cinse), rl a: nouvveye, nouvyî, Neuvile, Nevile.
novice I. [addj. & o.f.n.] novea (novele) po fé ene sacwè F. gauche, débutant, novice, inexpérimenté. Il est co novice dins l' mestî. C' est pask' il est novice k' i s' a leyî prinde. Li novele meskene est co novice. Mi, po on novice, dji n' aveu k' a hossî l' tiesse, shuve li movmint et fé çou k' on m' dijheut (L. Mahin). C' est on laid cas po on novea djudje, aprindisse et novice; i m' fåt des esperts (Fåve do dierin leu). II. [o.f.n.] (rilidjon catolike) djonne feye ki vout sayî l' vicaedje des beguenes, djonne ome ki vout moussî dins les ôres, divant d' s' î egadjî podbon. Disfondowes: novice, nôvice. | noviciat [o.n.] termene, onk a troes ans longue, k' ene djonne feye u on djonne ome est novice divant di divni beguene u pere (u rnoncî). I va a scole amon les Djezwites a Beziers, et fé s' noviciat e 1616 (E. Pècheur).
nôvimbe [o.n.] onzinme moes d' l' anêye, k' a 30 djoûs. F. novembre. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. Disfondowes: nôvimbe, nônvimbe [nônvimp], nôvêbe, nôvénbe, novimbe, nôvambe, novambe.
now (el now) rl a: nosse 2 (li nosse).
Nowé rl a: Noyé1, Noyé 2.
nôy (el noy) rl a: nosse 2 (li nosse).
Noyé 2 [n.dj.] dins les rilidjons djwive, crustinne et muzulmande, påtriyåtche (profete des prumîs tins et tåye des Djwifs) ki pretcha al vude azès djins ki s' avént disvoyî, pu, cwand l' Bon Diu evoya li Dloujhe po lzès pûni, bastixha on grand batea, lomé Åtche di Noyé po schaper ås grossès aiwes. Li paskeye di l' Åtche da Noyé dins l' Bibe. Disfondowes: Noyé, Nowé.
noyî [v.c.] dire ki ci n' est nén l' veur. >> noyeye fråze: (croejhete) fråze avou on noyaedje. F. phrase négative. | noyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "noyî". F. négation. >> adviebe di noyaedje: adviebe k' aide basti ene noyeye fråze.
nucale rl a: nuk.
nuclou, owe rl a: nuk.
nucter (codjowaedje) I. [v.s.c.] bouxhî a l' ouxh des ptits côps avou ene nukete (on baston avou on nuk å dbout). C' esteut des pôves ki vnént nucter al poite. F. frapper (à la porte). II. si nucter [v.pr.] fé des ptits nuks e sacwantès plaeces, tot djåzant del linne. I gn a m' linne ki s' nuctêye todi. rl a: ranucter. Disfondowes: noucter | nucteus, -se [addj.] 1. ki s' nuctêye (tot djåzant d' ene linne). 2. nukieus. F. noueux (euse). Disfondowes: nocteûs, nucteus.
nûjète rl a: noejhete.
nuk [o.n.] 1. cotoirdaedje d' ene coide, d' on fi. Fijhoz on nuk e vosse noret po n' nén rovyî. Les nuks di si hamak dischavèt les viyès costeures ki lyi mårkèt si schrene (J.P. Dumont). F. noeud. >> dobe nuk; u: foirt nuk: nuk riloyî so lu-minme. rl a: fernuk. F. double noeud. >> nuk di batlî; u: plat nuk: dobe nuk avou les deus tiesses del coide ki rivnèt onk dilé l' ôte di tchaeke costé. F. noeud de batelier. >> nuk di texheu, di pexheu: ôtès sôres di nuks. >> fé des nuks: (mot d' texheu) nukî. F. nouer. >> i freut on nuk avou s' coir: c' est èn ome ki pout cotoide si coir dins tos les sinses. F. souple. >> il a fwait on nuk a s' gozî: i n' boet pus. 2. (imådjreçmint) loyén do mariaedje. Li mariaedje, c' est on nuk k' on fwait avou s' linwe et k' on n' sait disfé avou ses dints. >> fé l' (grand) nuk; u: fé l' nuk å loyén: ès maryî. A Påke, nos frans l' nuk å loyén. L' ivier serè houte sins k' on n' î pinse (A. Vierset). F. se marier. 3. li (gros) nuk: sacwè metowe ådzeu des ôtes. F. essentiel, principal. Li gros nuk, ci n' est nén d' wangnî des çanses, c' est d' elzès wårder. 4. plaece k' el fi do bwès s' arestêye, a cåze d' ene coxhe ki l' bodje s' a rnouri dsu, et k' est bråmint pus deure. Gn a ditrop di nuks dins ci åbe la, vos ndè sårîz fé des plantches. Dj' a toumé so on deur nuk tot soyant ç' plantche la. F. nœud. >> Vola l' nuk, dit-st i l' soyeu: vola çou k' i gn a d' pus målåjhey. F. hic, difficulté, où le bât blesse. 5. (imådjreçmint) aroke, målåjhmince. >> aveur passé pa tos les nuks: aveur conoxhou totes les arokes, les rascråwes, aveur ene grande apriyesse des måleurs. F. expérience. 6. plaece k' el djonteure des doets si houze a cåze des rumatisses. Il a ses doets tot a nuks. Leye, croejhlant ses mwins plinnnes di nuks Sondje a ses gaméns, a ses feyes (Simone del Golete). rl a: nukeye. F. rhumatisme. 7. groxheur so on baston. La on bea bordon ås nuks, po si on m' vénreut ratinde del nute. Dji voe on vî ome tot tronnant et tot tchenou aspoyî so on baston plin d' nuks (A. Marchal). rl a: nukete. F. bâton noueux. >> nuk di doyå°. 8. bole di tere, d' agåjhes. rl a: nukete. F. motte. >> nuk di tchafor: nukete ki dmeure dins on tchafor cwand on-z a rsaetchî l' tchåsse. F. résidu dur. 9. vî nuk !: vî scorion (atôtcha po on bon soçon). F. vieille branche. Parintêye: nukî, ranukî, ranucter, disnukî, fernukî, efernukî, disfernukî. Disfondowes: nuk, nëk, nok, nouk. Etimolodjeye: sivierba di "nukî", divnou omrin so assaetchance do F. "nœud". | nukete [f.n.] 1. pitite bole di boure k' on prind avou l' dibout del coyire. Ni voloz vs nén ene grosse nukete di boure po cure vosse piou ? (J.P. Dumont). Ele meteut a boure et racaboure di l' aiwe avou do souk et deus troes nuketes di boure tant k' ça divneut foirt sipès; adon ele vudive li maxhåd sol måbe del finiesse pol rafroedi (H. Matterne). Ene piceye di sé, on pô do poeve, ene bone nukete di boure, c' est l' vraiy ki c' est foû bon les petêyès crompires ! (L. Chastelet). I gn aveut deus ptitès casroles sol costé avou do maigue lård kitaeyî, et ene grosse nukete di boure, et des echalotes (R. Dedoyard). F. noix de beurre. 2. pitite masse di diele, di sirôpe, di savon. Et ele meta-st avou ene grosse nukete di vert savon (J.P. Dumont). 3. pitite masse di diele, di tere. On hawéve des ptits royons, ou soxhe, po-z aveur del tere po rascovri les pos, et nd aveur assez ki po leyî des grossès nuketes on pô tot costé; ces nuketes la dinént ene pitite åvrûle a djonne rigon e l' ivier (S. Fontaine). rl a: ruke, rukete. F. motte. 4. grosse grumiote di farene dins l' påsse, li pwin, li såce. Li boleye est a nuketes. Li farene toûne a nuketes. rl a: nukion. F. grumeau. >> leyî s' nukete: (mot d' houyeu) nén bén fini si ovraedje (d' èn abateu, d' on hertcheu). 5. (mot di medcén, d' årtisse) a) sacwè d' deur ki vént dizo l' pea. F. tumeur, dureté, abcès, enflure. b) pitit rodje nucrê ki vént dins l' nateure des vatche, dins sacwantès maladeyes. Riwaitîz todi s' i gn a des nuketes el nateure. F. nodule, follicule. 6. pitite crote. I n' a fwait k' ene pitite nukete di stron. Ca sins amoice, nos pexhans des nuketes ezès aiwes di Vervî. rl a: nucale. >> elle a todi l' låme a l' ouy et l' nukete å cou: dijheye po on pîlåd (ene pîlåde). F. pleurnicheur (-euse), geignard(e). 7. nuketes des tchifes: bokets des tchifes ki vnèt foû, come deus pititès boles. F. pommettes. 8. court baston avou on nuk å dbout. Elle a dit bonswer e bêlant, mins elle a dmoré sol soû d' l' ouxh, aspoyeye so ene nukete di hoûsset (G. Lucy). rl a: warokea, bringonea. F. canne, massue. 9. pitite cwantité. D' å lon, si figueure aveut l' air bén nete; mins asteure di tot près, e l' astocant, el voeyeut enûlé, tot mol, sins ene nukete di sintimint a-z î vir (J. Schoovaerts). rl a: miete, letchete, tchitche, frape, poy, faflote, barbôjhe. F. soupçon, ombre. 10. (imådjreçmint) pitite båshele. a) tot l' aduzant. Ki vouss djåzer, don, pitite nukete ki t' es ! F. mazette. b) (djintimint) poyon. Dijhoz mu cwè, vos, mi ptite nukete, mi ptit trezôr. Dji vs inme come on inme e walon, poyon, poyete, nukete, kerton (G. Cabay). >> Nukete: no metou (martchande ki dit todi l' mot "nukete"; pitite djin. Tevozè, mi et l' Fredi, dji coréns amon l' Nukete, ene pitite viye feme k' odéve les bablutes eyet l' poude di riz et ki tneut botike e coulot (G. Denis, rat. pa L. Mahin). Disfondowes: nokète, nukète, nocate. | nukea [o.n.] pitit nuk. Disfondowes: nokê, nukia. | nucrê [o.n.] 1. forcrexhince so li schoice d' èn åbe. F. brousin, loupe. 2. tiesse do clå a ferer les tchvås. 3. (mot d' medcén) forcrexhince d' ene tchå. F. tumeur, nodule, fibrome. Disfondowes: noucrê, nocrê, nucrê. Etimolodjeye: bodje nuk, cawete -rê (a vey avou on nuk). | nukêye [f.n.] çou k' i gn a dins on drap d' mwin, loyî avou on nuk. Ene fameuse nukêye di tåte k' on lyi aveut rmetou Po k' les cis del måjhon, soeyénxhe del fiesse avou (L. Nisen). F. baluchon. | nucale [f.n.] pitite crote (d' efant). Ça, c' est des nucales di des ptits efants. rl a: nukete. Disfondowes: nocale, nukèle, nucale. | nuket [o.n.] 1. pitit boket d' tchandele. rl a: nukion. F. bout. 2. (imådjreçmint) pitit efant. O l' pôve pitit nuket ! rl a: bouttchike. F. bout d'homme, boulome. Disfondowes: noket, nuket. | nukion [o.n.] 1. pitit boket (di tchandele) I n' mi dmeure pus ki ç' pitit nukion ci d' tchandele po m' loumer tote shijhe. Li tchandele est broulêye, ci n' est pus k' on nukion. rl a: nuket, coron. 2. deus u troes nuks fwaits onk so l' ôte. rl a: fernuk. Fijhoz on bon nukion. 3. grumiote dins l' påsse, dins ene såce. rl a: nukete. F. grumeau. Gn aveut des nukions el djote. 4. tchalon (moite tchå å mitan d' on boigne clå). rl a: djårnon. F. bourbillon. 5. bole di nåze. Il a on nukion a s' narene. rl a: mokion. >> saetchî les nukions foû del narene d' ene sakî: lyi fé dire çou k' i n' vos åreut nén dit. F. tirer les vers du nez. Disfondowes: nokion, nukion, neukion. | nukiote [f.n.] 1. pitit nuk dins on bwès. F. petit nœud. 2. laid cwårt d' eure. Il ont passé des deurès nukiotes. F. épreuve. Disfondowes: noukiote. | nukieus, e [addj.] avou des nuks 1. tot djåzant d' on bwès di mnujhreye, d' on baston. I tént on nukieus baston el droete mwin; l' ôte poite on pezant ciedje (J.P. Dumont). F. noueux (euse), pleins de nœuds. 2. tot djåzant des doets des viyès djins avou des rumatisses. Les cis k' ont stî ritches di disbene Et k' ont télmint ployî leu schene K' on pinse todi lzès vir scheter... Les nukieus, les strupyîs, les laids Ki s' ont dvou crever dvant d' crever... I seront la, bladjes di colere... I vos racontront leu-z istwere... (F. Dewandelaer). rl a: nuclou, nucteus. F. perclus(e) de rhumatisme. Disfondowes: noukieus, nukieus. | nuclou, owe [addj.] nukieus(e). Li grand-mere ås nuclous doets calbance Li bîce do ptit fré ki n' sait doirmi (C. Culot). F. noueux (euse).
ene nukete (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
nukî (codjowaedje) I. [v.c.] loyî (ene sacwè), tot croejhlant des fis, des coides, evnd. Dji nuke mes laecetes, mes solés. Vént après mi li ci ki dji n' merite dedja di nukî les nålîs d' ses solés, dijha-t i Djhan Batisse ås Farizyins (sint Djhan rat. pa J. M. Lecomte). L' åbe ni tént pus k' d' on costé; Rade, on-z a nukî ene coide Conte on strouk dimanou d' ene di ses hôtès coxhes, Et les omes saetchèt dsu (H. Simon). F. nouer. >> nukî les deus dbouts; u: nukî les corons eshonne: ariver a schipe a viker, èn waire wangnî d' cwårs. II. [v.s.c.] (mot d' texheu) raloyî des bokets d' linne po fé ene tchinne po texhî so on mestî a texhî. Les crapådes k' arivént noveles al fabrike divént aprume, aprinde a nukî. III. [v.pr.] 1. (mot d' planteu) fé on nocrea, tot djåzant d' on bodje d' åbe. F. se nouer. 2. fé ene nuke. Ene dureure si nuke e droet bresse; les côps d' mårteas sounnut e s' pawene; ses doets sont docô roeds åtoû d' l' usteye; on djoû, torade, i fårè leyî ouve (A. Laloux). Disfondowes: nokî, noukî, nuker, nukî, nokè, noker, nokî. Etimolodjeye: patwès latén "nodicare" (minme sinse). | nukî, eye I. [addj.] 1. loyî (loyeye) avou on nuk. F. noué(e). >> aveur ses boyeas nukîs: a) aveur des atnances inte ses boyeas a cåze d' ene peritonite. b) esse seré (êye), esse sitrindou (owe), aveur sogne (aveur peu). 2. (vî mot d' acleveu) malåde pask' on croet k' il a avalé si coirdea d' botroûle, tot djåzant d' on vea. Si l' coirdea n' est nén el pureure, li vea est nukî, i fåt k' i creve pask' i l' a avalé. 3. aroedi, eye a cåze di rumatisses. I fåt bén ki dj' rote on pô, ôtmint, dji serè nukeye. F. ankylosé(e). 4. ki n' crexhe nén, et k' a les oxheas des coisses ki fjhèt des nuks la k' i s' ridjondèt å tinroxh. rl a: disnukî. F. rachitique. II. nukeye [f.n.] 1. djonteure des doets. On côp d' nukeye so l' tiesse fwait do må. F. articulation des doigts (interphalangiennes). >> des nukeyes di rumatisse: des djonteures totes houzêyes. rl a: nuk. 2. djonteure inte les doets eyet l' plat do pougn, ki fjhèt come des ptits nuks. F. articulation métataso-phalangienne, aspérités du poing. Disfondowes: nuké, -éye, -êye, nukè, noké, -ée, nokèye, noukêye, nowé, nawé, nëwé, nukî, nukèye. | nucaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si adierça) pol viebe "nukî". Li nucaedje di vos laecetes n' est nén bén fwait. F. nouage, nouure, nouaison. >> nucaedje di boyeas: atnance inte les boyeas. F. bride intestinale. Disfondowes: noukèdje, nokèdje, nucadje, nukèdje. | nukeu, nukeuse u nucresse I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki nuke. 2. nucresse: (pus stroetmint, mot d' texheu) feme ki nuke eshonne deus tchinnes di linne. II. [addj.] nukeuse five: five avou des crexhoûles (glandes linfatikes houzêyes). F. fièvre noueuse. Disfondowes: nocresse, nukeu, euse, nucresse. | nuca [o.n.] pitite coriete po nukî on dvantrin, ene bonete. >> gåmete ås nucas: bounete di feme avou des corions k' on nuke dizo l' minton.
nûlêye [f.n.] 1. aiwe pompêye el mer et k' est epoirtêye dins l' cir, et fé ene grijhe u blantche masse ki mucheye li solea, et al fén si dismantchî et divni del plouve. Ti rloukes les nûlêyes rôler doûçmint, ene padrî l' ôte, ene padzo l' ôte (L. Warnant). T' es la e plin mitan del pair, droete come èn I, hinant t' fire loucåde viè les nûlêyes et l' solo (R. Joelants). On dit eto: nouwêye F. nuée, nuage. 2. volêye d' oujheas. Aspite ene nûlêye di coirbås K' ramexhnèt tot l' måva bisteu Ki l' eraire vént d' abouter foû. (H. Simon). F. nuée, volée. 3. peclêye (bråmint des). Dispoy lontins, dji so grand pere, dj' a ene nûlêye di ptits-efants (J. Pirson). F. volée, ribambelle, floppée. Disfondowes: nûlêye, nûlâye. | nûlea pitite nûlêye. I fåt si waire po fé lure li solea, po k' el bon vint tchesse å lon les nûleas (A. Flesch). Disfondowes: nûlia, nûlê.
numèrô rl a: limero.
nunu 1 [o.n.] trompete ki ls efants fjhèt avou ene riployeye foye di hoûssea. Disfondowes: nunu. Coinrece Hôte-Årdene.
nunu 2, nunuwe [o.f.n.] tchipoteu(se). Vla co l' nunu avou tos ses canas. rl a: nounouche. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
-nut [cawete] cawete di codjowaedje des rwaitants di l' indicatif prezintrece. On eploye eto: -èt.
nute [f.n.] termene ki cmince cwand l' solea est djus, et djoker cwand l' solea s' live. I fwait vite nute, saiss, a ç' såjhon ci. Il ovrèt nute et djoû. >> al nute: cwand l' solea s' coûtche. F. le soir. rl a: anuti. >> del nute u pår nute: tins del nute. F. la nuit. >> tote nute: tote li nuteye. Il a bouté tote nute. Il ont fwait do derame tote nute. F. toute la nuit. >> al noere nute: cwand l' nute est bén toumêye, nén a l' anuti. >> Cwand il est nute po Pire, il est nute po På: Fråze k' on dit po s' mete cwite di cis ki vnèt amon les djins trop tård al nute. >> li trô do cou del nute: a) moumint k' i fwait l' pus noer; b) imådjreçmint, situwåcion k' i gn a pupont d' rexhowe. Pierdou å trô do cou del nute, des airdiès nd a pus nou. (A. Gauditiaubois). >> il î est djusk' å trô do cou del nute: il est bén djondou, i n' si såreut discramyî. rl a: niût; rl a: enute, rl a: meynute, rl a: bounute. Disfondowes: nut', nêt, nët', nût', gnût', nut, nët, neût, noût. | nuteye [f.n.] 1. durêye del nute: Il aveut fwait waeraxhe tote li nuteye. Il a passé tote li nuteye å lét. Al fén des féns, li Bon Diu decida ki l' solea sreut metou po lure tins del djournêye, et l' bele po lure tins del nuteye. (G. Lucy, rat. pa L. Mahin). >> Al Sinte Luceye (u: al Sinte Cicîle), pus court djoû et pus longue nuteye: li 13 di decimbe (Sinte Luceye), c' est portant nén li djoû li pus court d' l' anêye, mins dinltins, divant l' påpe Grigwere, li calindrî aveut 8 djoûs di rtådje, ça fwait ki li 13 di decimbe touméve å sostice d' ivier. F. nuit. 2. unité d' contaedje des tourisses dins les otels. Il ont conté 2600 nuteyes po les cénk otels, tins des troes djoûs do cwarmea. F. nuitée. 3. nute. Li solea fwait plaece al nuteye. (J. Wérotte, ramexhné pa L. Pirsoul). 4. anuti. Ene miete berzinke, Dji rintere al nuteye Et Sofeye mi flanke ene petêye. (J. Godenne, ramexhné pa L. Pirsoul). Disfondowes: nutîye, nëtîe, nutêye, nutèye, nûtêye, nûtée, nûtîe, nûtîye. Gm. nûtie. Tch. noûtîe.
nûton [o.n.] pitit ome di 50 cm, - mins nén vormint ene djin - ki vike dins les trôs des rotches el Walonreye, ki travaye del nute et vént aidî les djins des viyaedjes ki respectèt ses uzances. Cwand nos deus roteus ont toumé so les doze nûtons atåvlés ttåtou del grande plate pire, il ont bén veyou k' i mzeurént 15 bons cintimetes, sins conter li bounete, bén seur. >> trô des nûtons: rotche findowe, li long d' ene aiwe, wice ki les nûtons s' edjistrèt voltî. >> ovrer come on nûton: ovrer sins rlaye, Franwal: ahåyant po: travailler comme un esclave. >> viker come on nûton: viker retrôclé, sins aler amon les djins. Franwal: ahåyant po: vivre come un ermite. Disfondowes: nûton, nuton. rl a: sotea, massotea, dûhon, chtroumfe. Etimolodjeye: latén Neptunus (diew del mér mon les Romins), assaetchi eviè l' mot "nute". Pondants eyet djondants. | nûtonete [f.n.] feme nûton, bråmint pus råle (gn a dipus d' dijh nûtons po ene nûtonete) Bokedome, c' esteut on nûton, Bokedfeme estot nûtonete; il avént foré leu måjhon dizo ene cresse, drî mon Tonete. (M. Lambert). Disfondowes: nûtonète, nûtonate, nûtounète.
(dessinaedje da J.C. Servais)
Nuvele rl a: Nivele.
Nûviè rl a: Nouvyî.
nwârmaye rl a: waermaye.
nwèje rl a: noejhe.
o ! [mot-criya] mostere li sbarmint. rl a: a ! >> o awè, o åy, o k' åy: refoirixhantès fômes d' "oyi". F. certes, sûrement.
obe [f.n.] (rilidjon catolike) sôre di longue blanke cote, u d' grande tchimijhe, k' el priyesse mete dissu s' sotane po dire messe; eto les corås et les efants ki fjhèt leus påkes. Aboutez mu mi obe, mi fi, di-st i l' curé a l' åcolete (P.H. Thomsin). F. aube. Disfondowes: ôbe. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do francès "aube" (minme sinse).
Li priyesse mete si obe (dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén).
obeyi [v.c.nd.] (codjowaedje) schoûter (fé çou k' on mwaisse comande di fé). >> I schoûtèt bén mins il obeyixhèt må: rireye po dire k' i schoûtèt må. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. obéir.
ôclete, ôclî rl a: oye.
ocsider [v.s.c.] po des metås, candjî d' cogne, a cåze d' on loyaedje avou d' l' ocsidjinne. rl a: eruni. | ocside [f.n.] coir tchimike fait på loyaedje di l' ocsidjinne avou des metås. L' eruni, c' est di l' ocside di fier. | ocsidaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ocsider". L' erunixhaedje, c' est l' ocsidaedje do fier (J. Viroux). Li vert di gris, ça vént di l' ocsidaedje do keuve på seur di carbone. | oscidant, e [o.f.n. & addj.] ki fwait s' ocsider les metås k' i rescontere. rl a: siconte-ocsidant.
L' ocsidaedje des plakes di keuve k' i gn a so les toets des tchesteas d' l' Almagne, Daenmåtche, Tchekeye, vont dner li coleur tipike do vert di gris.
ocsidjinne [f.n.] elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des corants gåz, kinoxhou dizo l' essegne atomike O, li nombe atomike 8, et l' pwès atomike 16. Dins l' air k' on respere, gn a cwate côps dipus d' nitrodjinne ki d' ocsidjinne. Adon, ti tchvå a, al boune, 10 procints di rodjès globures di dpus k' els ôtes; ça fwait 10 åcint d' ocsidjinne di dpus dins les tchås (L. Mahin). rl a: ocsidjinne-aiwe, ozone. >> djus d' ocsidjinne: sins ocsidjinne, tot cåzant d' boket do coir, di cirnaivieus dins on waxhea spåciål. Etimolodjeye: grek "oxus" (seur) eyet "gennan" (askepyî), pal voye do F. oxygène. | ocsidjinner [v.c.] ahesser en ocsidjinne. C' est l' cervea ki n' est pus assez ocsidjinné. rl a: rocsidjinner. | ocsidjinnaedje [o.n.] ahessaedje en ocsidjinne. Si l' sonk s' eclairixh co e rodjès globures, l' ocsidjenaedjes des organes serè trop flåwe. F. oxygénation.
ocsidjinne-aiwe [f.n.] molecure di formule H2O2, k' on s' sieve po rnetyî les froxheures, les playes (ele fwait des bouyes, tot rlåtchant si ocsidjinne, cwand le rescontere do sonk, del matire). Vos lyi froz on netiaedje a l' ocsidjinne-aiwe. Etimolodjeye: sipotchaedje di "ocsidjinnêye aiwe", 2002.
octåve [o.n.] rilaxhådes (pitite fiesse, ût djoûs après l' dicåce).
octôbe [o.n.] dijhinme moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. F. octobre. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. Disfondowes: octôbe, octoûbe, octombe, octônbe [octônp].
Ôdegne [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Odeigne, rebané avou 6960 Manhé; limero diyalectolodjike: [Ma 26]; vî limero del posse: 6683. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Ôdègne. 2. hamtea d' Oufet, so plaece en Ôdegne. Vîs scrijhas: Aldanias (740), Oldanies (1130). Etimolodjeye: pitit no Aldo, cawete latene -ania (da Aldo).
oder I. [v.c.] sinte (avou l' nez). F. sentir, flairer. II. [v.s.dj.] sinte. Iye! K' il ode li froumadje, don, cial (J. Duysenx). Disfondowes: oder, loder, ouder, odè. | oda [o.n.] polance d' oder ene sacwè. Li vî tchén s' aporçût ki si oda, nawaire si adroet, si såve e vint (H.T. Maron). F. odorat.
Odjî rl a: Ådjî.
odjourdu rl a: ådjourdu.
-oe [cawete] 1. vicante cawete, acawêye a on viebe po des ptitès usteyes. såcloe, peloe, plantoe, coloe, miroe, abuvroe; codjowoe (noûmot). F. -oir. 2. moite cawete, acawêye a on no, po les bwès (plaeces wice k' on trove bråmint d' ene plante): tchenoe, ônoe, fetchroe. F. -eu, -oy (dins les nos d' plaece walons francijhîs). 3. vicante cawete, acawêye a on no, po les plaeces u les contants: tomboe, schorsoe, ovroe; lodjoe (nôumot). Etimolodjeye: cawetes latenes, inte di zeles li cawete latene "-atoriu".-oes, -oesse [cawete] moite cawete do mot "bordjoes" et del troke cawtrin "-bordjoes", des dmorant(e)s d' on payis u d' ene veye avou l' coron "-bork", e F. "-bourg", en almand "-burg". Lussimbordjoes, Limbordjoes, Sitrasbordjoes, Fribordjoes, Hambourdjoes. rl a: -eus 2, rl a: Borkin, rl a: -wès, rl a: Lidjoes, Namuroes, Årdinoes, Françoes. Etimolodjeye: cawete latene "-ensis, -ense" (di ene sadju).
oficî [o.n.] mwaisse-sôdård. Dji l' a veyou poirter el tere, Pa cwate beas oficîs (A. Schmitz). Guillaume Apollinaire s' egadje a l' årmêye e 1914, et divant waire, vo l' la oficî (François Duysinx). Disfondowes: oficî, oficîr, oficié, oficiè.
oficir, e [addj.] ki rprezinte les mwaisses, u k' a rexhou di leu-z ôre, u k' a stî eplaidî et cnoxhou pa tertos. Disfondowes: oficiél, oficièl, oficîr. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (sol modele di ciel / cir) do F. officiel. | oficirmint [adv.] d' ene manire oficire. Disfondowes: oficiélmint, oficièlmint, oficîrmint.
ofinsive [f.n.] atacaedje d' ene årmêye, avou bråmint des foices, di tos les costés a côp. >> Ofinsive da Van Rouchtete: dierinne ofinsive des Almands al guere di 1940-1945. F. Bataille des Ardennes. Disfondowes: ofinsîve, ofinsive [-if], ofansive [-if].
ognê, ognea rl a: agnea.
ojê rl a: oujhea.
ol rl a: el. Coinrece Hôte-Årdene.
ôle [f.n.] licwide ki sieve po l' amagnî (ôle d' olive), po les machines, po médyî (rodje ôle), dins li rlidjon (ondaedje des batijhîs). Disfondowes: ônle, wîle. Etimolodjeye: calcaedje sol tård do latén d' eglijhe "oleum". rl a: diale.
Ôleye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Oleye, e Nl Liek, rebané avou 4300 Wareme; limero diyalectolodjike: [W 8]; vî limero del posse: 4372. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Ôlé. Nos d' plaeces d' Ôleye: e Brouk, Hartindje, e F. Hartenge; sol Berixh (Disfondowe: sol Bèrich), al Coistale (Disfondowe: côstale), Coine del Vatche (Disfondowe: Cwène ~), å ni del poye; li pazea del djonkete; Wårletche (Disfondowe: Wârletche, rl a: Bdjîleye). >> Basse Ôleye: Grinnveye (Nierderliek e flamind). Disfondowes: Ôlé, Ôlô. Etimolodjeye: gayel-romin "Olliaca" (emon Ollos), dismetant k' "ollos" pôreut èn nén esse ene djin mins li cmon no gayel "ollos" (grand), rl a: Grinnveye.
ôlpesse [f.n.] vudaedje di petrole d' on batea divins l' mer. F. marée noire. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (ôle) + no (pesse), 2002.
Ôlwè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Olloy-sur-Viroin, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 80]; vî limero del posse: 6382. Sipotaedje des djins: les Tchouperes. No di des plaeces d' Ôlwè: Li Golete (so plaece: lè Goulète), li Pré d' Velu (so plaece: Prè d' Vèlu). Istwere: a todi stî raloyeye al Tere di Viêpe. Dipus d' racsegnes (e francès) so l' istwere d' Ôlwè. Tuzance walone: soce di scrijheus metowe en alaedje e 1966. Festival di scrijheus walon e 1965. Sicrijheuse e walon: Simone Leroy, sipotêye Simone del Goulete. Accint do pårler do 20inme sieke: sipotchåve voyale "è", ki n' si spotche waire: "dj' a l' zine dè les rèfé" (di les rfé); "pou lè powème" (pol powinme). "dè divént dè Matagne" (dji dvént d' Matagne). "dè n' su nén måcontène" (dji n' so nén måcontinne). Les ôtes traits sont do walon do Coûtchant: "nos passons" (nos passans); prûmi grope avou infinitif avou -er, et pårticipe erirece avou -è: "dè va tchanter; d' a tchantè" (dji va tchanter, dj' a tchanté). Codjowaedje des rwaitants di l' edicatif prezintrece avou -èt: i tchantèt, et oyon én (bén, rén, nén), et nén definixhant årtike "ene" come e rfondou walon. Dipus d' racsegnes so l'accint d' Ôlwè. Etimolodjeye: ridaedje N => L del cossoune di "ônoe" dizo disfondowe "ônwè", (bwès d' ôneas), rl a: Ôlnwa.
ombrant I. [o.n.] moumint ki l' solea boutant (u coûtchant) est si bas k' i prolondje foirt lon les ombrires. C' est l' dierin moumint del djournêye. Après l' ombrant, c' est l' brunete u l' anuti: on moumint k' on n' voet ddja pus l' solea. On dit eto: slombrant ou bén solo ombrant. II. Ombrant [o.n.] Coûtchant (ouwess). Li volé est metou so l' Ombrant, c' est po ramasser totes les plouves. Coinrece Payis do Tchestea.
ome I. [o.n.] 1. djin do seke måye. On bea foirt ome; on bea grand foirt ome >> ci n' est nol ome: ci n' est nén èn ome (i n' a pont d' coraedje, il est schitåd, couyon, nawe, låtche). On dit eto: nolu, nouk, persone. >> ome di cope: copleu. Vos diroz a mi ome di cope k' i n' s' ocupaxhe did rén (F. Barry). F. binôme. >> si fé d' l' ome; u >> fé l' ome: voleur parexhe pus vî k' on n' est, tot djåzant d' on djonnea. 2. djin, di tolminme kéne seke. Li declaråcion des droets d' l' ome. 3. mi. Dji n' åreu nén yeu stî sondjî a må, dowê, én ome ! On dit eto: onk, ene sakî. II. [no ddjectivrece] ki s' codût come èn ome (et nén come èn efant). A fwait k' l' eure avance, on n' si sint pus si ome (E. Wartique & E. Thirionet). Disfondowes: ome, ame, oume; vîs scrijhas: homme, hamme. Etimolodjeye: latén hominem (minme sinse, mot dizo cas sudjet). | omreyes [f.n.t.pl.] 1. les omes, eneviè les femreyes. 2. laide keure ki les omes fwaiynut voltî. La k' i gn a des omes, i gna des omreyes. F. bassesse humaine. Disfondowes: om'rèyes, om'rîes, oum'rîes. | omrin, omrinne [addj. padvant u padrî] (mot d' linwincieus) do minme djinre ki l' ome, eneviè femrin. Etimolodjeye: cawete -rin, 1998.
ome-gurnouye [o.n.] djin ki naiveye dizo l' aiwe, avou ls ahesses k' i fåt po-z î dmorer lontins. Oyi, si feme a fwait d' l' ome-gurnouye totes les vacances. Ci n' est k' e 1988 ki des omes-gurnouyes ont parvinou a passer di l' egolina d' Belvå å trô d' Han (C. Massaux). Cwand les ovrîs des piplenes dizo aiwe ont rovyî ene usteye u ene sacwè, les doféns lezî polèt aler rcweri direk al surface, sins dveur fé les palîs di discompressaedje, come les omes-gurnouyes el divèt fé (G. Spirito). F. plongeur (euse), homme-grenouille.
omologuer [v.c.] acertiner (on rcoird, ene produccion). rl a: acertiner, aveuri. | omologueu, omologueuse u omologresse [o.f.n.] li ci(ne) responsåve d' omologuer ene sacwè. Dj' espere bén ki vs n' avoz pupont d' rujhes avou ls omologueus. rl a: acertineu. | omologaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "omologuer". F. homologation.
omonime I. [o.n.] mot ki s' prononce del minme façon k' èn ôte mot, mins ki n' est nén parint avou. Les omonimes si polèt scrire u nén del minme manire. II. [addj.] ki s' prononce come èn ôte mot. F. homonyme, homophone. | omonimeye [f.n.] cwålité des omonimes.
Ompré [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Hompré, rebané avou Vå-so-Seure. Vîs scrijhas: Hompreit (1354), Hampreit (1497). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon "Huno" (pitit no tîxhon) + pré; Loukîz a: Onveye.
On rl a: Yon / On.
on 2 (divant cossoune) / on-z (dispu 1920, divant voyale) u ons (vî vî, divant voyale) [nén definixhant prono] 1. ene sakî (les djins). On-z a bea dire, on-z a bea fé, ça fwait do bén d' esse amoreus (ratourné da Jacques Brel). 2. nos (prono sudjet des cåzants). On n' î såreut ariver rén k' nozôtes troes. Disfondowes: on, an, o, ô; vîs scrijhas: ons. Etimolodjeye: latén homo (ome dizo cas sudjet).
Onai I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Honnay, rebané avou Biarin. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Honnay, Honai, Honay. Dj' a metou les biesses å Park Onai. Disfondowes: Oné, Ogna; vî scrijha: Hunai (1050). Etimolodjeye: no d' ene djin (Huno), ricoprin come "ônea".
onccion [f.n.] >> estrinme° onccion.
Ondène rl a: Andene.
Ondinvå [n.pl.] hamtea di ? (Payis d' Måmdey), e F. Ondenval. Disfondowes: è-n Ôdinvan.
ônaedje rl a: ône 1.
Oné rl a: Onai.
onê, onea rl a: anea.
ône 1 [f.n.] ancyinne mezeure des stofes, ki valeut a pô près li longueur do bresse. L' ône di Lidje valeut 663 milimetes. Ki n' so dj' cint-z ônes e tere! (Simon li Scrinî). F. aune. >> mezurer les ôtes a si ône: djudjî les ôtes a l' asulon di ses prôpès croeyances. | ôner [v.c.] mezurer a l' ône. Dji l' a trové k' ônéve ene pîce di toele. F. auner. | ônaedje [o.n.] 1. matchandijhe k' on vind tot-z ônant. Gn aveut, la håyné, del toele, des norets et totès sôres di martchandijhes d' ônaedje (H. Forir). F. en coupon. 2. mezeure k' on fwait a l' ouy. Fijhoz m' on boun ônaedje. F. mesure, dose, ration. >> botike d' ônaedje: botike ki vind del sitofe a l' ône. rl a: håynaedje. F. grossiste en tissu.
ône 2 rl a: ônea.
ônê rl a: ônea.
ônea [o.n.] 1. e latén sincieus Alnus spp. åbe del famile des beyôles, ki crexhe sol boird des aiwes. On côpe les ôneas po fé des bwès d' fosse. Avou do bwès d' ônea, on fwait des shabots. I vikéve avou s' sour, e li ptite cinse k' est acwateye å boird del Yene, padrî troes vîs ôneas tot tchabotés (M. Hicter). Gn a deus agaesses ki djouwèt al copete des ôneas (S. Fontaine). >> carote d' ônea: minousse di l' ônea, ki poite ses sminces. F. châton de l'aulne. >> may d' ônea, dji t ' dilai (may d' ônê, dji t' dilê): uzance di planter, e moes d' may des ptits åbes (lomés des may) divant l' ouxh des cmeres, et k' tchaeke sôre d' åbe a ene sinifiance, vochal: on n' vout pus rwaitî ci crapåde la. >> moxhon d' ônea: rl a: moxhon. >> moxhe d' ônea: rl a: moxhe. 2. bwès di ci åbe la. >> L' ônea erprotche å frinne d' awè vindou si åme å diale por lu polou broûler vete: paski li frinne broûle åjheymint, minme plin d' seuve, dabôrd ki l' ônea prin målåjheymint, cabén estant tot setch (J. Coppens). Disfondowes: ônê, ônnê, on.nê, ônia, ounia, ôlnia, ôrnia, ôrgna. ônnia. Etimolodjeye: bodje latén "alnus" (minme sinse), cawete raptitixhante -ea, li no do ptit åbe divnant li seul corant no. | ône 2 [o.n.] (v.v.m.) ônea. >> L' abiye d' Ône: no d' plaece di Mårcinele. >> e ls ônes, el Zône: no d' plaece di Måmdey. rl a: Zône. | Lônê, Dèlônê [n.dj.] nos d' famile del Walonreye, e F. Launay, Launet, Delaunay, De Lausnay, Delannay. Etimolodjeye: no d' provnance do payis d' Lidje et d' Årdene (dè l' ônê).
ônea: Cåbaret "Les ôneas", a Montgnî (poirtrait saetchî pa Brigitte Mahin). | ônea: carotes d' ônea. |
Ôneu I. [n.dj.] 1. nos d' famile, e F. Xhoneux, Xhonneux. II. [n.pl.] no d' plaece en Årdjetê. rl a: Lôneu, Dèlôneu; rl a: ônea.
onk [omrin prono] prono omrin metou po ene sakî, ene sacwè nén lomés. Gn aveut k' onk di valåbe dins tote li binde. Dj' a-st abatou tos les åbes, gn è dmore pus k' onk, vaila, al coine do bwès. >> Onk di zels: onk dins ene binde di djins k' on-z è cåze. F. l'un d'entre eux. Disfondowes: onk, yink, ink, îk, unk, yunk. rl a: tchaeconk, ene. Etimolodjeye: mot d' acolaedje latén unum-quem; rl a: -k (cawete di prono).
onke [o.n.] mononke.
Ôno [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Onoz, rebané avou Djmepe-so-Sambe.
ônoe [o.n.] (v.v.m.) bwès (aforesse) d' ôneas. F. aulnaie. Disfondowes: ôneu, ônwè, ônwa, (ônoû, ôlwè). Pc. aunoi. >> Gros ônoe: rl a: Grônoe. Etimolodjeye: cawete -oe 2 (plaece wice k' i gn a des...).| Lôneu, Dèlôneu, Ôneu, Lônwè, Lônwa, Dèlônwè, Dèlônwa, Dèlanwè I. [n.dj.] nos d' famile del Walonreye, e F. Loneux, Lonneu, Lonneux, Lhonneux, L' honeux, Xhoneux, Xhonneux, Deloneux, De Loneux, de Loneux, de Lonneux, Launois, Launoy, Lonnois, Delaunois, Delaunoit, Delaunoy, de Launois, de Launoy, Delannoye, de Lannois, De Lanoit, evnd. Etimolodjeye: no d' provnance do payis d' Lidje et d' Årdene (ôneu, l' ôneu), di Nameur Tchålerwè (l' ônwè), do Payis picard (dè l' ônwa), u do viyaedje d' Ônwa. II. a l' Oneu, a Loneu [n.pl.] no d' plaece di Tcherate (Loneu), en Årdjetea (Oneu), et d' bråmint des viyaedjes do grand Payis d' Lidje. rl a: Ônwa, Ôlwè.
onomatopêye [f.n.] mot-brut.
Ônwa [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye (Payis picard), e F. Aunoy, rebané avou 7040 Kévi; limero diyalectolodjike: [Mo 77]; vî limero del posse: 7290. Djeyografeye: viyaedje metou al frontire France-Beljike d' asteure, dinltins sol Pavêye Brunhôt (Bavai-Utrek). Istwere: batreye di Malplaket, e 1709, inte les Inglès et ls Olandès d' on costé, et les Francès d' l' ôte, a vey avou l' guere di succession d' Espagne. Etimolodjeye: ônoe (bwès d' ôneas). rl a: Dèlônwa, rl a: Ôlwè, rl a: ônea.
Ôpont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Opont, rebané avou 6852 Palijhoû; limero diyalectolodjike: [Ne 29]; vî limero del posse: 6852. Hamteas d' Ôpont: Our, Bè.
Opelisseme [n.pl.] Élessinea. Disfondowe: Opèlissème.
orandje [f.n.] frut des payis del Mîtrinne Mer, ki s' pele al mwin et a cwårtis On-z aveut deus orandjes al Sint-Nicolai. On dit eto: peme d' amour. | orandje [addj. padrî u padvant] coleur di ç' frût la (maxhaedje di rodje et d' djaene). | orandjé, êye [addj. purade padrî] di coleur orandje. | orandjî [o.n.] åbe ki dene les orandjes. | orandjåde [f.n.] djuzêye ki spite al gosse et l' coleur di l' orandje. rl a: spå-orandje. Disfondowes: orandjaude, orandjâde, orindjâde, oranjâde.
orayes d' ågne [f.n.t.pl.] sôre di plante ki les foyes rishonnèt ås orayes d' ene ågne. F. grande consoude.
Orbåy [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Orbais, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 96]; vî limero del posse: 5923. Les efants d' Orbåy vinént e scole a Djåçlete. (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Disfondowes: Ôrbây, Orbây. Ortografeye walone oficire pol posse: Orbây.
Orbåy: cinse (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Orcîmont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Orchimont, rebané avou Vresse. Disfondowes: Orcîmont, Orcimont; Vîs scrijhas: so plaece: Urcismont (1067). Etimolodjeye: gayel "uxo" (hôt), hôt mont; ristitchî R; ricomprin come on no d' djin (avou rmetaedje d' on S tîxhon d' apårtinance); rl a: Ucîmont. | Dorcîmont [n.dj.] no d' famile del Walonreye, ki si scrît asteure e francès : Dorchimont, Dosimont.
ôrder rl a: wårder.
ôrdinateur [o.n.] copiutrece. Disfondowes: ôrdinateur, oûrdinateur, onrdinateur, ordinateur. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. ordinateur.
ôre 1 (codjowaedje) [v.c.] divni consyint d' on brut. Di ces trevéns ci, nos oyans tofer ragadler ki nosse Waloneye est bén malåde, po n' nén dire k' elle est presse a mori (J. Fievez). Schoûtez, on bouxhe les tchambes. Oyoz vs ? (J. Lahaye). Vo t' la-st e purete å solea; Ôss les clotches ki sounèt-st a viepes ? (L. Warnant). rl a: etinde, oyi 2. F. entendre, ouïr. >> ôre clair: bén etinde. Il ôt co clair po si ådje. >> ôre deur: èn pus bén ôre. Li professeur Tornesol oyeut deur. >> dj' ô bén: fråzlete ki cmince ene esplikêye so l' mot, li ratouneure k' i gn a dvant. L' ametou n' aveut nou droet di prinde on coutea et di mancî l' ameteuse, cwand dischovra l' potêye, dj' ô bén li frekintaedje di Vera Aminievna Tchoubarov, l' ameteuse, avou si prôpe soçon (L. Mahin). Franwal: ahåyant po: c'est-à-dire, cela signifie, j'entends par là. >> dj' els ô co: dji m' sovén mo bén di çou k' i djhént. >> pire ôt ele ? brike ôt ele ? si pire ôt, brike ôt: ene pire, est ç' ki ça etind bén ? et ene brike ? si l' pire etind bén, li brike avou (advinea k' on dit tot d' ene trake: "Pirontelle-Bricontelle, six Piron-Bricon", et dmander çou k' ça vout dire). Disfondowes: ônre, oûre, ôre. Etimolodjeye: latén audire (minme sinse), ridaedje del troke "au + cossoune" eviè "ô + cossoune", 1150.
ôre 2 [o.n.] 1. kimandmint. F. ordre. 2. estance d' ene plaece k' est bén rindjeye. Normålmint, les mots si rindjèt dins l' ôre sudjet + viebe + coplemint, mins, tenawete, l' ôre pout candjî (L. Hendschel). F. ordre.
ôre 3 [f.n.] instrumint d' muzike avou ene taprece come on piyano, et des grandès buzes, k' on djouwe purade dins ls eglijhes. On shofla, c' est tchaeke tuwyea del shofelreye des ôres. F. orgue. >> shofleu(se)° ås ôres u shofleu(se) d' ôres. | ôrganisse [o.f.n.] li ci (cene) ki djouwe di l' ôre, u d' l' årmoniom.
oremusse [o.n.] 1. (rilidjon catolike) priyire del messe, ki, e latén, kimincive på mot latén Oremus. F. oraison. >> fé ses oremusses: dire les priyires di messe tot cåzant do priyesse. Tins ki l'curé fjheut ses oremusses, dji tuzéve a m' fré k' aléve aler bracner ås bixhes (G. Pècheur). >> dire ses oremusses: dire ses messaedjes po-z atourner ene sakî. Dji vou wadjî kel gros Delfusse, Ki toûne åtoû del Melaneye, Årè co dit ses oremusses; Dj' el conoxhe si ben, s' litaneye. F. essayer de convaincre. 2. priyire k' on n' comprind nén çk' on dit, aprume tot djåzant des cåzaedjes di rbouteus, macreas, evnd. Tot rpougnant l' djonteure coixheye, li rbouteu fwait totes sôres di segnaedjes et dire ses oremusses (A.G. Terrien, rat. pa L. Mahin). On dit eto: påternicaedje. F. conjuration, invocation. >> Oremusse, nosse tchet k' a des pouces; foutoz l' a l' ouxh, i nd årè puch: rime-rame d' efant. >> Oremusse c' est po les pouces, Deyo gråciasse c' est po les begasses: rivazî po rire å ci ki cåze d' oremusse. Disfondowes: orèmus', ôrémus'. Etimolodjeye: calcaedje do latén d' eglijhe "oremus" (priyans).
Oreye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Oreye, e Ny Oerle, divnou intité avou novea limero del posse 4360; limero diyalectolodjike: [W 13]; vî limero del posse: 4368. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Orèye. >> ban d' Oreye: Oreye avou: Berdjîlé, Grinnveye, Ôtrindje. >> Sipotaedje des djins d' Oreye: les Cous d' botayes (Disfondowe: Cous d' botêye). >> Sacwants nos d' plaece d' Oreye: e Brouk, Må-metou, Å Plopea (Disfondowe: Plopê). >> Bijhe d' Oreye: hôte bijhe, froed vint do Nôr Ess (ratourneure coinrece di Cmexhe, ki pout esse sitindowe, Oreye estant al Bijhe po tot l' Payis walon). >> C' est bijhe d' Oreye: c' est margaye (inte deus hanteus, evnd). rl a: Lô. Istwere: boket d' l' ancyinne Conteye di Lô°. Sicrijheu e walon: Léon Warnant°. Accints do vî pårler walon d' Oreye: li son "én" (rén, bén, fén, lapén, nén, vénss), si prononce sovint "ègn" (lapègn, règn, bègn, fègn), mins pacô eto "î" (nî, vîss); li cawete êye (anêye, schavêye, livêye) si prononce âye (an.nâye, havâye, livâye); li cawete -inte si prononce -in.ne (five lin.ne po five linte, fin.ne po finte); rl a: Grinnveye. Disfondowes: Orèye, Orêye. Etimolodjeye: latén "Aurelius" (amon Aurele). Dipus d' racsegnes (e flamind).
orî 1 rl a: orire \ orî.
orî 2 oriyî. Loukîz a: cossén. F. oreiller.
ôrimiele [o.n.] 1. gros djaene oujhea (del famile des sprewes) avou des noers penas (pol måye), mins foirt catchete, et målåjhey a vey; li frumele est bråmint pus ptite et avou ene vete coleur e sincieus latén Oriolus oriolus. Des raskignoûs, tchak-tchaks, orondes, Rodjes-faces, ôrimieles et moxhons, Sizets, tchampwinnes, beles et totes rondes, Grossès poyes d' aiwe, sours des pexhons... (Joseph Hens). On dit eto: loriot, ariole, copere-loriot, colåd-piråd, måvi d' ôr. F. loriot. 2. vexhåd (ome ki n' vos mostere nén come il est). I m' faleut foirci l' ôrimiele a moussî foû di s' terêye (J. Lahaye). F. rusé, filou. 3. arnåjhe efant. F. espiègle. >> on drole d' ôrimiele: èn ome ki n' si cdût nén come les ôtes. F. individu, zigoto. Disfondowes: ônrimièle, ôrimièle, onrimièle, ôrémièle, ôrumièle, ôrimièle, ârimièle, arimièle, orimièle, ôrémièle, ôrëmièle, ôlumiêre, ôrmièle, ôrmiyèle, wourmiyinle, wourmiyèle; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.29 ey el notûle A.L.W. 8.54. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon ôr + miele (miele d' ôr). Coinrece payis d' Lidje, et plik plok ôte pårt.
orire [f.n.] 1. boird d' on bwès. Mins so ç' tins la, gn aveut l' singlé et l' leu k' avént l' tins long, et dmander å spirou d' aler vey so l' orire s' on n' voet nén co ariver li djudje et ses esperts (fåve do dierin leu del Vå). Les deus cavlîs s' ont aresté a l' orire do bwès di Belin, do costé d' Hodrémont (G. Lucy). Mi, dji m' va voltî pormoenner tot timpe, cwand les djins soctèt co et k' les biesses do bwès, ripaxhowes d' aveur tchampyî tote nute, s' astårdjèt so les orires po ene dierinne båkêye (J.P. Dumont). F. orée, lisière. 2. boird d' on viyaedje, d' on payis. Nåwinne, a l' orire di l' Årdene (G. Pècheur). Les prijhnîs estént sins fizik et i vnént esprès a l' orire do viyaedje po s' rinde (A. Dewelle). rl a: frontire, aschate. F. bordure, limite, frontière, portes. Etimolodjeye: latén "ora" (boird). | orî 1 [o.n.] orire. Dj' esténs a l' orî d' on bwès. Elle esteut metowe so l' orî del fosse (H. Forir). C' est del tere k' a rcroûlé des orîs do bî, pusk' on n' els a pus stî rlever (L. Mahin). F. lisière, bord, orée.
"Nåwinne, a l' ôrire di l' Årdene", ene ramexhnêye pa Djôr Petcheur, avou ene miete di diccionairaedje e walon dvins, les nos d' plaeces et les nos metous ås djins.
orkidêye [f.n.] 1. plante des tchamps et des bwès, e sincieus latén Orchis spp., avou des belès fleur a troes petales, sovint violêyes (måves), ki florixhèt purade e moes d' may djun, des lådjès foyes ki l' soûmint ratoirteye li montant del plante, et ene sipesse raecinêye avou onk u deus ptits agnons. Gn a bråmint d' sôres d' orkidêyes dins les bwès et les tchamps del Calistinne, les payis a tchås, cwè. >> nos des orkidêyes k' ahivèt el Walonreye: a) d' après leu fôme: bole di tchén, clåwe, crousse, cokeacok, sizete, mwin do Bon Diu et pî do diale. b) d' après l' moumint k' ele florixhèt: pintcosse, clé d' Sint-Pire, clé do sacrumint, fleur do sacrumint. c) d' après leus uzance: sitôpe, salape, d) må esplikés: poråne, tråne, curé. 2. plante cultivêye po ses fleurs, u plante des tchôds payis, del minme parintêye. 3. fleur di ces plantes la. Cwand dj' a ofrou ene orkidêye a m' mayon, et sawè ki ç' mot la vént do grek "orphis", ki vout dire "roston", dj' end a stî tot efoufyi (C. Massaux).
orkidêye: orkidêyes el Rezieve Naturale do Virwin (Poirtrait hacné sol Daegntoele).
ôrnia rl a: ônea.
Ôrnô [no d' aiwe] aiwe ki prind sourd a Djiblou, et egoliner dins Sambe a Han-so-Sambe, e F. "Orneau". A Djiblou, dispu todi, l' Ôrnô court inte les ôneas. (J. Lahaye). Disfondowes: Ônrnon, Ôrnô, Ornô, Ôrnia (forcoridjaedje); vîs scrijhas: Onoy (1238), Onon (1272). Etimolodjeye: gayel "ollos" (grand); grosse aiwe, ru ki groxhit foirt ås grossès aiwes; rl a: Ône, Ôno, Olene.
oronde [f.n.] oujhea voyaedjant, ki rvént å bontins, et-z eraler å waeyén-tins. Edjivtaedje: parey ås moxhons (pasrifômes), famile åzès orondes (e sincieus latén hirundinidae). Les orondes sont cobén metowes dins les lives avou les airtchîs, paski leu vol si rshonnèt. Disfondowes: oronde, orande, aronde, arondje; Gm. alonde. Pc. arondèle. Miersipepieuzmint el notûle ALW 8.68.
ôrtcha rl a: årtea.
ôrteye [f.n.] kixhåde. On clairisse ås ôrteyes (R. Viroux). Avå les fleurs, on rescontere des ôrteyes et des spenes (L. Lagauche). rl a: blanke ôrteye. Ricete del sope ås ôrteyes. Disfondowes: oûrtîye, wartîye, ortîe, ourteye, oûrtêye, ônrteye.
ortia, ortea rl a: årtea.
ortu rl a: årtu.
Ôrvå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Orval, dedja rebané divant 1971. Limero diyalectolodjike: [Vi 25]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Ôrvô. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon: vå d' ôr (no k' on dnéve sovint a des abeyes). | ôrvå I. [f.n.] bire bressêye a l' abeye d' Ôrvå. Dj' aveu boevou dtrop d' ôrvås; i n' fåreut jamwais boere (B. Mirlon). II. [o.n.] vere d' ôrvå. Dinez mu èn orvå, garçon. Disfondowes: orval, orvâl, orvau, ônrvau.
Imådjes d' Ôrvå eyet di s' bire (del Daegntoele). |
osculter [v.c.] 1. (mot d' médcén) aschoûter (li peumon, li cour). F. ausculter. 2. catchî totes les finiesses, po k' on n' voeye nole clårté d' ådfoû, peu des bombårdimints. On nos a fwait griper dins on trin k' ît co osculté d' el niût (L. Sohy). F. occulter. | oscultåcion [f.n.] 1. accion d' aschoûter fwaite pa on medcén. 2. (imådjreçmint) vizite å medcén.
ospitå [o.n.] 1. plaece la k' on va cwand on-z est malåde, po s' fé operer et po s' fé sognî. Tot a schipe arivé a l' ospitå d' Calais, on docteur egzamina l' oficî (Louis Tilkin). E l' ospitå, el tchambe 426, èn ome rôgueye come po mori (E. Gilliard). F. hôpital. 2. (dinltins) måjhon d' passaedje ki les pôves, les voyaedjeus, des pelrins s' î rapoûlént, et pleur lodjî; et k' on-z î sognive eto ene miete les malådes. Li Grand Ospitå d' Nameur, c' est l' bastimint k' est, asteure, li Pårlumint walon.
ossî, osse-cu rl a: hossî, hosse-cou.
ossu I. [adv.] 1. eto. On-z aveut ossu prevnou l' coibjhî po k' i vegne woeyî l' moirt (M. Georges). Dji so bén continne ossu k' vo nos la å longuès shijhes (L. Piron). >> et mi ossu !: Et mi avou ! (Vos n' mi froz nén acroere ça). rl a: avou. 2. ossu... ki. mostere on minme livea pol cwålité d' èn addjectif, d' èn adviebe. Bén t' es ossu biesse ki lu ! I hene ossu lon k' ti. rl a: ttossu. II. [adjondrece] eto (ça fwait ki). Ossu, a poenne esteut i la d' ene hapêye k' i sohaitive les carnavåls å diale (V. Carpentier). Etimolodjeye: latén "aliud" (ôte tchôse) et "sic" (insi). Disfondowes: ossu, ossi.
ostelreye [f.n.] cwårtî d' l' economeye a vey avou ls otels. Il a fwait ses scoles d' ostelreye a Libråmont. Disfondowes: otelrîye, ôtelrîe, ostelrèye.
Ostråte [n.pl.] veye di Flande, astok do pays walon, e Ny. Hoogstraten, kinoxhowe po s' penitincî. On l' a ebårkî a Ostråte (J. Coppens).
-ot, -ote [cawete] 1. raptitixhante cawete. 2. cawete po les dmorants di sacwants viyaedjes: Sunidjot (Suni), Foridjot (Li Foret-so-Smwès), Bietridjot (Bietris), Paridjot (Paris), Frohinot (Frôhan), Bohinot (Bôhan), Pophinot (Pophan), Bwessot (dimorants do Bwès, sipotaedjes des djins d' Emtene-dilé-Florene. rl a: -idjot.
Ôtchamp [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ochamps, rebané avou Libin, ki li spotaedje des djins, c' est les Bokeas, les Boketes (so plaece: les Boukês, les Boukètes).
Ôte-Glijhe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Autre-Eglise, rebané avou 1367 Ramiêyes; limero diyalectolodjike: [Ni 84]; vî limero del posse: 5940. On edjîstreye les colons a Perwé, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Ôte-Glîje.
oteur, oteure u otoresse [o.f.n.] li ci (cene) k' askepeye ene ouve da sinne: a) on (ene) scrijheu(se) di lives, d' arimeas, di paskeyes. b) li ci ki scrît l' istwere d' on fime, d' ene pîce di teyåte. c) li ci ki scrît l' côde d' on programe informatike. d) li copôzeu d' ene muzike. Vocial l' indecse des oteurs ki sont-st eplaidîs so nosse waibe. «Ni dmanez nén so l' soû», c' est on ptit live di deus oteurs des hôteurs. Dins les programeus, gn a des vraiy oteurs, ki scrijhèt des sfwaits tchîfs-d'-ouve, eyet t' as des peclêyes di fjheus d' programes al vinvole. Loukîz a: edvinteu, troveu, fijheu, amonteu, adjinçneu, askepieu, cåzaedjisse. F. auteur.
oteur: "Ni dmanez nén so l' soû", c' est on ptit live di deus oteurs des hôteurs (dessinaedje da F. Nyns)
Ôtêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Othée, rebané avou 4340 Awan; limero diyalectolodjike: [L 21]; vî limero del posse: 4440. No di des plaeces d' Ôtêye: Djerlaxhe (so plaece: Hèrlake).
otisse I. [o.f.n.] onk (ene) ki n' sait viker avå les djins pask' i (ele) n' oize atôtchî les ôtes, et dmorer resseré (êye) so lu-minme (leye-minme). F. otiste. II. [o.n.] maladeye sicolodjike ki ces djins la ont. F. otisme.
oto- [betchete] prumî boket di sacwants mots bastis pazès sincieus uropeyins a pårti do grek, so èn emantchaedje tîxhon, ki vout dire ki l' deujhinme boket (do grek eto) si fwait tot seu (eg: otomatike), ou k' on s' fwait a lu-minme (eg: otodidake). Les mots ont stî rcalkés på walon del foûme francesse.
oto [f.n.] éndjén a cwaete rowes et a moteur ki rôle tot seu, et berweter les djins d' ene plaece a l' ôte. Cwand l' oto esteu pacô e rak, i dveut prinde l' otobusse, mins ça fjheut, adon, on voyaedje di deus eures (L. Mahin). rl a: tcherete, zénk, vweteure, tacot, bagnole, batch. F. auto(mobile), voiture. >> viye oto: oto k' on n' fwait pus, mins k' des djins k' i gn a ramassèt. F. voiture de collection. >> oto d' coûsse: a) oto ki fwait des coûsses. F. voiture de compétition. rl a: oto-d'-coursî. b) oto k' a l' cogne d' ene oto ki fwait des coûsses. F. voiture de sport. >> cabouyî l' oto: fé èn accidint. >> riployî u rimoure l' oto: fé on gros accidint. F. crasher. >> ritourner l' oto: fé èn accidint (copurade wice ki l' oto dmeure sol toet). F. faire des tonneaux. >> vudî u vudindjî l' oto: ricandjî l' ôle do moteur. >> arôder u afroyî ene oto: rôler tot doûsmint les prumîs meye kilometes, po-z afroyî l' moteur. F. rôder une voiture. Disfondowes: ôto, ônto, oto. Etimolodjeye: calcaedje do F. auto (rascoûtixheure di "automobile").
oto: Il avént stî rcweri les viyès otos po fé come cwand les djins ont peté evoye e 1940 (poirtrait ramexhnêye L. Mahin). | oto d' coûsse (poirtrait hacné sol daegntoele). |
otobusse [o.n.] gros rôlant éndjén, k' on pout mete ene peclêye di djins dvins, et ki fwait toltins li minme voye, ås minmès eures. Dji prind l' otobusse di shijh eures; dj' arive a moens l' cwårt po pwinter (A. Gauditiaubois). rl a: busse. Disfondowes: ôtobus', ôntobus', otobus'.
otobusse
otocår [o.n.] otobusse po fé des longs voyaedjes. I gn aveut on moulet k' aveut stî coixhi pa èn otocår, ça fwait k' on l' diveut rakeude (E. Mahin). Dji vos va conter l' paskeye di l' otocår Puño-La Paz (D. Heymans). | otocarisse [o.f.n.] li ci (cene) k' a des otocårs et les lower po fé des voyaedjes. F. autocariste, voyagiste.
oto-d'-coursî [o.n.] måjhon ki monte des otos d' coûsses, et les mete dins les coûsses. Tot-z acontant s' contrat avou l' oto-d'-coursî Benetton, si grifa so ene måke di trinnignes, et les dringueles a tchaeke grand pris, si on met totafwait eshonne, Michael Schuemacker wangnreut 3.000 uroliårds di l' eure (L. Mahin). F. écurie automobile.
otodidake [o.f.n.] li ci (cene) k' aprind lu tot seu (leye tot seule), sins mwaisse. Dj' a les pinses k' on åreut la ene clapante pedagodjike usteye po les maisses ou po les otodidakes (P. Sarachaga). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "autodidacte".
otodjinne [o.n.] manire di sôder deus pîces d' on minme metå, sins mete on deujhinme metå. Gn a pus dandjî di stin, dispu k' on pout sôder a l' otodjinne. Disfondowes: ôtojêne, ôntodjin.ne, otodjin.ne. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "soudage autogène".
otomaboulisse [o.f.n.] (po rire) li ci (cene) ki dvént maboule e si oto, et miner come on percé sot (ene percêye sote). F. fou, folle du volant. Etimolodjeye: etroclaedje plaijhant di "maboule" eyet "otomobilisse"
otomatike [addj.] ki va tot seu. Ene carabene ototmatike. Dji n' candjreu nén mes toneas a bouwêyes po ene machine otomatike (A. Gauditiaubois). Disfondowes: ontomatike, ôtomatike, otomatike. | otomaticmint [adv.] d' ene manire otomatike. Ça a vnou otomaticmint. F. automatiquement. | otomatisse [o.n.] 1. adjinçmint ki s' eclitche tot seu. 2. reyaccion, codujhance k' on-z a sins l' volou. Ça a divnou èn otomatisse. F. automatisme.
otome [f.n.] waeyén-tins. Vla k' a l' otome di m' vicåreye Dji rescontere ene foirt bele fleur (R. Bauffe). Ti loukes passer les såjhons: li prétins ki fruzixh, l' esté ki rostixh, l' otome k' est frexhisse (L. Warnant). rl a: erire-såjhon, ahan, Sint-Rmey, råyåjhe. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "automne" (disconsyî). Disfondowes: ôtone, ôtome, otome.
otomobilisse [o.f.n.] li ci (cene) ki mine ene oto. F. automobiliste.
ôtone rl a: otome.
otorijhåcion [f.n.] papî po plou fé ene sacwè. I n' a nén yeu si otorijhåcion. rl a: åjhmince. Disfondowes: ôtorizâcion, otorijaucion. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "autorisation".
otorijhî [v.c.] diner l' droet di fé ene sacwè. Li metingue n' esteut nén otorijhî. Disfondowes: ôtorizer, otorijî. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (cawete -izer -> ijhî) do F. autoriser. | otorijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "otorijhî". rl a: åjhmince. F. autorisation, accord, permission. | otorijha [o.n.] papî, evnd, ki vs otorijhe a fé ene sacwè. F. accord, agrément, permis. Etimolodjeye: cawete -a (rezultat absitroet d' ene accion). | otorijheu, se [o.f.n.] li ci (cene) ki dene èn otorijha. Franwal: ahåyant po: autorité, pouvoir (avou candjmint di stîle).
otoritaire [addj.] sitraegne. L' academeye francesse est bråmint trop autoritaire (J. Viroux). Disfondowes: ôntoritére, otoritêre.
otorité [f.n.] 1. capåvisté di fé schoûter les cis k' on cmande. Les parints d' enute n' ont pupont d' otorité. Ki l' UCW, u ene comission avou l' otorité k' i fåt, avance dissu l' idêye d' enonder ene bate di dvizes, pår å lådje, sol rifondaedje do walon (Y. Paquet). 2. sakî k' est mwaisse en on dominne. Les parints, zels, on lzî a stichî dins leu tiesse k' il esten copåbes d' awè leyî l' gamén ndaler vey å cinèma on film disconsyî pa l' otorité cleziastike; kéne anoyance ! (J. Schoovaerts). >> Les otorités: les mwaisses d' on payis. Les otorités fijhît l' triyaedje des mwaijhes et des bounès djins ki s' propozént po relire tos les trezôrs discoviés pal Mission Spaciale (G. Michel). Disfondowes: ôntorité, otoritè.
otorote [f.n.] otostråde. rl a: mwaisse-voye. Disfondowes: ôtoroute, otoroute, ôntorote, otorote. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "autoroute", 1960.
oto-scole [f.n.] sicole wice k' on-z aprind a moenner ene oto u èn ôte rôlant tcheroe.
otostopeu, otostopeuse [o.f.n.] li ci (cene) k' est l' long del voye ki fwait d' l' otostop. Ene otostopeuse, c' est ene djonne feme sovint adawiante, et waire mousseye, k' est so vosse voye cwand vs estoz avou vosse feme (rat. pa L. Baijot).
otostråde [f.n.] voye avou deus bånes dins tchaeke sinse, et ene linwete di plantisse inte les deus sinses, et ki n' est rcôpêye pa nol ôte, et disfindowes ås rôlantès indjoles ki n' vont nén rade assez (motoretes, bicicletes, tracteurs). rl a: mwaisse-voye, otovoye, otorote. >> otostrådes azès noveles: totes les novelès tecnikes di raloyaedjes di copiutreces inte di zeles. Les otostrådes azès noveles n' ont comincî k' avou li spårdaedje del Daegntoele diviè l' an 2000; dedja e 2001, vos pliz conoxhe li rzultat di Roland Garros al munute près. F. autoroutes de l'information. Etimolodjeye: calcaedje rialonijhî di l' itålyin "autostrada" (minme sinse), pal voye do francès d' Beljike, 1950.
otostråde: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
otovoye [f.n.] otostråde. Li djoû d' l' eclipe, dji m' a djoké so l' otovoye po vey li bele si bate avou l' solea (Y. Paquet). rl a: mwaisse-voye. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "autoroute" avou l' uzance ki F. "route" = W. "voye", 1997.
otovoye: ene otovoye int deus mers (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Ôtrindje [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Otrange, e Ny Wouteringen, e limbordjwès , rebané avou 4360 Oreye, raloyî disk' e 1963 al Province do Limbork. limero diyalectolodjike: [W 14]; vî limero del posse: 4360. Dipus d' racsegnes (e flamind). Etimolodjeye: flamind "Wouteringen" (les cis Wåtî = emon les efants Wåtî); avou fondaedje do W eyet rwalonijhaedje del cawete -(l)ingen e -(r)indje°.
-ou [cawete] egzimpes: cougnou, botiou, raskignou, Hoyou, foyou. Etimolodjeye: cawete latene -olum.
ou 3 rl a: hoûs.
oû [o.n.] 1. rond amagnî ponou pa ene poye. F. oeuf. >> aveur des oûs padzo les bresses: esse nawe. >> mete tos ses oûs dins l' minme tchena: mete tos ses sôs al minme banke, fé fiyate al minme djin po tot. >> des gurzeas come des oûs d' pidjon: des gros gurzea. >> on pout cure des oûs å solo: i fwait foirt tchôd. >> On cmince a haper èn oû, pu on hape on boû: li ci ki hape ene cacaye divénrè rade on grand hapeu d' boûsses. >> i n' fåt nén vinde l' oû k' est co e cou del poye: i n' si fåt nén rafiyî d' ene sacwè k' on n' a nén co. F. ne pas vendre la peau de l'ours... 2. minme sacwè, ponou pa èn ôte oujhea, ene crålante biesse, et k' endè va disclôre on djonne. 3. celure frumele ponowe pa on pexhon (dins l' aiwe, al froye), ene biesse-ås-tetes (dins les trompes) et ki va-z esse edjermoné po fé on djonne. F. oeuf, ovule. Disfondowes: oû, û, ou, yë, jë .
oû 3 rl a: hoûs.
Oû 1. Oû-Djåce [n.pl.] novele comene intité del Walonreye, e F. Orp-Jauche, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes do vå d' Djåce. 2. Oû-l'-Grand [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Orp-le-Grand, rebané avou Oû-Djåce.
oubaltrîje rl a: årbalestrî.
ouch 2, ouche rl a: hoûs.
Oudè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Houdeng-Aimeries, rebané avou 7110 Èl Louviére ; limero diyalectolodjike: [S 35]; vî limero del posse: 7071
Oû-Djåce rl a: Oû.
oû d' Påke [o.n.] 1. oû pindou ki les efants vont ramasser li djoû d' Påke. rl a: cocogne. 2. oû e tchocolat k' on trove ezès botikes sol cotoû d' Påke. 3. oûs d' Påke (todi pluriyal) påcaedje. Vos iroz cweri vos oûs d' Påke amon Nenene, la. >> awè ça po ses oûs d' Påke: (tot cåzant a l' årvier) si fé djonde (èn nén rçure ene sacwè k' on vs a prometou; èn nén esse payis pa ene sakî ki vos lyi avoz metou åk al croye, evnd). Franwal: ahåyant po: l'avoir dans l'os. Disfondowes: oû d' Pauke, oû d' Pâke, û d' Pauke, ou d' Pauke, yë d' Pâke.
ouf 2 (leyî ~) rl a: ouve.
oufti [mot-criya] ouxh, ti ! Etimolodjeye: etroclaedeje do mot-criya "ouxh" (dizo disfondowe hesbignone "ouf !"), avou l' prono atôtchî "ti", ouxh, ti!
Ougrêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ougrée, rebané avou 4102 Serè; limero diyalectolodjike: [L 88]; vî limero del posse: 4200. Hamteas d' Ougrêye: e Lérece°, e F. Lairesse. Vîs scrijhas: Ulgreis (1147), Hulgrehes (1186). Etimolodjeye: bodje Udalgar (pitit no tîxhon), cawete -êye (amon Udalgar).
ouh rl a: ouxh.
oûhê rl a: oujhea.
oûja, ouja rl a: oujhea.
oujhea [o.n.] biesse k' a des plomes et des penas, et ki pond des oûs. rl a: moxhon, djonne. F. oiseau. >> èn oujhea pol tchet: a) onk (ene) ki va bénrade mori. F. condamné(e). b) (mot d' financî) flåwe eterprijhe mins ki rote bén, et ki va dandjreus esse rimagneye pa ene grosse. Pharmacia aveut pierdou des plomes dins s' mariaedje manké avou Monsanto, et bråmint des corwaiteus del Boûsse dijhént ddja k' c' esteut èn oujhea pol tchet. F. proie facile. Disfondowes: oûhê, oûjê, ojê, ûjê, oûja, ouja.
ounia rl a: ônea.
Oupåye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Huppaye, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 49]; vî limero del posse: 5912. Oupåye, c' esteut ddja pus fir, pus imbicieus; ça aveut ddja èn ôte djinre; i s' prindént po ene pitite veye (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Nos d' plaeces d' Oupåye: Môlebåy (hamtea). >> A Oupåye et Môlebåy, danse ki vout: Cwand les djins d' Oupåye estént al fiesse, i dansént tertos, djonnes et vîs. Ortografeye walone oficire pol posse: Oupâye. | Oupaytî, Oupaytresse [n.dj.] dimanant(e) a Oupåye. Les Oupaytîs estént pus frénguets po roter (ramexhné pa J.J. Gaziaux).
Our [n.pl.] hamtea d' Ôpont. Industreye: societé di bastixhaedje Thomas & Piron (1980). >> A Our, li diale î court; a Maissin, on l' ratind; a Viance, on lyi fote so s' panse; a Transene, on lyi fote so s' schene; a Smu, on lyi fote so s' cou (so plaece: cu); et ås Libins, on l' pind; u: >> A Our, li diale (u: li leu) î court; a Pwatchrece, on l' ratchesse; a Maissin, on l' ratind; al Rotchete, on lyi dene si mitchete; a Glaireuse, on lyi fote del tchenveuse; et ås Libins, on l' lance avou les tchéns: rimas d' viyaedjes. rl a: Marcour.
Ourougway 1 [no d' aiwe] mouze (fleuve) di l' Amerike nonnrece, e castiyan Uruguay, e portuguès Uruguai, 1.580 km long, metou inte l' Årdjintene a l' Ess et l' Ourougway et l' Braezi a l' Ouwess. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon des mots do lingaedjes gwarani: "ourou" (sôre d' oujhea avou des blincantès coleurs) et "gway" (fleuve).
Ourougway 2 (Republike Ponantrece di l' ~) [n.pl.] payis di l' Amerike nonnrece, e castiyan, República Oriental del Uruguay, metou inte li Braezi, l' Årdjintene, et l' oceyan Atlantike, 186.926 km² long et lådje, avou 3.200.000 dimanants. Mwaisse-veye: Montevideo. Lingaedje: castiyan. Manoye: Pezo ourougwayin (URP). Disfondowes: Urugwê, Ourougway. | Ourougwayin, inne [o.f.n.] dimanant(e) di l' Ourougway. | ourougwayin, inne [addj.] di l' Ourougway. Disfondowes: urugwêyin, ourougwayin, èn.ne.
Ourougway: Montevideo (poirtrait hacné sol Daegntoele).
oursia 1 rl a: houzår.
oursia 2 rl a: hoûssea 3.
ourteye, oûrtêye, oûrtiye rl a: ôrteye.
ousse (do dos) rl a: hoûsse.
oussê, oussèt (do dos) rl a: hoûsse. \ hoûssea 2
oussèt (d' air) rl a: hoûssea 3.
Oussi rl a: hoûs \ hoûssi.
oussia 1 rl a: hoûs \ hoûssea.
oussia 2 rl a: oxhea.
oûte rl a: houte 1.
ouve [f.n.] ovraedje. rl a: tchîf-d'-ouve, mwin-d'-ouve. F. œuvre. >> leyî ouve: a) arester l' ovraedje, al fén del djournêye. F. cesser le travail. b) arester ene sacwè. >> rire dins ouve: rire sins k' on n' vos voeye. F. rire sous cape. Disfondowes: oûve, ouve (ouf).
Ouwess [o.n.] Coûtchant (pont cardinål metou a hintche so ene mape) Ki ça fouxhe a l' Ess, å sud, å Cinte u a l' Ouwess, gn a todi des foirts po bawer, come a Ståvleu, a Bastogne, a Nameur, a Tchålerwè, et abayî come al Lovire u po hawer come a Lidje (J. Viroux). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "ouest".
ouxh [o.n.] ovraedje di bwès ki drouve u clôre l' intrêye d' ene måjhon, d' ene tchambe. rl a: poite. F. porte. >> a l' ouxh, divant l' ouxh: foû del måjhone. On-z oyeut totavå les sclameures des efants ki polént rdjouwer a l' ouxh (Guillaume Smal). Cwand k' on magne les boûketes a l' ouxh, on magne les cocognes el coulêye. F. dehors. >> aler a l' ouxh: saveur aler å cabinet. F. aller a selles. >> aler ås ouxhs: passer toker a totes les måjhons.>> fote a l' ouxh: tchessî ene djin k' est e vosse måjhone, u ki boute avou vos. F. foutre, jeter à la porte, licencier. >> vola l' ouxh!: dijhêye po fote ene sakî a l' ouxh. >> serez l' ouxh po les pwins!: dijhêye k' on dit a ene sakî k' a rovyî d' serer l' ouxh, paski, cwand li tchaleur ritoume, les pwins ki coujhèt ravalèt. Disfondowes: ouhy, ouh, ouf, uch, ëch. | ouxhlet [o.n.] pitit ouxh (metans, dins l' poite di gregne). F. portillon. >> si cbouter a l' ouxhlet: voleur di tote foice vey ene sakî ki vos va dner d' l' ovraedje, evnd. F. se presser au portillon. | ouxhî, ouxhresse [o.f.n.] ome (feme) ki s' mestî est d' aler ås ouxhs po poirter les djudjmints do tribunås azès djudjîs. F. huissier.
ouxhler [v.s.c.] drovi et rclôre mwints côps en erote les ouxhs d' ene plaece. Disfondowes: ouhy'ler, uch'ler, uch'lè, ëchler. Etimolodjeye: bodje ouxh, cawete -ler. | ouxhlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ouxhler". | ouxhleu, ouxhleuse u ouxhelresse [o.f.n.] li ci (cene) k' ouxhele tofer.
ouy 1 [adv.] enute. Disfondowes: oûy, û. Coinrece Payis d' Lidje.
ouyèle rl a: wiyåle.
ouzâr rl a: houzår.
overbouker [v.c.] wårder des plaeces po dipus d' djins k' i gn a d' plaeces. Atincion ! å Noû-Lovén, po-z aveur ene såle, i s' î fåt prinde lonmint d' avance et passer pal fondåcion Humblet k' est dedja overboukêye po l' anêye ki vént (Y. Paquet).
Ovîfa [n.pl.] hamtea del Rubiveye, e F. Ovifat. >> No di des plaeces d' Ovîfa: Li Fagne Hinrote, Li Pré Swerket, li Fagne Djihan-Djîle, Bôsfagne, Herbåfa, Ransinngote, Tchenoe (so plaece: Tchèneu), Såçoe (so plaece: Sanceu), Hodlinfa (so plaece: Hodléfa) no di sacwantès aiwes: l' aiwe di Wåtche (so plaece: Wantche; e F. la Warche), li Trô d' Wåtche (vå d' l' Aiwe di Wåtche), Coisrou (so plaece: Cwèsroû), li Ri des Prés, Bayxhon (so plaece: Bay'hon), ri del Sipesse Håye (so plaece: rû del Supesse Han.ye), Djeråri (so plaece: Djeraurû). Vî pårler walon d' Ovîfa: les "å" si prononcént "an" e 20inme sieke, mins "au" divinltins (Auvîfa, Djeraurû); Sacwants mots avou l' axh-låte (u l' ixh-låte). Diccionairî do walon d' Ovîfa: Manfred Lejoly. Disfondowes: èn Ôvîfa, vîs scrijhas: Owifa (1388, avou W ki rprezinte V, come en almand), Ofifay (1418), Olvifay (o l' vî fagne) (1526). Etimolodjeye: etroclaedje do walon "å vî Fa", omrin di "o l' viye fagne", ricoprin come on seul mot.
Li live da Manfred Lejoly (2001), avou ene imådje d' on bedot, dandjreus a cåze d' ene (fåsse) etimolodjeye rashide sol latén "ovis" (bedot).
ovrâle rl a: ovrer \ ovråve.
ovrer [v.s.c.] bouter a ene sacwè, sovint po-z esse payî. F. travailler. Disfondowes: ovrer, ovrè, ouvrer. | ovraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ovrer". C' est do bea ovraedje. Linwe-ehåyaedje: li djinre femrin (del bele ovraedje) n' est nén consyî. Disfondowes: ovrèdje, ovradje, ouvrâdje, ovrâdje. | ovrî, ovrire u overresse [o.f.n.] li ci (cene) k' overe po on patron, eyet rçure ene cwénzinne. Disfondowes: ovrî, ovèr'resse, ovrîre, ouvrî, ouvriyère. | ovråve [addj.] k' on-z î overe, tot cåzant d' on djoû. Djustin n' a måy rovyî les bassès messes des ovråvès djoûs (M. Georges). rl a: fiesse-djoû. Disfondowes: ovrauve, ovrâve, ovraule, ovrâle, vrâle, ouvraule, ouvrâbe [-âp']. rl a: vråve. | ovreu, ovreuse [o.f.n.] li ci (cene) k' overe. | ovroe [o.n.] 1. plaece wice k' èn ovrî k' overe po lu, fwait si ovraedje. F. atelier. 2. (pa stindaedje) oujhene. Mes sondjes dansèt come les foumires des tchminêyes des ovroes (E. Wiket). F. usine, manufacture. 3. (mot d' éndjolisse) purnea k' on-z overe dissu, sol waitroûle del copiutrece. F. application ouverte. Disfondowes: ovreu, ovrwè, ovwè, ovrû, ovroû, ouvrwè, ouvroû. | ovrûle [addj.] k' overe voltî et bén po ene machine, on programme. Li cawete -rece est metowe, å pus sovint po des ptitès ovrûlès usteyes. rl a: djinti, ahessåve. F. pratique, efficace. Etimolodjeye: viebe "ovrer", cawete -ûle (sol piceure di påjhûle), 1995. | ovrant, e [addj.] k' overe. F. actif, ive. >> ovrante gayole: (mot d' éndjolisse): dins on tåvleu, li gayole k' on boute dissu a on metou moumint. F. cellule active. >> ovrante kinoxhance°.
oxhea [o.n.] deur boket do coir des djins et di sacwantès biesses cronzoxheyes, ki si emantchaedje avou des pareys a lu fwait l' tcherpinte do coir (l' eskelete). Li tchén åreut mî inmé èn oxhea a spepyî k' ene medaye, po-z awè schapé les deus alpinisses (H. Pétrez). On s' a fotou sol bidon come troes afamés tchéns d' barakî k' årént atrapé èn oxhea, et l' lård avou (Yvon Laurent). Dji m' rafiyive di magnî a reletche doet l' oxhea cût al sope (R. Dambly). F. os. >> n' aveur ki l' pea so ls oxheas: esse foirt mwinre (maigue). >> aveur må d' tos ses oxheas: aveur må pattavå, come cwand on a l' creva. >> aveur todi må ses oxheas: esse todi malåde; u si dire, si croere malåde. On dit eto: aveur todi pete u vesse. >> si restchåfer les oxheas: si mete å solea. F. bronzer, prendre le soleil. >> reschandi ses oxheas: si rtchåfer e coulot do feu. >> l' etermint da Matî l' Oxhea: ceremoneye po rire li mårdi del dicåce (a Djudla-Mouze et ôte pårt), wice k' on fwait les cwanses d' eterer èn oxhea (do djambon) po dire ki l' tins del fiesse est houte. >>&nbs;pataker on cråne oxhea po s' ruslî: vey trop grand. >> ti freus bén do conter tes oxheas: mançaedje. Etimolodjeye: cawete -ea. | oxh [o.n.] oxhea. F. os.
oy 1 rl a: åy, rl a: oyi.
oy 2 rl a: oyou 1
oyåve 2 [o.n.] doyåve (bwès d' poye). Disfondowes: ayauve, ayaube. Coinrece Payis d' Nameur.
oye [f.n.] åwe. Disfondowes: ônye, oûye, ouye, oye. >> El Vivî d' Oye: no d' plaece di Nivele. >> Tchanou-les-ouyes: rl a: Tchanou. Coinrece Basse-Årdene eyet Coûtchant walon. Etimolodjeye: latén auca. | oyot [o.n.] poyon d' ene åwe. Li poye endeva avou ses pouyons et l' oye avou ses oyots. >> dône come èn oyot: abachourdi, ewaeré come èn oyot k' a pierdou si mame. Disfondowes: ônyot, ôyot, ônyon, (ouyot, oûyot). Coinrece Basse-Simwè. | ôclete [f.n.] åwlete. Disfondowes: (auclète, âclète, ônclate, oûclète) Etimolodjeye: calké do gåmès "oûclette" (minme sinse), lu-minme fwait sol bodje latén "auca" eyet cawete -ete, avou on ristitchî L. | ôclî, ôclire u ôkelresse [o.f.n.] åwlî (wårdeu d' ene trope d' åwes). Disfondowes: (auclî, âclî, ônclî, oûcliè. Etimolodjeye: calké do gåmès "oûcli", lu-minme fwait sol bodje latén "auca" eyet cawete -i, avou on ristitchî L.
oyi [adv.] response po dire ki c' est l' veur, k' on-z est d' acoird. Estoz d' Fosse, vos ?:: Oyi nénatif, sapinse k' on n' dit. rl a: awè, åy, way. >> oyi mins nonna: tourneure po dire ki non. >> lingaedje d' oyi: roman lingaedje del Bijhe di France et do Nonne del Beldjike: walon, francès, picård, li galo, li pweturlin, li lorin, evnd. F. langue d'oïl. Disfondowes: oyi, oyë, oy.
oyi 2 [v.c.] ridoblant infinitif di "ôre" (etinde). Tchantans tchantans ene tchanson po nozôtes; Tchantans tchantans i nos fåt fé oyi (Tchanson des Gåmets). Li son del Côpareye Est co dvins mes oreyes, Kécfeye djel pinse oyi: I m' shonne eco k' ele vike (C.N. Simonon). Disfondowes: oyi, oyu, oyë.
oyon [o.n.] (mot d' linwincieus) li pus ptit abocta d' on lingaedje ki n' a nou sinse, mins ki sieve a dispårti les mots onk di l' ôte, par egzimpe po fé l' diferince inte "mitche" et "ritche", "xhame" et "lame", "schoûte", "hoûte" et "coûte". C' est ls amonteus del fonolodjeye, des structuralisses, Djacobson et cpagneye, k' ont-st edvinté l' atuze des oyons (L. Hendschel).
oyou 1 I. pårticipe erirece do viebe "ôre" On djoû... esteut ç' sol Citadele ? Vs avoz oyou ene vwès guizele Chichloter avou l' brut do vint Ene muzike ki vos n' conxhiz nén (Powinme po Adofe Sax). Bén seur, elle esteut språtcheye e tos bokèts. Après côp, i djurreut bén awè oyou croxhî (A. Laloux). II. [v.c.] ôre (pårticipe erirece coinrece eployi come infinitif) I mete si mwin a si oraye, po mî oyou çou k' on dit. | oyance [f.n.] cwalité di çou k' on-z ôt. F. sonorité. >> escrijhaedje d' oyance: sicrijhaedje ki rind tot les sons k' on-z ôt, on son po ene lete et ene lete po on son. F. écriture phonétique. rl a: beloyance. Etimolodjeye: bodje oyou, cawete -ance, 1995.
oyou 2 [v.c] awè (pårticipe erirece coinrece eployi come infinitif) Li tchet va oyou des djonnes (J.J. Gaziaux). Disfondowes: oyu, oyë, oyou. rl a: ôre.
ozès rl a: ezès.
ozone [o.n.] molecure di formule O3, foirt ocsidante. Li CO2 eyet les ôtes rasserants gåz distrujhet li lét d' ozone ki nos waerantixh des rais ultraviolets; si nos ptits-efants sont rayis på solea, on s' è caye; après nozôtes, les moxhes ! (L. Mahin). Bén seur ki vos savoz k' i gn a å dzeu d' vos tiesses ene sipexheur d' ozone ki prind sogne ki vos n' fouxhîxhe nén rosti på solea (J. Schoovaerts). Sereut çu li ratenixhaedje do lét d' ozone ki leyreut passer dipus d' rais houte-do-violet et produre di pus d' ormone di crexhince ? (L. Mahin). Etimolodjeye: grek "ozein" (noder, fé rexhe en odeur), pal voye do F. ozone, 1995. Disfondowes: ozone, ozône.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.