Dictionnaire explicatif wallon: R Splitchant motî: R. |
rabanire [f.n.] éndjin metou sol clotchî, u al cresse d' on toet, et ki mostere li direccion eyet l' foice di l' air. Li Gusse toûne ossu rade å rabat-djoye kel rabanire å såvadje vint (E. Wartique & E. Thirionet) F. girouette. Disfondowes: rabanîre, rabanêre. Coinrece Payis d' Nameur.
rabat [o.n.] 1. çou k' on rabate d' on pris. F. rabais, ristourne, remise, discount. 2. vinte publike a discrexhant pris. Contråve: håsse. 3. rabat di tchminêye: froncêye toele, sovint a cwårea, ki pindeut après les viyès tchiminêyes. On dit eto: bråye. 4. blanke roede toele ki dischind do col des mousminst di des rlidjeus k' i gn a. Les frés estént moussîs avou ene noere sotåne, avou on blanc rabat a môde di bavrete (Joseph Houziaux). Etimolodjeye: sivierba di rabate.
rabate (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rissaetchî ene sacwè dins on conte. I m' a rabatou 5 åcint so totes les martchandijhes. F. discounter, faire une remise, un rabais de. >> tot conté tot rabatou; u: tot pezé tot rabatou: a) cwand tos les contes on yeu stî fwaits. F. au total après remises. b) (imådjreçmint) cwand on-z a yeu tuzé a tot. F. tout compte fait, en définitive, en conclusion. >> rabate ene roye: achever èn an (di scole). >> deus rabatous d' cénk, ça fwait cbén ?: deus foû d' cénk (ôte manire walone di fé fé ene soustraccion). 2. fé ridischinde. Ene discapotåve, c' est ene oto avou on toet k' on pout rabate cwand i fwait tchôd. Avou si ptit tchapea rabatou so si hanete, Tchåle Trenet ridjibléve so les plantches come on hardi pierot (B. Hosslet). F. rabattre. 3. (mot d' forestî) ricôper les stoks des åbes abatous trop hôt (çou ki rvént cåcome u a les abate on deujhinme côp). Dji esténs co gaméns, don a 14 ans; dj' avéns leyî des hôts stoks; ebén, li forestî a vnou dmander a nosse pere d' els aler tos rabate. F. recouper. II. [v.s.c.] 1. rissaetchî des bokets d' on tecse. Pol Påye Uropeyinne des Lingaedjes Dilérins, ça n' a nén stî åjhey: on-z a rabatou, refacî eyet pacô cåzumint s' apougnî po on mot (J. L. Fauconnier). F. amender. 2. ragoler (ravoyî li foumire aviè l' tchambe), tot cåzant d' ene tchiminêye. Gn a nosse tchiminêye ki rabat. rl a: ragoler, ricraetchî, tezi, riboufer, rabôgyî. F. refouler. III. si rabate [v.pr.] ateri tot djåzant d' èn oujhea, d' èn areyoplane. Li rnåd ki vleut aprinde a voler, cwand il a arivé a tere: oyi, dit-st i, dji sai ddja bén voler, mins c' est po m' rabate ! rl a: si rashir. F. aterrir.
rabate-djoye [o.f.n.] li ci (cene) ki rabate li djoye des ôtes, pask' il (elle) est todi grigneus(e). Li Gusse toûne ossu rade å rabate-djoye ki l' rabanire å såvadje vint (E. Wartique & E. Thirionet). F. rabat-joie, grognon, trouble-fête. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe (rabate + si coplemint (djoye).
rabeazi (codjowaedje) [v.c.] rinde pus bea. Dins les grigneusès eures, Po rabeazi nos mizerreyes, Les fleurs c' est l' deujhinme solea d' nosse vicåreye (J. Spinoza). rl a: dislaidi, ebeli. F. embellir, enjoliver.
rabindler I. [v.c.] 1. rashonner en ene binde. 2. rebaner (les ptits viyaedjes) po ndè fé des grossès intités. On-z a rabindlé les viyaedjes, et gn a pupont yeu d' "Rowe di l' Abatwer" el Lovire (C. Quinet). F. fusionner. II. si rabindler [v.pr.] si rapoûler. Les arondes si vont ddja rabindler Po mostrer k' ele vont-z endaler (M. Durant). F. se réunir.. Disfondowes: rabindler, rabandler, rabindlè, rabandlè. Etimolodjeye: viebe del prumire sôre fwait sol bodje binde, avou l' dobe betchete ra-. | rabindlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "rabindler" et "si rabindler". rl a: raploû, rapoûlaedje; rl a: rebanaedje. F. rassemblement, fusion, réunion. | rabindlêye [f.n.] trope di djins, di biesses rabindlêyes. Gn aveut ene rabindlêye di djonneas ki djåzént dvant l' ouxh. rl a: ratroplêye. F. rassemblement, bande. Disfondowes: rabindlêye, rabandlêye, rabandlée. Coinreces Coûtchant walon.
rabistoker I. [v.c.] rifé broxhirmint, come on halcotî. F. réparer grossièrement, bricoler. II. si rabistoker [v.pr.] si rmete eshonne. F. se réconcilier.
rabodrou, rabodrowe [o.f.n. & addj.] bodou. Li coibjhî, on ptit rabodrou ki l' mestî aveut co rastroeti, esteut avnant avou tolmonde (R. Dedoyard). Li Djervai Satirama, c' est on ptit rabodrou, nén ddja on mete céncwante hôt (L. Mahin). rl a: bodé, rabodjou. F. trapu, e. Disfondowes: raboudrou, ouwe; rabodrou, owe; (rabodru, ûwe, raboudru, ûye). Etimolodjeye: gayel "bod" (vinte) avou li cawete -ou, li betchete ra- et on ristitchî R.
rabôgyî (codjowaedje) [v.s.c.] ravoyî li foumire aviè l' tchambe, tot cåzant d' ene sitouve. Dji n' sai pocwè k' li plate-buze rabôgueye tofer. rl a: ricraetchî, rabate, boûtner, riboufer, ragoler. F. refouler la fumée. Coinrece Basse-Årdene. Etimolodjeye: Etimolodjeye: bodje "bog" (vinte), dobe betchete ra- (ravoyî foû di s' vinte aviè l' djåzant), rl a: ragoler.
raboirder [v.s.c.] rivni e s' måjhon. Gn a nén onk ki raboidreut, et mi k' est malåde! Li scole est houte dispu ene eure, et n a pont ki raboirdèt. On dit eto: rariver. F. se ramener, rentrer au bercail. Disfondowes: rabwârder, rabwèrder, rabwarder, rabwardè, rabwêrder, rabônrder, raboûrder. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje boird, avou l' dobe betchete di raprepiaedje ra-.
raboulet [o.n.] u raboulets [o.n.t.p.] 1. farene nén raidjeye, k' on s' endè sieve asteure po fé do gris pwin, dinltins po dner ås biesses. On meteut do raboulet dins l' cabolêye po les pourceas (R. Hostin). C' est avou les raboulets k' on fwait do pwin complet (L. Baijot). Les gaméns alént magnî des pogneyes di raboulets å ståve. (E. Gillain, ramexhné pa L. Pirsoul). Dispaitchans nos ki totaleure Nos n' alanxhe fé l' grand cumulet; Odjourdu, nos estans del fleur; Dimwin, nos plans esse raboulets (C. Wérotte, ramexhné pa L. Pirsoul). rl a: latons. F. son fin, remoulage, recoupe. 2. mannestés ki dmorèt dins l' raidje, cwand l' bon raidjaedje a passé. 3. mannestés d' cafè molou ki passèt houte do ramponô. Li ramponô esteut trawè, et l' cafè esteut plin d' raboulets (L. Pirsoul). Disfondowes rabulets, rabulet, raboulets, (e)rbulet, r(i)bulet. Etimolodjeye: bodje "boulet", do viebe "boulter", betchete ra- (çou ki "raboule" = çou ki dmore dins l' raidje après l' boultaedje). Coinrece Payis d' Nameur, Coûtchant walon, Basse-Årdene.
rabourer [v.c.] tcherwer. F. labourer. | rabouraedje [o.n.] tcherwaedje. F. labour. | raboureu [o.n.] tcherweu. F. laboureur. >> magnî come on raboureu: magnî foirt. On dit eto: come on råyeu, on sårteu. Etimolodjeye: latén "laborare" (bouter, ovrer), avou ridaedje R L.
rabriyoler [v.c.] berdeler. Ça fwait k' il a creu tot çki li feme lyi a rabriyolé. Coinrece Payis di Smwès.
rabruver [v.c.] diner u rinde a boere. Dji va ariver; dji n' a pus k' a rabruver les veas (J. Marteleur). F. abreuver.
rabulets rl a: raboulet.
Rabulèts [no d' gazete] prumire gazete e walon evoyeye dins les boesses ås emiles, enondêye pa José Schoovaerts e moes d' måss 2000. Gn a ddins: des noveles sol politike, avou des cotoirdowès imådjes di politikîs, des dessins erotikes, et des spirous. | Rabultî [n.dj.] mwaisse-sicrijheu del rivuwe "Rabulèts". Etimolodjeye: cawete -î, 2000.
Rabulèts: deus caricateures et on boket di spirou parexhous dins l' gazete éndjolike Rabulèts.
racabraire (codjowaedje) [v.s.c.] braire sins rlaye. Ké disdut avou Anita; ele brait et racabraire a rimpli des saeyeas (R. Viroux).
racadjonnler (codjowaedje) [v.s.c.] 1. fé bråmint des djonnes. 2. aveur des djonnes bråmint des côps so l' anêye (et k' i les fåt touwer), tot djåzant d' on tchet. rl a: racatchinter. F. mettre bas.
racalodjî (codjowaedje) [v.c.] diner on mwais lodjmint. I ls ont racalodjî dins ene pitite cassene come on ståve. Disfondowes: racalodjî.
racamuchyî [v.c.] bén muchyî. >> lete racamuchieye: lete k' on n' sait nén kî çki c' est l' evoyeu. F. lettre anonyme. Gn a on bea toursiveus ki m' a-st evoyi ene e-lete racamuchieye: on messaedje avou: rén a lére didins pont d' obdjet et pont d' no d' evoyeu, rén k' on fitchî ".exe". (J. Schoovaerts).
racapårti [v.c.] (codjowaedje) (mot d' agronome) cotaeyî ene tere di culteure e tot ptits tchamps, ki divnèt målåjheys a manaedjî (po-z î fé des voyes d' ahesse, po maneuvrer les ekipaedjes, evnd). Les tchamps sont pårtis et racapårtis po-z ahessî li peclêye d' eritants (L. Mahin). F. démembrer (une terre agricole). Etimolodjeye: viebe "pårti 1", forrefoircixhante betchete raca-, 1992. | racapårtixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "racapårti". F. démembrement.
racatchinter (codjowaedje) [v.s.c.] 1. fé bråmint des djonnes, tot djåzant d' ene lexhe. Ene lexhe, cwand ele fwait 10, 12 djonnes, on dit k' elle a racatchinté. rl a: racadjonnler. F. mettre bas. 2. esse toltins evoye après les lexhes, tot djåzant d' on tchén tins des tcholeurs des tchéns. 3. aler trinner, tot djåzant d' èn ome. Ou çki t' as co stî racatchinter disk' a des pareyès eures ! rl a: wåler. F. vadrouiller, traîner, vagabonder. Disfondowes: racatchin'ter, racatchin'tè. Etimolodjeye: viebe tchinter (bodje tchén), betchete raca-.
racatourner [v.s.c.] tourner et ratourner. Li vå del Molignêye racatoûne tot åddilong d' l' aiwe ki tchapote so les cayås (C. Massaux). rl a: catourner, ratourniker.
racatuzer I. [v.c.n.d.] tuzer co traze côps (a). Èn emile, c' est on scrijhaedje ki rexhe tot droet, d' on lan, sins tchicter, d' ene trake, espotanémint, cwè; c' est ene sacwè ewou çk' i n' si fåt nén casser l' tiesse po racatuzer meye côps çk' on va dire (Y. Paquet). F. réfléchir à fond, plancher. II. [v.s.c.] tuzer sot, tuzer et ratuzer al vude. Il est la ki racatuze tote li djournêye; el plaece di s' aler candjî ls idêyes ! Franwal: ahåyant po: déprimer, ressasser (les mêmes pénsées), être prostré, broyer du noir. | racatuzance [f.n.] estance d' ene sakî ki racatuze, ki n' a pus fiyate a leyminme, ki n' doime. F. dépression, prostration. >> tchair (u: toumer) dins les racatuzances: si mete a racatuzer a ndè divni malåde. N'avoz nén brai, come mame, cwand vosse båshele a tchai dins les racatuzances po on buzaedje ås egzåmints? (L. Mahin). F. faire de la dépression.
racawete [f.n.] 1. cawete metowe so ene cawete. >> no a racawete: no d' famile avou des ptits "de" metans "Mareye Tchestret di Henefe". F. nom à particule. 2. fioriteure ki pind. Joseph Vrindts esteut todi moussî come èn årtisse avou on flo ås racawetes, si cawe d' aronde eyet si tchapea d' batlî. 3. pådje metowe al fén d' on scrijhaedje po-z espliker èn ôte esplicaedje. F. annexe (superflue).
race rl a: raece.
rachoner, rachènè rl a: rashonner.
rachou, rachowe rl a: rashir (rashiou, rashiowe, codjowaedjes di "rashir"), rashir \rashiou (addj.).
raclaper I. [v.c.] riplaker onk conte l' ôte. Cwand les beas påwions d' ôr, cafloris rôbaleus Raclapnut po todi leus aiyes di vroûl et d' soye Eyou s' vont i catchî ? (C. Delvigne) II. si raclaper 1. [v.pr. a droet coplemint] si fé prinde (les doets) dins ene sacwè ki s' clôt. 2. [v.pr. sins coplemint] si rivni plaker onk siconte di l' ôte. Les vatches sont-st elaxheyes avou des colés d' fier ki s' raclapèt: gn a måy ene vatche ki s' disloye. Ene picete, c' est ene pitite usteye a deus bresses ki s' raclapèt po picî. Dj' aroke dins les ronxhisses... I s' raclapèt åtoû d' mes pîs come on cep - po m' ratni (L. Hendschel) F. se refermer. 3. [v.pr. a nén droet coplemint] a) si raclaper avou (ene sakî): si rmete avou ene (èn) ôte, sins esse maryî tot cåzant d' on divoircî, d' ene divoirceye. On dit eto: si raplaker, si racoler, si remantchî. F. vivre (en concubinage) avec. b) si raclaper a, après (ene sacwè): s' î elaxhî. On n' a fwait ki rdire les minmès sacwès avou des ôtes mots, et insi on n' s' î a ki pus stroetmint et å pus parfondmint raclapé (Max Stirner, ratourné pa J. Schovaerts). F. adhérer à. | raclapé, raclapêye [o.f.n.] li ci (cene) ki vike raclapé avou ene (èn) ôte. On dit eto: aclapé. F. concubin..
racostrer (codjowaedje) [v.c.] rakeude les botons, les mousmints (d' ene sakî). Po fé s' manaedje et l' racoster, il aveut s' sour Catrene (Léon Hector). Etimolodjeye: viebe fwait sol no "costire", costri, betchete ra-.
Råcoû [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Racour, e flamind Raatshoven, rebané avou Lîssin. Vîs scrijhas: Radulphi curte (1177), Raetshoven (1373). 2. hamtea di Meu (so plaece au Raucou). Disfondowes: Raucoû, Râcoû, Raucou, Rocoû, Rocou. Etimolodjeye: pitit no tîxhon "Rado" (Rodofe, Rawoul) + kimon no latén "cour" (cinse da Rado); rl a: Rocoû.
racourti (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rinde pus court (on mousmint, on scrijhaedje). M' avoz ddja racourti les djambes del nouve marone ? F. raccourcir. 2. rinde pus court (on scrijhaedje), po l' poleur fé cnoxhe azès ôtes so wai d' tins. rl a: rascourti. F. résumer. II. [v.s.c.] divni pus court (tot cåzant d' ene termene di tins). L' ivier arive, les djoûs racourtixhnut. Disfondowes: racoûrti, racoûrtë, racoûti. | racourti [o.n.] coûte modêye d' on scrijhaedje, d' on spitch, ki n' riprind k' les mwaissès-idêyes. Li responda da Van Cau dins Walo+ gazete åreut mî fwait d' esse sicrît e walon avou on racourti e francès (J. Schoovaerts). F. résumé. | racourtixhaedje [o.n.] accion d' racourti; si rzultat. Disfondowes: racoûrtihèdje, racoûtichadje, racoûrtichadje, racoûrtëchadje, racoûrtichâdje. F. raccourcicement, résumé. | racourtixhant, e [addj.] ki racourtixh. Fijhoz mu on ptit racourtixhant scrijhaedje so çou k' a stî dit al conferince. F. concis(e). Disfondowes: racoûtihant, racoûtihant racoûtichant, racoûtichant, racoûrtichant.
racoxhter [v.c.] rakeude, rassercyî al varade. Dj' a racoxhté l' tchåsse, i les metrè co deus côps, et pu on les fotrè ås lokes. Etimolodjeye: bodje coxhe, cawte -ter, betchete ra-, avou assaetchance di racostrer.
racracoler [v.s.c.] racroler. Sorcoinrece di Hognoûl.
racrapoter si racrapoter [v.pr] 1. divni pus ptit, pus stroet et plin d' pleus di cåze del tcholeur (crinme so do tchôd laecea), del setchresse (plante k' a soe), del viyesse (viye djin). Mori tot s' disfijhant Et tot s' racrapotant Come mourt on sinonime... Ubén fé s' dierinne båye Sorlivé pås femreyes Come vigreus Cintenaire; Et raetchî s' dierin dint Tot boerlant "Misterdam" (J. Brel, rat. pa L. Mahin); rl a: ratchitchî. F. se recroqueviller, rapetisser, se contracter; Alm. zusammenschrumpfen. 2. si rployî so lu-minme, fizicmint, ramoenner les coxhes et les talons so s' coir, copurade cwand on-z est coûtchî et k' i fwait froed. Dji m' racrapote si bén Tot fjhant samblant d' socter K' on n' åreut pus seu dire Ki dj' esteu ene sakî (F. Quinaux, ramexhné pa L. Pirsoul); rl a: s' ascwati. F. se recroqueviller, se blottir; Alm. sich zusammenrollen. 3. si rployî so lu-minme imådjreçmint: n' aconter ki les djins di s' pitit payis tot dismeprihjant ls etrindjirs. Po les franskiyons, c' est les Walons ki s' racrapotèt; mins n' est çu nén purade zels ki sont racrapotés sol culteure francesse ? F. se recroqueviller, se replier sur soi; Alm. sich abkapseln. Disfondowes: si racrapoter, su racrapotè, si racripoter, si racrampoter, ès' raclapotè. Etimolodjeye: bodje "crape" eyet betchete ra- (motoit fôme do walon do Coûtchant d' ene betchete rifondowe re-): ridivni come ene pitite crape. | racrapotaedje [o.n.] accion di s' racrapoter; si rzultat. F. repli sur soi (sinse 3) rétraction, contraction (sinse 1).
racrapoter: "Gn a pont d' avance di dmorer la, racrapotêye dizo voste åbe, ô, vos, Åricia !" (saetchî foû d' on spirou © Lombard Rosinski Van Hamme)
racroler I. [v.s.c.] 1. fé des croles tot cåzant di tchveas k' estént plats dvant. Elle a ses tchveas ki racrolèt: c' est k' i plourè del vesprêye. 2. fé on ptit movmint d' ratchitchaedje k' on n' sait ratni, tot cåzant do nez. Il a l' nez ki racrole: c' est k' i conte ene minte. 3. si ratchitchî tot souwant, tot cåzant d' ene plante. Les mayisses ont soe: i cmincèt a racroler. rl a: racrapoter, croufyî. F. se recroqueviller, rabougrir. Ingl. to curl up. II. si racroler [v.pr.] racroler (so lu-minme). Il a les tchveas ki s' racrolèt. F. boucler, friser. Disfondowes: racroler, racrolè. rl a: racracoler. Etimolodjeye: bodje "crole" eyet betchete ra-.
racwén [o.n.] sorcwén. F. recoin. Disfondowes: racwin, racwén, racwé.
racwiter [v.c.] 1. èn pus dmander d' esse payî po èn ovraedje k' on-z a fwait. Dji lyi a racwité ses 100 uros. F. acquitter 2. dimander k' on roveye ene biestreye k' on-z a fwait. C' est l' cawêye des parints ki poirtèt l' doû et ki vnèt so l' aite, ene feye l' an, avou ene potêye divins leus bresses, come s' i s' alént racwiter di n' aveur måy pus vnou dispoy l' an passé (P.H. Thomsin). Signeur, dinez nos ådjourdu li pwin po nosse djournêye; et s' racwitez totes nos måcules. F. pardonner | racwitaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe « racwiter ». On dclåréve k' on meteut les tchamps a Burnet po do racwitaedje di des côps d' mwins k' i nos dnéve. F. acquitement, échange >> c' est do racwitaedje: Franwal: ahåyant po: "donnant donnant".
radårer [v.s.c.] rariver e dårant. F. rentrer précipitemment. Etimolodjeye: viebe adårer, betchete r(i)- / (e)r-.
rade I. [addj.] ki va vite; ene rade oto. II. [adv.] vite; Gn a des cis ki vont trop rade, k' ont todi ene ascoxheye d' avance so ls ôtes (Y. Paquet). Disfondowes: rade, râde. Etim. latén rapidus. | raddisté [f.n.] cwålité d' ene sacwè ki va rade. Disfondowes: raddisté, radsuté, râdistè. | radmint u raddimint [adv.] avou raddisté. Li Leu å Tchén: Vloz mindjî on boket, po vos rimpli vosse vinte ? I vos fåt radmint vo disfinde (L. Bernus). Disfondowes: ran'mint, rad'dimint, rad'dumint, rân'mint, rad'mwin.
radiowigne [o.n.] fijhaedje et evoyaedje d' emissions radio. F. radiodiffusion. C' est ci rnacant ovraedje la del må-rlomêye "Radio Mille Collines" ki nos alént waitî d' anixhiler, avou les minmès piceures ki zels: tot fjhant do radiowigne (L. Mahin). Etimolodjeye: bodje "radio", cawete -igne, ahiket ristopé pa on W, 1998.
rådisse [f.n.] sôre di ptit rond navea, e sincieus latén, Raphanus sativus, k' on magne sovint crou divant d' mareder, pask' ele drouve l' apetit. Magnîz ene rådisse ! rl a: ramonasse. F. radis. >> rodje rådisse. des rodjès rådisses. F. radis rouge. >> blanke rådisse. des blankès rådisses. F. radis blanc. >> fåsse rådisse: bahote rådisse (vude å mitan). Disfondowes: raudisse, râdisse, radisse.
rådisse di tchvå [o.n.] ramonasse (Armoracia rusticana). rl a: ramonasse. F. raifort. Ingl. horseradish. Ny. mierikwortel.
rådisse di tchvå (poirtrait hacné sol Daegntoele).
radje 1 rl a: raedje.
radje 2 rl a raidje.
radjîster (codjowaedje) I. diner l' djîsse (a ene sakî k' on n' vout nén, a onk ki s' catche). Mon Emile Chlake avént radjîsté des Djwifs tins del guere. Dire k' on-z avot radjîsté tous ces pûs la tote li samwinne dins nos hures. F. accueillir, recueillir, héberger. II. si radjîster [v.pr] trover ene radjîsse, tot djåzant d' hapeu d' boûsse. F. se réfugier, se planquer. 2. aveur si djîsse, tot djåzant d' ene såvadje biesse. rl a: si rmete. F. gîter. Gn a ene fawene di radjîstêye al gregne (Rasgoutadje). F. gîter. Disfondowes: radjîstrer, radjîster. Etimolodjeye: bodje "djîsse", betchete ra- (rivni aviè s' djîsse). | radjîsse [f.n.] plaece ki des djins ki sont rcwerous s' î catchèt. I ls ont moenné evoye viè leu radjîsse, emey li bwès po ls î wårder come ostadjes (L. Mahin). rl a: catchète, muchète. F. refuge, retraite, cachette. Disfondowes: radjîsse. | radjîstoe [o.n.] 1. plaece dins les montinnes k' on s' î pout radjîster cwand i fwait mwais. F. refuge. 2. plaece so ene otovoye, ene cwate bindes, wice k' on pout parker cwand on est e pane. F. refuge. 3. plaece bén assonrêye ki des terorisses, evnd, s' î rmetèt. F. refuge, base arrière, planque. Il avént leu radjîstoe o fén mitan des montinnes. (2002) Les Amerikins bombardèt co les radjîstoes des cîs del "Qayda" e l' Afganistan. Disfondowes: radjîstroû, radjîstwè, radjîsteu.
raece [f.n.] 1. sôre di djins (avou on coir et ene tuzance bén da zels). Ci lingaedje la, c' esteut do walon, li minme no ki li ci del raece des djins k' el ont cåzé disk' al difén, e 2075 (G. Michel). Deus raeces dins l' minme payis, avou tchaeke ses abondroets, ene k' end a bråmint, l' ôte k' end a waire, c' est çoula ki l' Marwan Bichara loume l' apatheid (L. Mahin). 2. sôre di biesse. Li bleu-blanc, on l' lome eto li BBB, ucobén li raece cabolêye bleuwe u cafloreye bleuwe di Beljike (pådje do BBB). >> tchén (tchet, evnd) d' raece: tchén ki rshonne a on modele k' on-z a decidé po l' alomåcion del raece. Didins m' måjhone, c' est lu k' est rwè...Portant, ci n' est nén on tchén d' raece (L. Gauthier). rl a: baståd, tchén d' corote. 3. djins k' ont ene sôre di caractere. Dismefyîz vos ki l' ci ki vs l' a dit n' soeye on djalot; c' est ene laide raece ossu, savoz, ces-la (A. Maquet). | raecisse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki s' kidût diferinnmint a l' asulon del raece des djins. On-z oya brutyî ki l' referé amerikin, c' esteut-st on raecisse ! (L. Mahin). rl a: zenofobe. F. raciste. II. [o.n.] kidujhance do (del) raecisse. F. racisme. | raeciveusté [f.n.] kidujhance raecisse. Esteut çu del raeciveusté siconte des ekipes afrikinnes ? (L. Mahin). F. racisme. Etimolodjeye: bodje "raece", cawete "-iveusté", basti po cwand on-z a dandjî d' mostrer ene diferince inte raecisse I & II, 1998. | raeciveuzmint [adv.] d' ene raeciveuse manire.
raedje [f.n.] 1. måvlaedje. Ké raedje k' il a o coir ! Li raedje l' espaitchive di djåzer. rl a: araedjî. 2. må d' dint Dj' a passé l' wekene avou ene raedje di dints. 3. må d' araedje. C' est on rnåd moirt del raedje. Disfondowes: radje, rèdje, râdje, raje, râje. Etimolodjeye: latén rabies (minme sinse).
raezer I. [v.c.] 1. côper les poys å raeze del pea. Les cinsîs ont ddja raezé les vatches divant ki l' årtisse n' arive pol botnire. >> On n' ramasse waire di linne e raezant l' cou a on pourcea: po onk k' eterprind èn ovraedje k' on sondje k' i n' wangnré waire di cwårs avou. 2. distrure pår. A l' Ofinsife da Von Rouchted, tot l' viyaedje a stî raezé. 3. rissaetchî les schoices et les setchès coxhes des sapéns abatous, avou l' raezete. 4. tirer les ptitès eriesses d' on shabot, avou on raezoe. 5. (imådjreçmint) peler les coisses. Il nos a co vnou raezer avou si aclevaedje di colons (A. Vidal). rl a: raeziner. II. si raezer [v.pr.] 1. si côper les poys. Ele si raeze dizo les bresses. >> esse raezé al hatchete u s' awè raezé drî on bouxhon: esse må raezé. 2. s' ascwati I s' a raezé dins ene bôre di singlé, tins k' les gårs passént. 3. en si nén mostrer, èn rén dire. I s' a raezé tot do lon do procès. Franwal: ahåyant po: adopter un profil bas, raser les murs. Disfondowes: rèzer, razer, razè, razî. | raeze [f.n.] dins l' ratourneure a raeze: a) fén plin, djusk' å boird. Il a vudî del gote a raeze. rl a: a houpe, a raschate; rl a: åraeze. b) djusse å livea del pea, tot cåzant d' on raezaedje si rtaeyî les poys a raeze. | raezoe [o.n.] 1. usteye po s' raezer. Il s' a ratchté on raezoe electrike. rl a: rabot. >> côper come on raezoe: côper bén, tot djåzant d' on coutea rawijhî, evnd. >> Ass pierdou t' raezoe: riprotche a ene sakî k' est må raezé. 2. pitit pexhon a) po s' fote d' on pexhaedje da kéconk. I pexhive dins Smwè. - Cwè ass prin, hê, Mimile - O dji n' a apici k' des raezoes (ramexhné pa L. Mahin). b) pitit tene pexhon ki sieve d' amoice pol brotchet. 3. tafiåd Li Madjrote, on pout dire ki c' est on raezoe, la, ça ! Disfondowes: razwè, rèzeu, rèzû, rizu, razoû, razwa, razwêr, razwar, razwâr, razwôr. | raezaedje [o.n.] accion di raezer et si rzultat. On savon pou après l' raezadje. Al fén, cwand l' shabot esteut plané et creuzé, i dmerot co l' raezaedje, pus l' polixhaedje. Disfondowes: razadje, rèzèdje, razâdje. | raezire [f.n.] usteye do boledjî, po rnetyî les mwaiyes. On ramasse les restants d' påsses ki colèt dins l' mwaiye avou ene raezire (A. Carlier & W. Bal). F. racloir. Disfondowes: razîre (rèzîre, razêre, razière). | raezoûle [f.n.] raezire. Disfondowes: razoule. | raezeure [f.n.] pitits rututus do raezaedje des shabots. | raezeu, raezeuse u raezresse [o.f.n.] 1. ovrî, ovrire k' acheve les shabots. 2. sakî ki raeze (copurade avou l' sinse di peler les coisses). | raezif, e [addj.] k' a les poys a raeze. On rossea tchén raezif. Il ont on fok terî raezif: ké hagnûle pitit tchén po ça ! F. à poil ras, à poil court.
raezete [f.n.] 1. usteye des bokions po peler et scoxhî les sapéns abatous. 2. ( ~ a long mantche) såcloe å longou mantche po såcler d' astampé. Po-z aclairi ås betråles, nosse pere passéve avou l' raezete, pus on-z achevéve al mwin. F. binette. 3. ( ~ a ptit mantche) raezire. 4. pitite fåtcheuse ki n' fijheut ki côper l' four u l' dinrêye. Gn a yeu les raezetes, pus les djavleuses, pus les loyeuses (J. Boulard). 5. usteye do shabotî, po rpasser les shabots planés et creuzés. Come raezete, les shabotîs prindént pa des côps tot bounmint on boket d' veule. Disfondowes: razète, rèzète, razate.
raezete 1: raezete po spiner ås sapéns (poirtraits saetchî pa M. Delogne eyet L. Mahin). | raezete 4: raezete, li prumire pitite machine ki n' fijheut ki d' fåtchî (poirtrait saetchî pa L. Mahin). |
raezibusse I. [addj.] 1. sins ene mastoke. F. fauché(e), ruiné(e). 2. reyusse (ki n' sait cwè responde) F. à bouts d'arguments, le bec cloué. II. [adv] dins les ratourneures: awè raezibusse: fé berwete. F. échouer. fé raezibusse: a) ramasser tous les plis (ås cåtes), tos les cwårs d' ene eritance, evnd. rl a: rastibwezer; b) vudî s' vere d'on plin côp; si rtrover raezibusse: esse reyusse, en pus sawè cwè fé d' awè stî emantchî. L' anêye ki vént, dji serans tcheryîs på minme busse; nos parints (ki n' vlént nén k' on hante eshonne) s' endè vont rtrover raezibusse (L. Mahin). F. décontenancé(e), trompé. III. [mot fråze] 1. bernike. Li bole a radjipé et s' n' a-t i fwait k' ene guiye. Raezibusse po ç' côp ci ! (J. Bily). rl a: reyusse. F. raté ! Manqué ! 2. Gn a dmore rén ! a) cwand on-z a magnî tote si assîte. b) cwand on-z a ramassé tos les plis ås cåtes. Disfondowes: razibus'. Etimolodjeye: calcaedje do F. rasibus (a raeze), 1900. Coinrece Lidje Årdene.
raezner u raeziner [v.c.] 1. såcler (les petråles, evnd.) avou ene raezete. 2. ramasser avou do pwin les restants d' amougnî et d' såce k' i gn a å fond des plats, des pêles, evnd. C' est måhonteus d' raeziner si assîte. 3. po ene maladeye, atraper tote les djins d'ene famile, d'ene binde. Mon l' marxhå, ont stî tertos raezinés pal gripe aziyatike (A.Vindal). rl a: rascråwer. Etimolodjeye: bodje " raezer " et cawete raptitixhante -iner. Disfondowes: razner, raznè, raziner. Pc. rasinë. Coinrece walon do Coûtchant.
raf [mot-brut] mostere on movmint ki s' fwait d' on plin côp. Raf a tere ! Em pidjon a tcheyou sol toet, eyet raf dins l' pidjonî (J. Coppens). rl a: rouf, rif. F. vlan. >> Raf ! no d' ene rivuwe des Walons do Congo (1952), wice k' i gn aveut des scrijhaedjes e walon.
raf: On limero di "Raf !" (måss 1952).
rafôrer [v.c.] rapoirter do four, del fôrêye. F. affourrager.
raf-tot-djus [o.n.] dåre-tot-djus. >> Raf tout djus: no d' ene rivuwe di Nivelles.
rafiyî (si rafiyî) (codjowaedje) [v.pr.] 1. esse binåjhe d' avance, tot ratindant ene sacwè; Dji nos rafiyans di vs vey vini å raplou do moes d' måss (P. Otjacques). C' est Påke dimegne ki vént, Dji m' rafeye di saveur si vos m' payroz m' cocogne (H. Mahy). rl a: si ragranci, transi. F. attendre impatiemment, se réjouir d'avance, espérer. >> On s' rafeye di vs vey vini a...: Franwal: ahåyant po: "Nous avons le plaisir de vous inviter à...". 2. bén inmer. Les djins s' rafiyèt di des femes a vs fé houri (R. Mouzon). F. se délecter, se régaler, tomber sous le charme de, aduler, adorer. Disfondowes: rafyî, rafiyî, rafiè, rafiyi, rafier. Etimolodjeye: viebe si fiyî, betchete ra-. | rafiya [o.n.] çou k' on s' rafeye après; Dji vou rovyî l' laide moirt k' epoite avou leye nos djoyes, nos trezôrs et nos rafiyas (J. Defaweux). Pinsez pol fiesse di Noyé, sacwantès eures di påye dins les payis wice ki totafwait va cou dzeu cou dzo, ça nos dinreut li rafiya ki l' atelêye s' arestaxhe. (C. Massaux). rl a: espwer, atimprance. F. espoir, aspiration, attente joyeuse. >> rafiya måy n' as: to n' as måy çou k' to t' rafeyes d' aveur. F. tu n'as jamais l'objet de tes rêves. >> fås rafiya: sacwè k' on s' rafeye après lonmint et k' on n' a nén. A n' sohaitî ki çou k' on-z a, on n' fwait måy nou fås rafiya. F. fausse attente, espoir déçu. Disfondowes: raf'ya, rafiya. | rafiyance [f.n.] estance d' onk ki s' rafeye après åk. Kimint wådréns ns nos rafiyances ? (M. Lejeune). F. espérance, désir. Etimolodjeye: cawete -ance. | rafiyåde [f.n.] moumint d' rafiya. Nosse langue c' est l' seuve ki tchereye nos rafiyådes. Nolu n' sait mes tourmints, mes rafiyådes et mes poennes såf Djezus (R. Viroux). F. aspiration, attente, souhait. Etimolodjeye: cawete -åd. | rafiyant, rafiyante [o.f.n.] onk (ene) rindou après ene sacwè. F. amateur, fan. >> rafiyant d' nateure: onk (ene) ki voet voltî l' nateure. F. écologiste, natiraliste. Etimolodjeye: cawete -ant, 1990.
ragadler (codjowaedje) I. [v.s.c.] berdeler. Et pu, i gn a l' gamén, et on n' ragadele nén sol dos des djins dvant on gamén, don ! (L. Mahin) K' avîz a berdeler Et a tant ragadler, Ô, vos deus, Tchafiåds dås shijhes trawêyes ? (L. Mahin). On-z a vitmint lomé çoula des djåspinreyes, paski les djins î vnèt djåspiner, ça vout dire ramter, tchafyî, berdeler, plaider, copiner, ragadler. (L. Mahin). II. si ragadler: rimete si cwefeure, si tchapea, evnd, d' adram. Ragadlez vs on pô ! rl a: agadler. F. ajuster (sa coiffure). | ragadlaedje [o.n.] accion di ragadler, si rzultat. F. bavardage, papotage, galimatia. | ragadlåd, e [o.f.n.] li ci (cene) ki ragadele tofer. rl a: tchafete. F. bavard(e). | ragadleu, ragadleuse u ragadelresse [o.f.n.] ragadlåd(e). F. bavard(e).
ragaguete [f.n.] linwe, babetch (cwand on cåze avou). Les cråxholets pixholéts Harlicotént leu ragaguete Avou des airs di pun d' copete (J. Beaucarne). rl a: raguete. F. caquet. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
ragognasse [o.n] 1. sôlêye. 2. grand vere di peket. rl a: hûfion, hena. Coinrece Payis d' Lidje, di Ståvleu.
ragoler (codjowaedje) I. [v.s.c.] foumer pal gueuye, u pa ene finte, et ravoyî l' foumire ådvins, tot djåzant d' ene sitouve, d' ene tchiminêye, d' èn aparey å gaz. Cwand l' air est må metou, dj' avans nosse sitouve ki ragole. rl a: ricraetchî, rabate, boûtner, riboufer, rabôgyî. F. refouler. II. [v.s.dj.] rivni del foumire aviè les djins dvins l' tchambe. La k' ça ragole co. Disfondowes: ragouler, r(u)gouler, ragoler. Etimolodjeye: bodje "gol" (gueuye), dobe betchete ra- (ravoyî foû di s' gueuye aviè l' djåzant), rl a: rabôgyî. Coinrece Basse-Årdene.
ragosse [f.n.] 1. burton d' djote. 2. toursion d' peme. On dit eto: crakion, toursea, touret. F. trognon. 3. burton d' verdeures ki dmorèt e corti après l' ivier. Al fén do moes d' fevrî, on neteye li corti: on scote les ragosses et on råye les rcinêyes ki dmorèt d' l' ivier (M. Anselme). On dit eto: sitrouk. F. tige desséchée. Etimolodjeye: latén ragire (rûtyî come on pourcea), did la, no do singlé, did la, tote coûte et grosse sacwè (parintêye do F. "ragot"). Coinrece Basse-Årdene.
ragranci, (si ragranci) (codjowaedje) [v.pr.] si rafiyî. Dji m' ragrancixh d' awè des novèles. Si ragranci D' vey crexhe ene pitite soû Ene pitite feye A costé d' nosse gamén, Et al plaece conoxhe li doû (R. Hostin). F. espérer impatiemment.
ragrandi [v.c.] 1. rinde (co) pus grand. F. aggrandir. 2. rimete di l' aiwe dins on trop spès likide. Dj' a ragrandi l' sope po nd aveur po tertos. F. rallonger, diluer. Etimolodjeye: bodje grand, betchete ra- (di rindaedje).
ragrawyî, (si ragrawyî) (codjowaedje) [v.pr.] si rmete d' asgur après ene maladeye, ene rascråwe. I cmince a s' ragrawyî. F. se rétablir, se remettre à flot.
ragregnî [v.c.] I. ramoenner al gregne. Cwand l' four esteut bén setch, on l' ritcheryive e broxhe et l' ragregnî sol cina. On ragregnive li lén et l' distcherdjî dins on mafe (ramexhné pa J.J. Gaziaux). F. rentrer, engranger. II. prinde d' ådfoû, et ramoenner e s' måjhone. L' espagnol, sapinse Adelayide Blasqués, a ragregnî mo des galicisses; pocwè, dins mes lives, ni nén stitchî sacwants ispanisses e mi francès? (L. Mahin). F. introduire, emmagasiner, intégrer. Etimolodjeye: bodje gregne, betchete ra- (di ramoennaedje).
raguete [f.n.] 1. tchafete (onk, ene ki djåze tofer sovint po n' rén dire). F. bavard(e). 2. (v.m.) osteye ki les efants alént brûtyî avå les voyes do Bon Vénrdi djusk' a Påke, po houtchî les djins ås ofices del poenneuse samwinne.
raguider [v.c.] riwaitî. Dji vos raguide shofler, come el vint sol batea (J. Beaucarne). Les cis ki bôreatèt sins triyaner, Et ki s' savèt co raguider dins l' muroe Sins aveur håsse di fote leu pougn didins (J. Boitte). Coinrece payis d' El Lovire et di Scåssene.
rahener (codjowaedje) [v.s.c. & v.c.] (mot d' cinsî) 1. greter å rustea u passer a l' îpe po rcatchî les grinnes k' on vént d' semer Cwand on seméve do soele dins les sårtaedjes, on rahenéve djusse avou ene grosse sipene (L. Mahin). Si on m' åreut yeu-st aprin a tcherwer, a semer, a rahener, a fåtcher et si l' plouve ni tchaireut nén si rapiasmint, dj' åreu yeu stî cinsî, mi avou (Y.A. Elalamy, rat. pa L. Mahin). Dj' elzî a aprin a tcherwer, a rahener, a semer l' grin; kibén k' i faleut di sminces å bounî, kimint k' on dveut mete l' ansene et tot l' resse (L.J.L. Lambillion). rl a: irper, seracuzer, ahener, ricatchî. F. herser, recouvrir. 2. dismantchî les ptitès rukes. Il est dins s' djårdén do maten al nute a greter, a rahener, a baler, a semer, a distroker (J. Selvais). rl a: brijhî, ringyî. 3. rusteler. F. râtisser. 4. greter a tere avou s' pî (tot djåzant d' on tchvå, d' on gayet). rl a: xhaerbiner. Disfondowes: rahèner, râner, rahaner, rahiner, rayèner, rayènè. | rahenaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rahener". Po dire on bon rahenaedje, i n' faleut pont leyî d' guindes eter les passaedjes. Après l' tcherwaedje, c' esteut l' rahenaedje avou ene îpe atelêye a on tchvå (G. Michel). F. hersage, râtissage. Disfondowes: rahanadje, rânadje, rahènadje, rahènèdje, rayènadje, rayènâdje.
råhon rl a: råjhon.
rahopter u rahopler [v.c.n.d.] rimete del tere ås pîs di (ene plante, come li mayisse, les crompires). Ont i ddja stî rahoplé leus crompires ? On dit eto: reterer, rehåssî, ramonter, ramotner. F. butter.. | rahoplaedje u rahoplaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "rahopter" et "rahopler". F. buttage. | rahoptrece [f.n.] u rahoploe [o.n.] pitite tcherowe po rahopter (ås crompires, evnd.). On dit eto: cro, hé, retereuse, eraire al mwin, binoe, ramontoe.
rai [o.n.] 1. pitit fi d' loumire ki s' fwait cwand l' solea passe pa on ptit trô. rl a: rayi, rayire. 2. (mot d' tchårlî, di ciclisse) dins ene rowe di bwès, u ene rowe di velo, çou ki rloye li moyoû ås tchames, u al djante. F. rayon.
Rowe di bwès: li moyou et li dzo des rais (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
raidje [o.n.] treyisse k' on met des grinnes, do såvlon, evnd. dissu, et k' on cahosse, po rsaetchî les mannestés foû. On meteut les raidjes å diale, pu on dialéve (J. Boulard). On passéve les payetes å raidje, po rsaetchî les nichtés, pu on les rmetéve dins les payasses (d' après M. Francard). rl a: boultoe, botiou, triyoe, puroe. F. tamis, crible, sas. >> grand raidje: batch avou on treyisse, k' on fwait hossî a deus, u tot seu tot l' pindant après on sômî. >> pitit raidje: ceke di bwès avou on fén treyisse, k' on cahosse avou ses mwins. Il a passé l' noere tere avou on ptit raidje, et il a fwait des potêyes avou on ptit brostion d' djeraniom (L. Mahin). rl a: tamijh. Disfondowes: rédje, rêdje, rèdje, radje. Etimolodjeye: latén dragiu (minme sinse). | raidjreyes [f.n.t.pl.] 1. çou ki pout passer houte do raidje. F. criblures. 2. (mot d' tchesseu) féns plombs. Les måyes, zels, demarént dvant les fiziks, come des harlakes (J.P. Dumont). Les tireus lzî leyént prinde trinte, cwarante metes, pwis les raidjreyes les fjhént berweter po on dierin couperou. k' on faizan d' treye ki les raidjreyes ont dismonté et ki ratind, ståmusse, ki l' tchén d' tchesse lyi dene si daye (J.P. Dumont). F. mitraille. Coinreces payis d' Lidje & Årdene.
raidjeus ås ptitès grinnes avou on grand raidje (poirtrait saetchî pa L. Mahin). |
raidjî [v.c.] passer å raidje. On raidjive les payetes po-z endè fé des payasses (J. Boulard). Dji vou bén del noere tere po mes fleurs, mins i mel fåt fene raidjeye (L. Mahin). >> raidjî s' velin: critiker laidmint ene sakî, ene sacwè. Ses scrijhaedjes ni siervèt k' a raidjî s' velin vipérrece (L. Mahin). rl a: botyî, boulter, tamjhî. F. bluter, tamiser, sasser. | raidjaedje [o.n.] 1. accion d' raidjî. 2. çou k' a stî raidjî. 3. çou k' i gn a a raidjî. Li mayaedje do treyisse, ça dipind di t' raidjaedje: si c' est des ptitès grinnes, il est ttossu pus fén. F. tamisage. | raidjeu, raidjeuse u raidjresse [o.f.n.] li ci (cene) ki raidje. Coinreces payis d' Lidje & Årdene.
raigra [o.n.] sôre di yebe k' on seme po do four, ki vént d' ene reléjhowe sôre di dråwe, e sincieus latén Lolium perenne. Gn a deus tchivroûs k' adschindèt les shijhes e Pré al Rogne po s' fôrer d' blanc coucou, di djaene coirvesse, di pate di tchet ou d' raigra (S. Fontaine). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "raygrass". (minme sinse) pal voye do francès.
raiwî [v.c.] amoenner d' l' aiwe. Li fond d' Bouname, c' esteut on ptit vå raiwî pa deus troes sourdants k' abrotchént foû do bwès do minme no. (J. Polet). F. irriguer, arroser.
råjhon [f.n.] çou ki permete a ene djin di djudjî sins aconter ses sintimints. F. raison. >> aveur råjhon: esse dins l' bon, dire ene sacwè ki va ariver. Awè, t' aveus råjhon, Gaston, on vikéve bén (P. Ansiaux). Disfondowes: raujon, rauhon, raujan, rêjon, rêzon, rêzong. | råjhnåve [addj.] k' adjixh tot shuvant si råjhon. Disfondowes: raujonauve, rêzonâbe [âp'], raujnauve.
råle 2 [f.n.] djivronde. On dit eto: måle. F. givre. Disfondowes: raule, râle, rîle. Etimolodjeye: sivierba di råler (reler). | råler [v. sins djin] reler. | rålaedje [o.n.] relaedje. | rålêye [f.n.] relêye. | råltiner [v. sins djin] råler tot doûcetmint.
rålea di djniesses [o.n.] sôre di ptit cok di brouhires, e sincieus latén Crex crex. F. râle des genêts. Disfondowes: raulê di gn.gnèsses, raulia di gn.gnèsses.
raler plin [vierbire sins coplemint] (mot d' houyeu) si ristoper tot cåzant d' ene taeye di mene, tot cåzant d' ene voye di houyire k' il î tchôke, pu ki l' plafond et les meurs toumèt. F. s'effondrer. Etimolodjeye: racourteye fôme di "raler plin d' tere". | ralaedje plin [o.n.] 1. croûlaedje d' ene taeye dins ene houyire, ene mene. Å cabaret, on vî houyeu, raconte comint çk' il a schapé a on ralaedje plin. F. effondrement, éboulement. 2. (imådjreçmint) croûlaedje di tos les rafias (espwers). Frantz esteut moirt, djus, capoute ! Ké ralaedje plin ! (W. Bal). rl a: disbåtchmint, discatibulaedje, disvoymint, displit, diloujhmint. F. désespoir, désolation.
ralodjî (codjowaedje) I. [v.c.] ritrover on lodjisse a ene sakî k' end a pupont. F. reloger. II. si ralodjî [v.pr] ritrover on lodjmint. Il a rtrové ene måjhon; vo l' la ralodjî (J.M. Pierret). 2. s' alodjî. Sapinse li curé, il årént ene måjhon po k' i s' ralodjénxhe (J.M. Pierret). Disfondowes: ralodjè, ralodjî.
ralondje [f.n.] çou ki sieve a ralongui. F. ralonge. >> c' est do bwès d' ralondje: a) c' e-st on toû po vs fé ratinde. rl a: berwete. Franwal: ahåyant po: "calendes greques". b) c' est ene rawete ki n' sieve a rén. Franwal: ahåyant po: "digression, développement inutile".
raloukî (codjowaedje) I. [v.c.] loukî mwintes côps, copurade des djins Lorint, avou ses belès botes, ses sporons tot rglatixhants esteut ttossu bea a raloukî ki les sôdårds so les cåtes di novelan (A. Lenfant). F. regarder, contempler, admirer. rl a: riloukî. II. si raloukî [v.pr.] esse metou onk divant l' ôte. F. être en face de. | raloucant [adjondrece] metou djusse divant. F. en face de. rl a: djondant.
ramadjî [v.s.c.] cåzer bråmint. rl a: berdeler. | ramadjåd, e [o.f.n.] li ci (cene) ki ravåde tofer. rl a: tchafete. F. bavard(e).
ramasse-poûssire [o.n.] cacaye metowe po wårni dins ene måjhone et k' on trove ki n' sieve a rén, k' a ramasser les poûssires. Fote mu tot ça ås riketes, don: c' est tos ramasse-poûssire. Plurial: des ramasse-poûssire. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
ramasser [v.c.] 1. prinde al tere. I s' a baxhî po ramasser l' pîce di deus cenes. F. ramasser. 2. fé ene coleccion di. I ramasse les viyès cåtes poståles. F. collectionner. 3. rascode et mete al prijhon. I l' ont vnou ramasser al pikete do djoû. F. arrêter. 4. haper (ene maladeye, des côps). Il a ramassé on bon matchurea. F. attraper. >> ramasser ene dobleure, ene rigodinne, ene diguedinne, ene deguzene, ene ratournêye, ene plouzêye, ene danse, ene frotêye, ene dispoûslêye, ene sipoûslêye, ene ramoujhnêye, ene douye, ene dôpinne, ene coreccion, ene tatouye, ene taene, ene taenaesse, ene doguete: a) riçure ene volêye di côps. F. recevoir une raclée. b) esse batou platmint. F. être battu(e) à platte couture.
ramdam [o.n.] brut d' diale Cwand tos les camions rintrèt d' on plin côp e l' oujhene, ké ramdam ! rl a: roumdoudoum, derame. F. vacarme. Disfondowes: ram'dam'.
rame 1 [f.n.] 1. pitite fene coxhete, aprume di beyôle, k' on fjheut des ramons avou. F. brindille, branchette. >> des rames di ramon: rames di beyôle. >> rame di pingne: montant do tcherdon ås folons, po ramer les poes. >> rame di poes: coxhe sititcheye a tere, dins les semaedjes di poes, di feves ås rames, et k' elzî sieve d' astoca. On prind des brantches di hesse po fé des rames di poes; li mî, c' est les pus brantchous (M. Anselme). Metoz des rames a vos poes greks (J. Wisimus). rl a: ålea. F. rame, tuteur, perche. >> Mete des rames a ses poes: si mwaistri. Djonne, ni prindoz k' des bons pleus Metoz des rames a vos poes (J.S. Renier). >> poes a rame: poes ki n' vinèt k' so des rames, (eneviè les mandje-tot et les nintes ki vnèt a tere. F. pois à échallas. 2. rame des petotes: coxhea des canadas. Nos aléns ramasser ås rames des petotes (J. Coppens). On dit eto: ranxhe. F. fane de pomme de terre. 3. dobleure. On nd a atrapé des rames so nosse dirî, cwand on-z esteut djonne. F. correction, volée de coups. Disfondowes: rame, râme, rin.me, rême, rin.ne, rin (omrin).
rame 2 [f.n.] todi avou l' mot rime dins les ratourneures >> sins rime ni rame: sins råjhon. I broca sor lu sins rime ni rame (J. Wisimus). F. sans rime ni raison, sans cause apparente, sans justification. >> i n' a ni rime ni rame: i n' a pont d' råjhonmint; i n' a pont d' shûte dins les idêyes. >> Çoula n' a ni rime ni rame: ni cou ni tiesse. F. insensé. >> i n' fijha ni rime ni rame: i n' a nén tchicté, i n' a fwait ni ene ni deus. F. ne pas hésiter un instant.
rame 3 [f.n.] 1. naiviron. Ene naçale avou ses rames. F. rame, aviron. 2. cope di tchvå del minme coleur. F. couple, atelage. 3. pactêye di 500 foyes di papî a imprimer. Vocial ene dimeye rame di papî (H. Forir). F. rame de papier. 4. sacwants vagons di tchmin d' fier; sacwantès berlinnes acawêyes. ene rame di vagons. Disfondowes: rame, raume, râme.
ramessî (codjowaedje) [v.s.c.] (v.m.) raler a messe, po ene feme ki n' î aléve pus pask' ele s' aveut acoûtchî. F. faire ses relevailles. Disfondowes: ramèssî, ramèssi. | ramessaedje [o.n.] (v.m.) ralaedje a messe (del mame après l' acoûtchmint) F. relevailles.
ramexhner [v.c.] 1. ramasser (ene sacwè po magnî). Aspite ene nûlêye di coirbås K' ramexhnèt tot l' måva bisteu Ki l' eraire vént d' abouter foû. (Henry Simon). 2. rashonner des sacwès k' estént a håre et a hote. Nosse lingaedje walon a ramexhné ene cåkêye di belès ratourneures å dfwaite des djonnes des vatches. F. rassembler, collectionner. 3. dimander (des racsegnes a ene sakî) et les scrire èn on papî d' gazete. Li gaztî mete cobén odzo d' on responda: ramexhné pa (Tibî Meyî). F. recueillir. Etimolodjeye: viebe mexhner, dobe betchete ra-. | ramexhnêye [f.n.] 1. çou k' a stî ramexhné. F. moisson, collection. 2. (mot d' sicrijheu) live ki mete eshonne tos des arimeas, u des noveles d' on scrijheu, ki n' avént nén stî eplaideyes, u l' avént stî a droete et a gåtche. Ene ramexhnêye di paskeyes da Emile Gilliard ki fjhèt rire do gros des dints. F. recueil, florilège.
ramidrer 1 [v.c.] 1. amidrer co on côp. 2. copurade, mete les dierinnès codowes so ene waibe Etrernete, on papî d' racsegnmint, evnd. rl a: rapontyî. F. mettre à jour. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "mî", avou l' betchete ra-, et on ristitchaedje di "DR". Coinrece Basse-Årdene. | ramidraedje [o.n.] accion d' ramidrer, si rzultat. Ass veyou les ramidraedjes do betchteu "Netscape" ? F. amélioration, rectification, mise à jour. Inglès: update.
ramidrer 2 [v.c.] s' amidrer avou (fé camaeråde avou des djins veyous evi). Pocwè ramidrer ene bande pareye ? Bén il est mo bachike, va t' soçon ! Wice ass co stî ramidrer ça ?. rl a: amidrer 2. F. s'encanailler. Etimolodjeye: fwait sol bodje "amisse", avou assaetchance di ramidrer 1. | ramidrance [o.n.] rilåcion avou des droles di djins. C' est Choderlos de Laclos k' a rascodou l' pris avou s' live: "Liaisons dangereuses" ratournés e walon dizo l' tite "Riskeusès ramidrances". Franwal: ahåyant po: fréquentation douteuse.
Ramiêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ramillies, divnou intité avou novea limero del posse 1367; limero diyalectolodjike: [Ni 101] (arondixhmint d' Nivele, Roman Payis); vî limero del posse: 5942. >> ban d' Ramiêye: Ramiêye avou: Boumål, Djé-Djerompont, Djerompont, Grand-Rozire, Oupåye, Sint-Andrî, Ôte-Glijhe. On edjîstreye les colons a Perwé, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Ramiéye.
Agrapaedje del cåte postale del glijhe di Ramiêye (poirtrait hacné sol Daegntoele).
ramoes [o.n.t.pl.] des moes et des ramoes: lontins (bråmint des moes). rl a: razeure, razans.
ramoirt [addj.] moirt et ramoirt: moirt dispu lontins. On sereut moirt et ramoirt k' on n' è såreut rén (R. Hostin).
ramon [o.n.] usteye ki sieve a schover, dins l' tins fwaite avou des rames di beyôles u di djniesse, u ôte tchoi, po rnetyî broxhirmint al tere, u ôte pårt. On fjheut minme des ramons d' grete-cou. Gn aveut ene martchande di ramons ki passéve. Avou li strin d' swele, on fjheut des ramons po netyî les fors et po fé les rantoeles dins les ståves (L. Boulard). Il a-st arivé so on flaxhisse di bôles po fé des ramons. Å moes d' fevrî, on côpe les bôlîs et les oizires, et on fwait des ramons (L. Pirsoul). rl a: schovion, schovlete. F. balai. >> cawe di ramon: mantche. Les macrales alént a tchvå so ene cawe di ramon. Il a des bresses come des cawes di ramon, Simon (vî cråmignon). rl a: discawer. F. manche à balai. >> ramon d' pexheu: ? Forir ratoûne "bouille". >> ramon d' naivieu: rame di naçale. >> rame di ramon: fene coxhe del tiesse do ramon. >> on roed ramon; u: on stocou ramon: ramon ki les rmes sont cåzu evoye, et k' on prind po bouter evoye des brôs, di l' ansene. Cial, les ospitås saetchèt co bén sovint l' diale pal cawe, et les sringues siervèt et rassiervi, come les ramons dinltins e l' Årdene, disk' a divni stocowes (L. Mahin). Franwal: ahåyant po: "matériel usé jusqu'à la moelle". >> ramon d' sôrcire: hamustea (canistea). F. gui. >> novea ramon: sakî k' est novea u ki fwait ene sacwè d' novea dins on mestî, en ene plaece. F. novateur, nouvel(le) intervenant(e). >> les noûs (u: les noveas) ramons schovèt voltî; u: on novea ramon ramone todi bén; u: les noveas ramons ramonnut voltî; u: novea ramon schove voltî: cwand ene sakî vént d' comincî ene novele bouye, i l' fait bén, èt minme des côps trop bén. >> novea mwaisse, novea ramon: novea maisse, novea xhuflet°. >> Il est roed come on mantche a ramon: il est tot roed. >> ndaler pixhî sol ramon: aler fé des coratreyes disk' al måjhon di s' monkeur, cwand on n' a nén co si intrêye (ca les ramons estént sovint leyîs dvant l' ouxh). >> esse maryî sol cawe di ramon: esse raclapé (êye). F. concubinage. >> broûler les ramons: djeu des efants do payis d' Måmdey al Sint-Mårtén, ki loyèt des ramons di djniesse après ene grande pîce, et-z î mete li feu en ene gådrêye. >> atraper; u aveur do ramon: esse ridoblé (êye), batou (owe) pa ses parints, si feme (si ome). Franwal: ahåyant po: "recevoir du rouleau à tarte". >> el mantche est evoye vir après l' ramon; u: c' est l' mantche ki cache après l' ramon; u: i n' fåt nén taper l' mantche après l' ramon: i n' fåt nén evoyî ene sakî vey après onk ki n' rivént nén, si vos n' estoz nén seur ki n' dimorrè nén evoye avou lu. Disfondowes: ramon, raman. | ramonete [f.n.] 1. pitit ramon, sins cawe, po rnetyî les stamonêyes, les batchs. 2. schovlete, fwaite avou des mossireas, u ôte tchoi, u simpe pitite coxhe po spoûsler, sovint leyeye dilé li tchminêye. Les mosleus fijhént des schovletes et des ramonetes k' estént evoyeyes so Sdan pa gros tchedjmints (L. Mahin). F. plumeau. 3. pate-di-cuzén (Agrostis alba). Disfondowes: ramonète, ramounète. | ramonî [o.n.] (v.m.) ome ki s' mestî, c' est d' fé des ramons.
ramonasse [f.n.] 1. (ramonasse ramonasse) ahivêye sôre di moståde di capucén, Armoracia rusticana, k' on magne les raecenes, k' ont ene picante gosse. On magne les ramonasses avou do poeve et do sé (H. Forir). Dj' elzî di ki m' rate a l' poy si rlujhant pask' ele magne tos les djous ene ramonasse (F. Nyns). rl a: rådisse di tchvå, meredixhe, piçant. F. raifort (cultivé). Ny. mierikwortel. Esp. rábano picante. Ingl. horseradish. 2. (grosse noere ramonasse) sôre di noer rådisse (mins ki pout esse eto grijh u viyolé), ki vént l' ivier et k' a l' minme piçante gosse, e sincieus latén, Raphanus sativus niger. Disconte del kéntosse, on schavéve ene ramonasse, mete do rodje souke divins, leyî rashir 24 eures, pu boere li sôre di sirôpe ki s' î a fwait (C. Semertier). F. radis noir. 3. (pa stindaedje) ôte sôre di rådisse. >> pitite blanke ramonasse: blanc rådisse. >> pitite rodje ramonasse: rodje rådisse. >> ramonasse di tos les moes: sôre di rådisse k' on trove tote l' ånêye. F. rave. Disfondowes: ramonasse, ramounasse, ramonache, ramolasse, ramôlasse, ramoulasse. Etimolodjeye: latén "armoracea" (minme plante), avou rbetchfessaedje des prumirès letes.
ramoner [v.c.] 1. rinetyî (al tere u dins les coines) avou on ramon. Pol porcession, on-z a ramoné les trotwers et les rigoles (P. Defagne). Divant d' erlocter, i fåt ramoner (P. Defagne). Alez s' ramoner li ståve (A. Balle). Vos dvrîz ramoner l' måjhon (J. Coppens). rl a: schover. F. balayer. 2. (imådjreçmint) rinetyî, schover evoye, likider. Il a stî ramoné del lisse pol vôtaedje (J. Coppens). F. balayer, supprimer. 3. ridobler (bate comifåt, fizicmint, u dins ene lûte). Cwand dji t' ténrè, dji t' ramonrè comifåt. Li grand Cezår, Vantant l' raece walone, Pask' i n' a tnou, Dit-st i, k' a on coron, K' Ambiyorike e s' batant, Nel ramone (P. Lagrange). Dji l' a ramoné d' on côp d' pougn (J. Coppens). rl a: maker, rilater, rilayî. F. donner une raclée. 4. rinetyî li shoufe (d' ene tchiminêye, d' ene sitouve). F. ramoner (calké do walon). >> si fé ramoner: aler a cfesse (po rsaetchî tot l' noer di voste åme). F. se confesser. 5. (imådjreçmint) greter dins s' nez. Disfondowes: ramoner, ramouner, ramonè. | ramoneu, ramoneuse u ramonresse [o.f.n.] li ci (cene) ki ramone, copurade: 1. ramoneu d' tchiminêyes: ome di mestî ki vént ramoner les tchminêyes. rl a: schovåte, ramona. F. ramoneur. >> noer come on ramoneu: tot mannet. F. sale, immonde. 2. ramoneu(se) di rowes, di måjhon: schoveu(se). El ramoneuse a dismantchî l' broushe (J. Coppens). balayeur (euse). 3. rosse-cawe (sôre d' oujhea, e sincieus latén, Phoenicurus ochuros). Disfondowes: ramoneu(se), ramouneu(se), ramon'resse. | ramoneure [f.n.] mannestés k' on ramoneu ramasse. Tapez les ramoneures sol fumî (A. Balle). Prindoz les ramoneures sol ramassete (J. Coppens). rl a: crahea. F. balayure, suie, mâchefer. Disfondowes: ramonûre, ramounure, ramoneure. | ramonêye [f.n.] 1. ramoneure di tchminêye. Va s' hiner les ramonêyes sol corti po-z aveur des belès poretes. F. suie, mâchefer. >> des mwins come des ramonêyes: des mannetès mwins. F. crasseux (se), dégueulasse. 2. apougnåde. On s' a ploumé å sålon; end a yeu ene di ramonêye drola (J. Coppens). F. bagarre, échauffourée. 3. pekêye (di djins) Gn aveut ene ramonêye di gaméns sol plaece (J. Coppens). F. kyrielle. Disfondowes: ramonêye, ramounéye. | ramona [o.n.] ramoneu di tchminêyes. Alez s' vos laver: vs estoz ossu noer k' on ramona (P. Defagne). Les ramonas, c' esteut des Åvergnats ki passént dins tos les viyaedjes (A. Balle). rl a: caramagna. F. ramoneur. Disfondowes: ramona, ramouna, ramougna. Coinrece Fagne Basse-Årdene. | ramonaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ramoner". El ramonaedje del divanteure del måjhon-comene divrè esse fwait tos les cwénze djoûs. El ramonaedje di m' tchiminêye n' a nén stî fwait a m' môde (J. Coppens). F. ramonage, balayage, nettoyage. Disfondowes: ramonadje, ramonâdje, ramonèdje, ramounâdje, ramounadje.
ramoujhnêye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene ramoujhnêye. Coinrece Payis d' Nameur.
rampe [f.n.] tolminme kéne plante ki n' si stampe nén foû d' tere, mins ki court sol daegn. F. plante rampante.
rampioûle [f.n.] rampe ki s' agritche ås åbes, disk' a 20 metes longue, foirt corante, e sincieus latén, Clematis vitalba, ki vént ezès plaeces metowes a l' ombrire, a l' ôrire des frexhs bwès, et dins les håyes, k' a des ptitès blankinassès fleurs (e moes d' djun djulete), ki dnèt des grinnetes avou ene tieslote di boubou, ki volèt åjheymint evoye, et k' les copoizêyès foyes, di c' est do pwezon. On fjheut do té d' rampioûle po l' estoumak (J. Coppens). Li båbåd vos stronnrè come li rampioûle sitronne l' åbe (G. Appolinaire). rl a: yebe di bribeu, bwès d' toubak. F. clématite. Disfondowes: rampioûle, rompioûle, raupioûle, rampioule, rampièle, rampiële, rontroûle.
ramponô [o.n.] 1. coloe po passer l' cafè, fwait avou on saetch di stofe, agritchî a on ceke di blanc fier. Man Clémance vudeut l' ridant do molén dins l' ramponô, et vierséve l' aiwe ki gotéve douçmint dins l' godome (M.J. Cheruy). rl a: meytrô. F. filtre à café en coton. 2. (stindaedje) traitoe, copurade li ci k' on mete on file a cafè ddins po passer l' cafè. F. entonnoir. 3. (stindaedje) machine a fé l' cafè. F. percolateur. 4. tchapea ki rshonne al toele do ramponô: a) tchapea des djîles di Binche al fén des anêyes 1800; b) ancyin bounet des carabinîs; c) kepi d' dwanî. Etimolodjeye: no d' djin (Jean Ramponeaux, 1724-1802, cåbartî a Paris, ki fjhént do mo bon cafè) divnou cmon no, diviè 1830. >> Cåbaret Ramponô: no d' plaece di Transine, ancyin rôlî d' dilidjinces, sol nouve voye Nameur Lussimbork. | ramponer [v.s.c.] 1. boere bråmint do cafè. rl a: cafter. 2. passer l' cafè, vudî l' tchôde aiwe e ramponô. 3. passer, et evoyî ene boune hinêye e l' air, tot cåzant do cafè. Vos ploz moussî e leu buro a tolminme kéne eure: ça î rampone tofer. | ramponêye [f.n.] çou k' gn a e ramponô. Vudoz l' ramponêye dins on saetch di plastik divant d' el hiner el banse ås mannestés.
ramter [v.s.c.] cåzer bråmint. C' est ene tchafete: ele passe totes ses djournêyes a ramter (G. Cabay). Et les poyes ki ramtèt Udon ki codåcsèt Ces poyes la, biesses come tot, N' aprindèt rén do tot (A. Dauphin). rl a: berdeler. Coinrece Grand Payis d' Lidje.
ramter: C' est ene tchafete; ele passe si veye a cacter, et totes ses djournêyes a ramter (G. Cabay). Dessinaedje da F. Walthéry.
ramxhyî [v.s.c] bodjî tot fjhant rmouwer les coxhes et les foyes (come cwand on passe dins des bouxhons). rl a: froxhner. Disfondowes: ram'hî, ram'chyî, ram'chier, ram'chiè, ramchiyî, ram'chiyè, ramicher, ramichî.
randaxhî [v.s.c.] 1. cweri pattavå après ene sacwè, sins rmete les cayets e plaece. Dj' a rtrové l' peloe, la, enute del vesprêye: i m' a falou randaxhî cåzu dins tote li cassene (L. Mahin). On dit eto: ranxhî, naxhter, rinaxhî. F. trifouiller, fouiner, fureter. 2. bodjî tofer, tot fjhant do brut. Mi pwetrene est ene foidje Ki randaxhe sins aresse; Po-z ersaetchî di m' goidje Mi alinne, tant k' ele sårè (Simone del Goulete). On-z ôt on roumdoudoum, come si ene biesse randaxhreut dins les fagots et les plantches ki sont dresseyes siconte do meur (L. Mahin). F. remuer, s'agiter. 3. fé do disdut. Dinltins, on montéve ene guinguete sol plaece; et ça zimtéve et randaxhî cåzu disk å matén (E. Gilliard). On dit eto: ramxhyî. F. faire du boucan, aller et venir. | randaxhe I. [o.n.] 1. onk ki randaxhe toltins. Li Duk do Braibant ravadjive li Hesbaye et s' a-t i vnou fé l' randaxhe a Lidje, tins k' el prince esteut evoye (J. Brumioul). On dit eto: bardaxhe. F. fureteur, fauteur de troubles, casse-cou. 2. foirt ome. F. gaillard. II. Randaxhe [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Randach, Randasche, Randaxhe, Ronda, Rondas. rl a: Ranxhneu. | randaxheu, randaxheuse u randaxhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki randaxhe. Les djonnes ! I sont todi a damadje; c' est des grevisseus, des randaxheus; des broye-tot et des francs spiyeus (L. Mahin). On dit eto: ranxhneu.
ranichter [v.c. & v.pr.] anichter ene plaece, ene sacwè ki vneut d' esse rinetyî; s' anichter dabôrd k' on vneut di rmete des prôpes mousmints, k' on vneut di s' bouwer. Il ont ddja ranichté l' måjhone, et k' dji vneu di rnetyî. Waite on pô, i s' a ddja stî ranichter ! F. resalir. Coinrece Basse-Årdene.
ranonke [f.n.] famile di plantes k' i gn a ene dijhinne di sôres el Walonreye, inte di zeles li boton d' ôr eyet li ranonke di marashe. Disfondowes: ranonke, ranompe, ralonke, rènôpe.
ranse [o.n.] noer nålete k' on mete åtoû do tchapea u do hintche bresse, et k' on poite ås etermints. Come i n' aveut nou poirtrait del royinne Astrid, il aveut metou l' ranse après ene foto del rinne Wilhelmine d' Olande, k' esteut pår so on velo (E. Sullon). On dit eto: crepe. F. crèpe de deuil. Etimolodjeye: almand "Kranz" (corone).
rantche u ranxhe [f.n.] 1. souwé buk di canadas, di houbion, di poes, di feves (avou les foyes). On dit eto: bahou, fåne, rame. F. fane, tige. 2. sôre di plante, e sincieus latén "Clematis vitalba" F. clématite blanche. Etimolodjeye: tîxhon "Ranke" (minme sinse?). | rantchea u ranxhea [o.n.] 1. coxhete di canadas (poes, evnd.) avou des fruts dsu. F. tige. 2. (pa stindaedje) rantche. F. fane. 3. ramxhion, pitit boket d' rén do tot. L' agaesse houke li skiron Ki cmaxhive des ranxheas: I cwereut des fayenes po mareder (P. Fourny). 4. cacaye. On dit eto: ranxhnaedje. F. babiole. | rantchou, rantchowe u ranxhou, ranxhowe [addj., purade padvant] k' a des belès rantches, tot djåzant d' crompires. On dit eto: ramxhou. F. vigoureux, vivace. | rantchon u ranxhon [o.n.] 1. rantche. Les deus femes broûlént les ranxhons des crompires. (F. Nyns). 2. blanc hena (rampioûle des håyes). F. liseron des haies. | rantchisse u ranxhisse [o.n.] djouxhire. F. jachère.
Ranteule (Li) rl a: Rantoele.
rantoele [f.n.]: 1. toele texheye pa ene araegne; Dj' a fwait mi semdi: dj' a fwait totes les rantoeles ezès tchambes hôt. rl a: aréncrén, arantoele, araegnreye; 2. ashonnaedje di loyéns inte mwintès soces, mwintès djins; L' UCW, c' est ene rantoele di soces po disfinde li walon; 3. (mot d' éndjolisse u d' tecnicyin) ruslî d' adjondaedje påzès telefones, copurade inte des copiutreces; >> Li Rantoele u li Rantoele Daegnrece: l' Etrernete; rl a: Grand Ruslî, Aragnreye, daegntoele. Disfondowes: rantwèle, rantwaye, rantwâye, rantûye, rantoûye, ranteûle, rantwale. Etimolodjeye: riscôpaedje d' "arantoele", dins les payis walo-lorins, k' uzèt d' l' årtike "la": l' arantoele --> la rantoele. Coinrece Årdene.
rantoele: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Rantoele (Li) [no d' Soce] Soce Nén Recwårlante metowe so pås so fotches e 1995 pa L. Hendschel, P. Otjacques, L. Mahin, T. & E. Dumont eyet S. Quertinmont, po fé li rclame do walon emey les djins d' tos les ådjes et di totes les coines del Walonreye et po bouter a l' idêye do rfondaedje. Ci fourit li prumire soce wice k' on djåzreut fok li walon, dins les raploûs, eyet dins les scrijhaedjes et les bates di dvize inte les mimbes. Dizo si deujhinme prezidint, Y. Paquet, ele candja pår l' imådje ki l' walon aveut avå les djins, tot l' fijhant moussî so l' etrernete (Pådjes do lingaedje walon, waibe del croejhete walone, dins les medias (Canal Zoom, radio coinrece di Djiblou), et to-z amontant des soçnaedjes so des sudjets d' asteure. >> Li Rantoele: gazete del soce, ki rexhe tos les troes moes, surmint avou des proze nén racontrece so des sudjets d' gaztaedje.
Rantoele: imådjete d' asteure. | Rantoele: prumire imådjete del Rantoele. |
ranucté, êye [addj.] remantchî (eye) avou toplin des ptits nuks, tot djåzant d' ene coide, d' on fi. F. rattaché(e), racommodé.
ranukî (codjowaedje) [v.c.] 1. raloyî (tot fjhant des nuks). Va s' ranukî tes laecetes. A, s' on lzès pleut ranukî, les eures, Fwait-a-fwait k' ele schoyèt, On åreut did cwè s' astårdjî Po trevåtchî l' dierin paxhi. Mins les eures ni s' ranukèt nén (R. Hostin). F. renouer, recoller. >> ranukî ses corons eshonne: a) ranukî les bokets d' laecetes po nd awè des longueurs polant siervi. b) (imådjreçmint) viker ptitmint.
ranxhe, ranxhea, ranxhou, ranxhon rl a: rantche.
ranxhî [v.s.c.] rinaxhî (cweri pattavå après ene sacwè, sins rmete les cayets e plaece). La, nos avans bardaxhî, rnaxhî, ranxhî dins totes les riketes (L. Massinon). On dit eto: grevissî, forguiner, randaxhî. F. fureter, fouiller. | ranxhåd, ranxhåde [addj. & o.f.n.] li ci (cene) ki nanxhe pattavå. F. fureteur. On dit eto: rinaxheu, randaxheu.
ranxhner (codjowaedje) [v.s.c.] naxhter. Il est todi ki ranxhene dins ses vîs papîs. Il a ranxhné dins ç' coine la tote l' après-nonne. Cwè çki t' ranxhenes co la ? On dit eto: randaxhî, grevissî, rinaxhî. F. trifouiller, fouiner, fureter. | ranxhnaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ranxhî". 2. cacaye. On dit eto: ranxhea. F. babiole. | ranxhneu, ranxhneuse u ranxhenresse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki ranxhene tofer. F. fureteur, fouineur. II. Ranxhneu [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Rancheneur.
rapairer [v.c.] rapåjhter. Li mere a waitî d' el rapairer come elle a seu (L. Mahin). Sôdårds, rapairez tos ls efants pa ene ledjire caresse (C. Thonet). F. calmer, apaiser. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "pais" (disfondowe di "påye"), avou on ristitchî R, dizo assaetchance di "pwaire", et "peur".
rapåjhî [v.c.] rinde del påye, espaitchî do braire (ene sakî d' disbåtcheye). Ele les ramoenne Avou bråmint del poenne Disk' å trô do vî tchinne; Les rapåjhe, les discrameye Come ele pout (P. Fourny). On dit eto: solåcyî, rapåjhter, rapairer. F. calmer, apaiser.
rapåjhter I. [v.c.] rapåjhî tot doûçmint. On dit eto: solåcyî, rapairer. F. calmer, apaiser. II. si rapåjhter [v.pr.] si rapåjhî tot doûçmint. I s' sinta houzer dvins ses clicotes; po s' rapåjhter, il ala fé on tour o viyaedje (A. Lenfant). D' aveur foyî on ptit boket, råyî sacwants crouwåds, rahené ene miete, vo m' rila d' assene et rapåjhtêye po tote li djournêye (E. Gilliard). Des mazindjes ås croejhîs disgobyîs si rapåjhtèt drola (C. Thonet).
råpén [o.n.] gamén. Tos les dimegnes, i prindént ene pitite båshele u on råpén po dinner (C. Massaux). Coinrece mîtrin walon. Disfondowes: raupin, raupén, raupé, raupègn, (râpin).
rapîçter 1 [v.c.] rimete des pîces (a on mousmint, èn agayon). I rexhe dins l' viyaedje avou ene marone tote rapîçtêye. Li tcherete k' ele hertchive esteut ossu rapîçtêye ki s' haernaxhaedje ranucté d' coides (L. Lagauche). rl a: ranawyî, rassercî, repîter, mete so novea° sol vî. F. rapiècer, réparer, racommoder, retaper. Disfondowes: rapîçter, rapèçter, rapîçtè, rapèçler, rapècî. | rapîçtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rapîçter". rl a: raboctaedje. F. rapiècement, reprise, ravaudage, raccommodage, réparation grossière.
rapîçter 2 (si rapîçter) [v.pr.] si rmete a pîce, si rmete a djok, tot djåzant d' oujheas, di poyes. F. se percher.
raploû [o.n.] 1. plaece ki des djins s' rashonnèt. Gn aveut on cåbaret a Wadjneye, ki c' esteut: "Å raploû des amuzetes". rl a: raclo, radjoû. F. rendez-vous, lieu de rassemblement. 2. rashonnaedje di djins. Dji sondjive k' i dveut aveur ene sôre di raploû, la-hôt, avou m' mononke et l' Ziré (J.F. Brackman). rl a: rapoûlaedje, rabindlaedje, raploujhaedje, retroplaedje, metingue; rl a: grand raploû, mwaisse-raploû; F. rassemblement, réunion, assemblée, meeting. >> souner l' raploû: coirner po rashonner les sôdårds et lzî dire di cori evoye. Pu vina l' tins des aminwers Dins l' cir on n' voeyeut k' des foumires Tot ndaléve pol mî disk' å djoû K' on-z a bén dvou souner l' raploû (E. Dumont). F. sonner la retraite. 3. rashonnaedje po studyî, po dvizer di grands u di sincieus sudjets, u fé des grands decidaedjes politikes. Li raploû d' Yalta, la k' Churchill, Roosevelt et Staline si pårtixhît l' monde. F. réunion, symposium, forum, colloque. 4. les djins rashonnés. Li raploû a decidé di vôter li Tchåte do Rantoelî. rl a: assimblêye. F. assemblée, congrès. Disfondowes: raploû. Etimolodjeye: sustantivaedje do pårticipe erirece do viebe "si raploure". Coinrece Payis d' Nameur, Châlerwè. | raploujhaedje [o.n.] raplovaedje. Disfondowes: raploûjadje. Etimolodjeye: bodje "raploû", cawete -aedje 2 (aboctêye a on no; aboctaedje avou jh dizo l' assaetchance di "poujhî". Coinrece Payis d' Nameur. | raploujhisse [o.f.n.] li ci (cene) k' est la a on raploû. Les raploujhisses ont decidé ...di n' rén decider. F. congressiste. Etimolodjeye: bodje raploû, cawete -isse (sol piceure di "congressisse"), 2000, aboctêye a môde di "raploujhaedje".
a hintche: On raploû di scrijheus e walon (poirtrait saetchî pa L. Mahin). odzeu: li raploû d' Yalta, avou, di hintche a droete: Churchill, Roosevelt et Staline. |
raploure (codjowaedje) I. [v. sins djin] dins l' ratourneure: ploure et raploure: ploure bråmint et lontins. Vola on moes k' i n' fwait ki d' ploure et raploure (J. Wisimus). F. pleuvoir. II. [v.s.c] 1. rariver tot d' on côp. Gn a rén k' èn accidint po fé rapoûler les djins. Il a ristî e condjîs avou l' feme (k' i n' est pus avou lu), pus cwand il ont rivnou, il a raploû dé les parints. A cwatre eures, les efants racourèt di scole, et raploure e leu måjhone (E. Gilliard). F. revenir, venir se réfugier. 2. rariver a bråmint. Les etrindjirs vont co raploure a Lidje; il î raplovèt dedja (H. Forir). Rén d' té po vey raploure les camaerådes ki di wangnî l' gros lot (E. Dethier). S' i fjheut ût djoûs d' bea tins, vos voerîz raploure di tot sol martchî (J. Wisimus). F. revenir, affluer. III. [v.c.] rashonner (bråmint des djins, bråmint des sacwès). Dj' a fwait çki dj' a polou po raploure tos les mots do walon namurwès (L. Pirsoul). I fårè raploure les djins sol plaece (A. Carlier & W. Bal). Li poye rapoûle ses poyons dzo ses aiyes (J. Wisimus). rl a: raploût-tot. F. rassembler, réunir. IV. si raploure [v.pr.] si rashonner. Les coirbås s' raplovnut dins les bwès. Tolmonde si raploût la (A. Carlier & W. Bal). rl a: si rapoûler, si retropler, si rabindler. F. se réunir, se rassembler, se rejoindre, se concentrer. Disfondowes: raploûre, raplûre. Etimolodjeye: viebe "ploure", dobe betchete r- a- (rl a: aploure). | raplovaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "raploure". rl a: raploû, raploût-tot, raploujhaedje, rapoûlaedje. F. rassemblement. Disfondowes: raplovadje, raplovèdje.
raploût-tot [o.n.] 1. plaece ki totes des djins k' ont on minme passe-tins s' î raplovèt. F. lieu de rendez-vous collectif, de rassemblement. 2. li raplovaedje lu-minme. Gn aveut on raploût-tot d' grossès motos a Marbella. F. concentration. Plurial: des raploût-tot. Disfondowes: raploût-tot, raploût-tout, raplût-tout, raplût-tot. Etimolodjeye: no d' aplacaedje viebe (codjowé å rwaitant di l' edicatif prezintrece) + coplemint.
Å raploût-tot des walons, c' est l' tite do deujhinme situdia da Lorint Hendschel sol rifondaedje do walon, li diccionairaedje eyet l' croejhete, sipårdou e 1994.
rapognî [v.c.] >> divant d' rapognî: tite metou dizeu l' editoriå d' ene rivuwe; rl a: editoriå.
rapoirter (codjowaedje) I. [v.c.] 1. ramoenner, vini rinde. A-t i rapoirté l' tricoijhe ? Di l' aireur disk' al nute, les moxhes d' api rapoirtèt l' crås souke e samrou del moxhlîre (J. Delchambre). 2. mostrer. Gn aveut totes sôres di senes ki nos rapoirtént li tins k' il aléve fé (ramexhné pa J.J. Gaziaux). II. [v.pr.] si rapoirter a: 1. aveur a vey avou. 2. aveur fiyate a. Asteure dji n' sai nén si on s' pout co rapoirter a tos ces senes la po-z anoncer l' tins (J.J. Gaziaux). F. se baser sur. | rapoite [f.n.] sacwè k' on s' î rapoite po moenner (èn indjin, si veye). On n' a pupont d' rapoite. F. repère. | rapoirt [o.n.] 1. sicrijhaedje ki raconte çou ki s' a passé ene sawice. C' est Pire ki screye les rapoirts des raploûs. F. rapport. 2. loyén inte deus sacwès ki s' ont passé. >> rapoirt a: po çou k' a a vey avou. F. concernant. Ingl. about. | rapoirteu, rapoirteuse u rapoitresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki rapoite (ene sacwè). 2. li ci (cene) ki fwait l' rapoirt (d'on raploû). 3. mambor di teze. F. rapporteur. 4. gaztî evoyî å lon po rapoirter des noveles. C' esteut on vî rapoirteu d' RTL k' aveut baligandé so tote li daegn todi dins les gueres et les disduts (L. Mahin). F. reporter.
rapoitroûle [f.n.] 1. kidjåzaedje. I nos fåt do coraedje po passer dvant les djins ki djhèt so nosse dos rapoitroûles et råtchås (V. Roba). F. médisance, diffamation. 2. istwere ki les viyès djins racontèt, mins k' on-z a les pinses ki ci n' est nén l' veur. F. légende, croyance. 3. sipot. Dji raglene les rapoitroûles sol tins. Disfondowes: rapwètroûle, (rapwatroûle, rapôntroûle). Coinrece payis d' Lidje.
rapontyî [v.c.] 1. ramidrer, rimete a pont. F. mettre à jour. 2. (mot d' éndjolisse) candjî l' apontiaedje k' i gn aveut dvant. Dj' a yeu on virusse so mi éndjole, et mi tot dvou rastaler; asteure dji doe rapontyî mi raloyaedje al rantoele daegnrece (P. Saratxaga). F. reconfigurer. | rapontiaedje [o.n.] ramidraedje (rimetaedje a pont). Li dierin rapontiaedje del waibe ? La ddja ene hapêye, deus moes motoit. F. mise à jour, reconfiguration.
rapotiker rifé broxhirmint. On-z a rapotiké l' plate-buze (R. Joelants). F. réparer grossièrement, bricoler.
rapoûler I. [v.c.] rashonner tot breyant. Avou leu margayes, i rapoûlèt tot l' vijhnåve (E. Dethier). F. ameuter. II. si rapoûler [v.pr.] 1. si rashonner, tot djåzant des djins. Les djins s' rapoûlît sol vijhnåve. Beacôp d' Almands et d' Flaminds s' ont vnou rapoûler e nosse payis d' Lidje (H. Forir). Tote li famile, åtoû do feu, si vént rapoûler (M. Lejeune). Li Soce pol Disfinse des Culteures et des Mancîs Lingaedje del Daegne Etire s' a rapoûlé a Nice å bontins 2002 (P. Lefin). rl a: si raploure; rl a: poûlea. F. se rassembler. 2. si remonçler, tot djåzant d' sacwès. Tot l' sankisse di Mouze si rapoûla so nos prés (H. Forir). F. s'amasser, s'agglomérer, s' entasser. Etimolodjeye: bodje "poûle", do latén "populus" (peupe), dobe betchete r-e- (rimete e peupe). Coinrece Payis d' Lidje. | rapoûlaedje [o.n.] raploû. Gn a yeu on fameus rapoûlaedje, le 25 di måss 1995 a Châlerwè, wice k' on-z a tertos decidé di rfonde li walon, mins cwand on-z a volou l' aduzer podbon, les waloneus ont groûlé. rl a: rabindlaedje, raploû.
raprepyî (codjowaedje) I. [v.c.] rivni pus près di. I raprepeye si viyaedje, tot acceptant ci plaece la. rl a: raprotchî. II. si raprepyî (di) [v.pr.] s' aprepyî. Li vwès s' raprepeye; èn ome rexhe foû do bwès: c' est on stocaesse djonnea ki fwait mene di rescouler å moumint k' i m' avize (L. Hendschel). I doet aler d' on bouxhon a l' ôte, côper ene côre; i s' raprepeye do gåre avou s' vete cazake, insi, sins fé les cwanses di rén (S. Fontaine). Li lingaedje sicrît cial el Moyinådje, mitan walon, mitan francès, s' a raprepyî todi pus foirt do francès standård, avou ene ou l' ôte disrîlêye (L. Hendschel). F. se rapprocher.
raprès [o.n.] rilaxhådes (pitite fiesse, ût djoûs après l' dicåce). Coinrece payis del Viye Såm.
raprotchî (codjowaedje) [v.c.] raprepyî. | raprotchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "raprotchî". F. rapprochement. | raprotchmint [o.n.] raprotchaedje.
raptiti I. [v.s.c.] divni pus ptit. Avou l' ådje, on raptitixh. F. rapetisser. II. [v.c.] rinde pitit, rinde pus ptit. Loukîz a: diszoumer. F. réduire, rapetisser. | raptitixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "raptiti". F. rapetissement, réduction. | raptitixha [o.n.] pîce ki rfwait e ptit ene måjhon, ene veye, ene usteye. F. maquette, modèle réduit. Etimolodjeye: cawete -a, 1995. | raptitixhant, raptitixhante [addj. purade padvant] ki raptitixh. >> raptitixhante cawete: cawete ki raptitixh li no. F. suffixe diminutif. Etimolodjeye: cawete -ant, 2000.
rariver [v.s.c.] rivni e s' måjhone. Cwand dj' va rariver, dj' årè troes sôres di tchås: del grogne, del gueuye et del pate. On dit eto: raboirder. F. rentrer. | rarivaedje [o.n.] rivnowe el måjhone. F. retour.
rasbrognî [v.c.] raxhiner. F. rabrouer, rembarrer. Etimolodjeye: viebe brognî, betchete ras-.
rascode [v.c.] 2. apicî (on hapeu d' boûsses). rl a: ramasser, apougnî. F. arrêter, appréhender. 3. esse codåné a. Il a rascodou 5 ans. F. écoper de.
rascoxhî [v.c.] ripasser ådzeu di. Après ene houbonde, li moxhe ki rotéve sol papîscrît, rascoxhive les brantches do M ene a ene, di sogne di triper dvins (Jean-Marie Masset). F. réenjamber. Etimolodjeye: viebe ascoxhî, betchete r(i)-.
rascråwe [f.n.] 1. måleur; 2. microbe, maladeye. Disfondowes: rascrauwe, rascrâwe. | rascråwer [v.c.] atraper ene maladeye; Dji m' dimande wice ki dj' a stî rascråwer ç' creva la.
rashir (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rimete ashid (ene sakî ki n' l' esteut pus). Dj' el vans rashir dins l' fåtûle. Rashidoz lu so s' sele. F. rasseoir. 2. (mot d' cortijhî) mete (des legumes) coûtchî dins ene fosse, ene parfonde roye, po les wårder. Il ont rashid tos leus poreas dins ene fosse po l' ivier. Ass ddja rashid tes andives e t' cåvåd ? F. coucher. 3. mårker so on redjisse, mete so papî, scrire ene sadju la k' tertos l' pout vey. C' esteut l' vî sicretaire cominå k' aveut fwait les fåtes tot rashidant nosse pa (M. Hicter). Dji m' ashideu dvant l' pitite tåve wice ki nos rashidéns nos scrijhaedjes (G. Simonis). Rashidoz ci cwitance la e redjisse. Avoz vs rashid les contes å live ? On sôbricot, u on såvadje no, c' est on no k' on vs dene et k' on vos houke avou, mins ki n' est rashid nole pårt. rl a: inscri. F. inscrire, coucher par écrit. >> fé rashir èn efant: fé marker s' no et si dåte di skepiance, et si stok di famile al comene. F. déclarer à l'état-civil. >> esse rashid avou les baståds: èn pont aveur di pa di cnoxhou dins les redjisses del comene. Clô t' djaive: t' es rashid do costé des baståds; on n' sait d' la k' t' es, et cwand t' es revoye, t' as co deus eures a roter (ramexhné pa J. Haust). >> rashir ene vinte å cadasse: li fé mete å no do novea prôpietåre. F. enregistrer. 4. riscrire ôte pårt, riscrire comifåt. Vos dvrîz rashir les contes di 2001-2002. rl a: aveuri. F. transcrire, remettre en ordre, vérifier. 5. sicrire en èn ôte lingaedje. Li tite c' est: "L' imitåcion d' Djezus-Crisse, rashiowe e walon lidjwès", et l' rashideu, c' est l' tchenonne Jean Bosly. rl a: ratourner, translater. F. traduire. 6. (mot d' oujhene di stofe) rassonrer (ene machine). I fåreut rashir les gades del plocteuse (J. Wisimus). rl a: rashidrece. F. remettre en ordre, en service. 7. (mot d' cinsî) rôler (ene tcherwêye tere) On rashît ene tere po-z espaitchî l' viermiyaedje. F. rouler, tasser. 8. (mot d' marxhå) rimete on fier a on tchvå, cwand on lyi a yeu rtaeyî l' pî. Asteure, i fåt rashir li fier. F. reposer. >> rashir on fier a ene sakî: vini berdeler avou leye, li tins k' el fier a ristinde rafroedixhe. Onk di ces djoûs, dji vs irè rashir on fier (J. Wisimus). F. faire un brin de causette. 9. (imådjreçmint) decider d' ene sacwè k' on-z a bén tuzer. So cwè avoz rashid vosse diagnostik, docteur ? C' est malåjhey di rashir on neute djudjmint. rl a: astoker. F. poser, fixer. II. [v.s.c.] 1. rafroedi, et divni pus deur, tot djåzant do pwin. Li pwin cmince ddja a rashir. Leyîz rashir li pan divant d' l' edåmer. F. refroidir, reposer, devenir rassis. 2. rafroedi. Leyîz rashir li fier a ristinde. 3. disgonfler, tot cåzant del påsse k' a lvé. Ratindoz disk' a tant k' el påsse soeyaxhe rashiowe. 4. si mete (a ene plaece). Ci sômî la si rashirè droci sol meur. F. se placer, se poser. 5. s' ashir, si rpoizer. I n' a nén yeu l' tins d' rashir, k' on l' a fwait xhamter. rl a: si rschaper. 6. leyî rpoizer on likide k' est brouyî. Leyîz lu rashir, vosse cafè, après, vos åroz do clair padzeu (A. Carlier & W. Bal). Por mi, ci tonea d' bire ci doet co rashir sacwants djoûs. F. décanter, reposer. >> fé rashir el laecea dins les téles: li leyî ene nute, po rascode li crimme k' årè monté ådzeu. 7. prinde li gosse des plantes ki sont dins l' aiwe, tot djåzant do té. Metoz m' rashir on bon té d' tiyoû. F. infuser. 8. (mot d' cinsî, di terasseu) si baler, tot cåzant d' ene tere k' a stî rmouwêye. Leyîz rashire ci boket la divant d' el semer. I fåt k' les teres rashidénxhe, divant d' fé ene terasse. F. se tasser. >> leyî rashire ene rote: (mot d' bouteus ås rotes) leyî baler l' arotchmint, divant d' mete les coûtches di dzeu. III. si rashir [v.pr.] 1. s' ashir, dabôrd k' on-z esteut rastampé. Vos vs ploz rashire, asteure k' on-z a tchanté l' tchant des Walons. Rashî tu ene miete; t' as bén l' tins di dmorer on moumint avou nozôtes, taiss, insi (F. Twisselman). Vinoz vos rashir dilé l' feu (F. Deprêtre et N. Nopère). Vén s' ti rashir one miete, t' end a fwait assez. Rashidoz vs on moumint, vos n' avoz nén si håsse (J. Wisimus). F. se rasseoir, se reposer. 2. dischinde a tere, tot djåzant d' èn oujhea, d' èn avion, d' on dragon volant. El pidjon s' a vnou rashir sol toet (F. Deprêtre et N. Nopère). L' avion s' a stî rashir dins les steules (J. Coppens). rl a: si rabate. F. atterrir, se poser. 3. (mot d' éndjolisse) ariver so ene éndjole, tot djåzant d' on fitchî ki voyaedje so les fis. Li vude fitchî (avou 0 Ko) s' a rashiou dins on ridant esprès po ls evoyaedjes (L. Mahin). 4. trover ene novele djîsse. Eyou çk' i l' a-st evoyî s' rashir ? (A. Carlier & W. Bal). Il a stî binåjhe assez di s' aler rashir dilé s' mere (J. Coppens). F. se réinstaller. 5. ridivni pus coet, tot djåzant di djins ki s' margayèt. Leu bisbrouye si rashirè tote seule. Leyîz l' bén påjhûle, i s' rashirè bén tot seu, dandjreus. F. se tasser, se calmer. >> rashir les niers: acoeti les niers tot cåzant d' ene drougue k' on prind. 6. raptiti, tot cåzant d' ene viye djin. I cminçreut ddja a s' rashir. rl a: si racrapoter, ratchitchî. F. se ramasser, se recroqueviller, se rabougrir. 7. divni pus clair, tot djåzant d' on likide k' esteut brouyî. F. se purifier, se décanter. rl a: si rapurer. IV. [v.sins djin] si mete. I s' rashît do sonk dins les voennes do cervea. F. se déposer. Disfondowes: rassîr, rachîr, rachîde. | rashid, rashide u rashiou, rashiowe [addj.] 1. vî, tot djåzant do pwin. F. rassis(e). 2. ratchitchî, raptiti pa l' viyesse. Il est ddja mo rashî po si ådje. Ene pitite rashiowe feme. Elle a maryî on vî rashid (J. Wisimus). F. tassé(e). >> il est rashid come on pagnot d' shijh samwinnes: djeu d' mot inte li sinse 1 et l' sinse deus, po s' fote d' ene viye djin. 3. ki s' no est mårké e redjisse. F. inscrit(e). 4. coet(e), sins brut (tot djåzant d' ene djin). C' est èn ome foirt rashid (A. Carlier & W. Bal). Il est bråmint pus rashid dispu k' il est maryî (A. Balle). Vos avoz d' l' aweure d' aveur ene rashide djonne feye (J. Coppens). F. calme, tranquille. Disfondowes: rassî, îte; rassiou, owe, rassiou, âwe, rachou, owe, rassî, îse, rachî, îte; rachiou, owe. | rashî u rashid [o.n.] 1. fond d' ene botaye di vén, evnd. Gn a do rashî å fond del botaye (A. Balle). F. lie, effondrille. 2. (mot d' marxhå). vî fier, mins ki pout co rsiervi. Dji vs mete on novea fier, u dji rprind l' rashî. 3. coetisté. >> esse å rashî: esse bén coet e s' måjhon. F. tranquille chez soi. >> viker å rashî: viker påjhirmint. F. paisiblement, être casanier. | rashidaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rashir", copurade: 1. ratournaedje dins ene ôte langue. Po on tecse e walon, fåreut cåzumint deus rashidaedjes e francès: onk mot po mot, l' ôte idêye pa idêye (G. Cabay). F. version, traduction. 2. riscrijhaedje, metaedje en on redjisse. F. transcription. >> rashidaedje fonetike: sicrijhaedje d' on pårler, tot rashidant les sons do cåzeu avou des senes ki sont l' minme po tos les lingaedjes. >> sistinme di rashidaedje Feller°. | rashideu, rashideuse u rashidresse [o.f.n.] ratourneu(se). C' est l' Djan Bosly l' rashideu di "l' imitåcion d' Djezus-Crisse". F. traducteur. | rashidrece [f.n.] (mot d' fabrike di stofes) broushe a emeri, po rashir et rawijhî les plouzoes après djournêye. rl a: ratene. Disfondowes: rassîrèce.
li mot rashiowe, dins l' sins di tradure, ratourner. Do laecea ki rashît dins ene téle => |
rashonner I. [v.c.] 1. mete (des sacwès) eshonne. Onk des mimbes del soce des 40 Molons a polou rashonner ene grosse some di cwårs po payî l' monumint (C. Massaux). On dit eto: retrocler, remonçler. F. rassembler, accumuler. 2. (pus stroetmint) ramasser (des timbes, des imådjes) po fé ene coleccion. C' esteut ene zine u purade ene fouke nos nos metént a rashonner co pire ki des spirous (J.L. Fauconnier). On dit eto: ramexhner. F. collectionner. 3. mete (des djins) eshonne. Ci n' fourit nén åjhey di rashonner des djins k' avént des idêyes ostant erî d' n' on l' ôte. Les shijhes d' Årdene rashonnèt les djins Po passer divins leu wåmires Divant l' feu, les meyeus moumints (M. David). On dit eto: raploure, rabindler, retropler. F. rassembler, regrouper, réunir. II. si rashonner [v.pr.] si rtrover eshonne. On dit eto: si rabindler, si rapoûler, si raploure, si retropler. F. se rassembler. >> Les cis ki si rshonnèt s' rashonnèt: Franwal: ahåyant po: Qui se ressemble s'assemble. Etimolodjeye: viebe shoner, betchete ra- (di raprepiaedje). | rashonnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "rashonner" et "si rashonner". Loukîz a: raploû, rapoûlaedje, raplovaedje, rabindlaedje, retroplaedje, ramexhnêye, schorseye. F. rassemblement, réunion, regroupement, collection, compilation, recueil, concentration. | rashonneu, rashonneuse u rashonnresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki rashonne (des sacwès, des djins). 2. (pus stroetmint, el politike) onk (ene) ki pout aveur bråmint des shuveus, pask' il (elle) a des idêyes a mitan voye. F. rassembleur. 3. onk (ene) ki rashonne des imådjes, des timbes, evnd. po fé ene ramexhnêye po s' plaijhi. F. collectionneur.
raspiter 1 [v.s.c.] 1. rariver raddimint. T' irès avou lu, et ti raspitrès ossu vite (A. Maquet). Louke comifåt foû d' tes ouys, et s' raspite å pus vite nos racsegnî (A. Maquet). F. revenir précipitemment. 2. rivni tot d' on côp, aspiter on deujhinme côp. Mins li ptite blanke feme, e clair di lune, ledjire come ene loumrote, raspita foû des bouxhons, s' acovta sol voye et s' meta a fé des couperous dvant l' atelêye (M. Hicter). I n' si prindeut nén trop lontins å serieus, si bone oumeur raspitéve totossu vite (E. Sullon). F. resurgir. 3. si rmostrer après aveur stî evoye lontins. I n' s' atindèt nén avou l' feme, pu i raspitèt mon les parints. Ni vola-t i nén ki, aprume mi feye s' aveut ele metou e s' manaedje, ki vo l' la ki raspite come on moirt ki, tot d' on côp, s' metreut a raviker (G. Belleflamme). F. réapparaître, reparaître. Etimolodjeye: viebe "aspiter", betchete di ricminçaedje r-.
raspiter 2 [v.c.] sipiter pattavå. Il a rarivé tot raspité. Disfondowes: raspiter, raspitè. Etimolodjeye: viebe "sipiter", betchete di mopliyaedje a non-syince ra-.
rassaetchî [v.c.] ridiminouwer. | rassaetchete [f.n.] al rassaetchete [advierbire] tot rdiminouwant. Li soper est ddja siervou fameuzmint al rassaetchete. F. chichement.
rassanner, rassanler rl a: rashonner.
rassawourer [v.s.c.] goster bon. On dit eto: sawourer, rassapiner. Etimolodjeye: viebe sawourer, betchete ra- | rassawoura [o.n.] sawoura. Ti ravicrès, pitite peme coistrece, Et on t' rinmrè Dipus k' ces dondons d' Golden la Sins rassawoura (L. Mahin). F. saveur. Disfondowes: rassawoura, rassawra.
rassawra rl a: rassawourer \ rassawoura.
rassercî [v.s.c.] rimete on fyî so on mousmint d' linne ki dvént trop tene. Avou s' chabrake tot rassercî, Avou s' cote ki n' est pus k' on pli, Ele va, e tåstant la et ci, l' Aveule (F. Dewandelaer). C' est vos ki ténrè l' tchandele po les macrales fé leus danses, po les rivnants et les spérs et les antomeyes vini sbarer les vicants, po les pépés si rvindjî so les cis ki n' î croeyèt nén, po les nûtons rismeler les solés et rassercî les tchåsses, et ristinner les coyîs (G. Lucy, rat. pa L. Mahin). Vos ouys sont hodés d' aveur trop shijhlé so des aweyes po rassercî les vîs cayets (E. Gilliard). rl a: repîter, ravåder, renawyî. F. repriser, racommoder. Disfondowes: rassercî, rassercer, rassercè, rassêrcyî, rassêrcyi (4inme sôre: i rassêrcixhèt). Etimolodjeye: bodje latén sertium (fi), betchete e-: mete (des fis) dins. | rasserçaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rassercî". F. racommodage. | rasserceu, rasserceuse u rasserceyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rasserceye.
rassîre, rassiou rl a: rashir (rashiou, codjowaedje di "rashir"), rashir \ rashiou (addj.).
rassonner, rassonler, rassôler, rassonè rl a: rashonner.
rassonrer I. [v.c.] rifé bén comifåt, rarindjî. L' ome aveut rassonré li ptite måjhon d' Djerbaifwè come on palijhea (L. Mahin). Et ça n' est nén co tot: rifonde li walon, ça sereut ossu come rimete a noû, rassonrer, rimete e coleur si måjhon å bon tins (L. Hendschel). Les wårnumints po les rpoizoes sont dischindous des traveures; i fåt fé les poûssires et les rassonrer ene miete (E. Benoit). Li hôt-fornea n' egzistêye pus, mins l' foidje des Walons, ki date do 17inme sieke, mins k' a stî ragrandeye et rassonrêye e 1794, est co assez bén wårdêye. F. remettre en ordre, en état, à neuf, retaper, restaurer. >> rassonrer s' fwin: magnî cwand on-z a fwin. Po rassonrer ès fwin, on gris cantea sol tåve (L. Declercq).F. apaiser. II. si rassonrer [v.pr.] si rnetyî et s' abiyî comifåt. Il a metou tchåfer d' l' aiwe, fote ås gobeyes li cazake et l' pantalon, et s' rassonrer del tiesse ås pîs (A. Henin). F. se débarbouiller, s'arranger. Etimolodjeye: viebe assonrer, betchete r(i)-. | rassonraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rassonrer". C' est adon ki Stéphane Quertinmont etcherpinte "Li Rantoele" so l' cogne d' ene Soce Nén Recwårlante et bouter sol rassonraedje do rfondou. F. restauration, rénovation, remise à niveau, à neuf, en état.
rastibwezer [v.c.] prinde tot çou k' èn ôte a (cwårs, plis ås cåtes). I s' a fwait rastibwezer. On dit eto: ploumer. rl a: raezibusse, reyusse. F. rafler, enlever, accaparer. Disfondowes: rastibwazer, ratibwèzè. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. ratiboiser.
rastoker [v.c.] 1. rimete d' astok (ene sacwè ki n' esteut pus). Les hapeus d' aiwe waitént d' rastoker les waezons d' leu-z astantche, po tote l' aiwe cori dins leu pré (L. Mahin). Çou ki hosse tént co todi: wårdez l' espwer et rastokez (L. Lurquin). 2. aspoyî co on côp. Si les tåyes rivénrént, I rastocrént leu coir Conte li buk do djaeyî K' il î fjhént leu prandjire A houte, å rcoet del bijhe (E. Gilliard). 3. astoker. Dji va ndaler rastoker l' ouxh. F. caler, consolider, fixer. 4. diner des cwårs, dins l' ratourneure: Dji vos bistoke, Dji vos rastoke, Tinoz vos bén, Vos n' tchairoz nén: dijhêye cwand k' on bistoke ene sakî, et lyi dner ene dringuele po s' fiesse. Eyou sont i co les marxhås Et les clawtîs d' Arneye, ki m' bistoként Et m' rastoker El prumî d' decimbe ? (G. Spirito). Disfondowes: rastoker, rastokè, rastokî, rastoki, ascoter, rastotchî, rastotcher, rastotchè, rastotchi. | rastoke [f.n.] dins l' ratourneure bistoke et rastoke !: mot-criya po dire "albouneure, proficiåte". F. compliment ! félicitations !
rataker I. [v.s.c.] 1. ricmincî. Et l' djeu ratake avou des xhaxhlådes et des tchawaedjes: l' ome a si bon del djoye di s' cint-meye (Mariette Chinon). On dit eto: rapougnî. F. recommencer. >> Si t' kete a raté, t' as k' a rataker: fråze (måhonteuse) k' imite li djaponès. >> po rataker: tite metou dizeu l' editoriå d' ene rivuwe. F. editorial. 2. ataker cor on côp. F. lancer une nouvelle attaque. II. rataker a [v.c.] ricmincî a. La k' i ratake a ploure ! | ratacaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rataker". F. recommencement, nouvelle attaque. | ratacåjhe [f.n.] ratacaedje tos costés. F. nouvelle offensive, nouvelle atteinte.
ratata [o.n.] 1. (v.m.) tchôdronî ki tournéve les viyaedjes po rfé les taexhons di stin et d' fier. rl a: potafwaire, caramagna. ferblantier, rétameur. >> tchapea d' ratata: sôre di tchapea ki ces djins la poirtént. 2. tchafete. Etimolodjeye: mot-brut d' après on cåzaedje di ces djins la inte zels (les ratatas estént des Overgnats). Coinrece Payis d' Châlerwè.
ratatouye [f.n.] potêye di verdeures, avou des canadas, cûts dins d' l' aiwe, avou ene såce di lård dissu, u rpassés al paile. rl a: djote, djotreye, porêye, salåde ås kertons, sitouvêye. Disfondowes: ratatouye, ratatoûye.
ratåye [o.n.] tåye (vî vî parint). C' esteut do tins d' nos tåyes et d' nos ratåyes, tayons et ratayons. F. ascendant. Disfondowes: ratauye, ratâye. Etimolodjeye: bodje tåye, betchete ra-. | ratayon, ratayone, u ratayonde, u ratayondje [o.f.n.] 1. pere u mere do grand-pere u del grand-mere. F. arrière-grand-père, arrière-grand-mère, bisaïeul(e). 2. tåye (vî vî parint). Nén mezåjhe di fé des kesses et des messes po fé djômi on sintumint ki djisteye la, enancré el tere di nos ratayons (J. Brumioul). Asteure, a l' ouxh do 21inme sîke, on etind co el Suwede des spots d' nos ratayons (C. Massaud). Amon nos ratayons les Gålwès, li solea esteut metou å femrin, et ça, vos djhoz, Julos Beaucarne, ki ça candje tote l' avuzion d' ene sôcieté (Y. Paquet, responda da J. Beaucarne). F. ancêtre, aïeul. Disfondowes: ratayon, ratayan. Pc. rataön.
rate 2 [f.n.] misse. Coinrece Payis d' Nameur eyet Châlerwè.
ratind-tot [o.n.] 1. cafè wiski tos les djins nén d' trop bele resconte (nén trop comifåt), si rapoûlèt. Il a fwait tos les ratind-tot do payis. >> Li Ratind-tot: cafè d' Nameur. C' est ene fåve ki dj' a-st oyou enawaire å Ratind-tot (C. Massaux). >> bwès do Ratind-tot: no d' ene plaece di Viyåtoû. 2. caberdôxhe (cafè la k' gn a des femes po payî po coûtchî avou zeles). F. maison close. Plurial: des ratind-tot. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
ratîtoter [v.c.] rabiyî. Adon, Vos seroz rapotiké, remantchî, rimastiké, riclawé, radjusté, ragadlé, ratelé, ratîtoté, raclapté, rabrocté, racmoirdou, radiercî, radjinçné (F. Nyns). Etimolodjeye: viebe atîtoter, betchete r(i)-.
ratoû [o.n.] 1. rivnaedje so ses pas. F. retour en arrière. 2. tournaedje pattavå. rl a: catoû. >> fé des toûs et des ratoûs: passer et rpasser; fé bråmint des distoûs. >> ndaler toûs et ratoûs: esse todi so les voyes. Disfondowes: ratoû, ratoûr. Coinrece payis d' Nameur & Châlerwè.
ratourner I. [v.s.c.] 1. rivni so ses pas, et rariver (aviè l' cåzeu). Cwand il a arivé al coine do bwès, il a ratourné. Il aveut rovyî s' poite-foye; il a falou k' i ratoûne (P. Defagne). Cwand vs seroz dijh pas lon, vos ratoûnroz. F. faire demi-tour. 2. tourner et ratourner: tourner pattavå. Après aveur tourné, ratourner et ratoûnress, dji pierda pacyince et dji rivna (ramexhné pa J. Haust). Il esteut ki tournéve et ki ratournéve åtoû del måjhon (ramexhné pa M. Francard). Vo l' la po Dongbiè; i toûne et ratoûne dins l' viyaedje; gn a bråmint k' el conoxhnut, mins on l' sint vni d' å lon (P. Moureau). rl a: catourner, caroter. F. faire les cent tours, circuler en tous sens. II. [v.c.] 1. fé rivni aviè l' cåzant (des biesses k' end alént). Evoyîz l' tchén po k' i ratoûne les vatches. rl a: ratchessî. F. ramener, faire revenir. 2. rimete so l' prumî costé (ene sacwè k' aveut ddja stî rtournêye). Il a ratourné l' vôte sol paile. F. retourner. >> I lyi a ratourné s' mwin dins s' figueure: i lyi a tapé ene bafe, avou l' dos del mwin. 3. rashir on cåzaedje, on scrijhaedje, èn oteur d' ene langue a l' ôte. A-t on dedja ratourné Victor Hugo e walon ? « Âsif ! » e lingaedje amazir, ça vout dire « les aiwes ! les aiwes ! »; les pus maléns ratournént e l' arabe po les campeus coprinde: « l' ouwed ! l' ouwed » (L. Mahin). rl a: rimete, tradure, radapter, redjårber, translater. F. traduire. 4. ritourner dins tos les sinses. rl a: racatourner. >> I nos fåt rtourner et ratourner l' afwaire: nos è dvans rwaitî tos les pondants et les djondants (el bén corwaitî). Dj' a tourné et ratourner l' afwaire et dj' n' î voe gote. III. si ratourner: si rtourner dins tos les sinses. Tant k' popa n' esteut nén rintré, momans si rtournéve et s' ratourner dins s' lét (P. Defagne). rl a: si cverouyî, si ctoide. Disfondowes: ratoûrner, ratoûrnè, ratourner. Etimolodjeye: viebe tourner, cawete ra-. | ratoûne [f.n.] plaece, moumint k' on ratoûne. Vos froz bén on ptit boket di tchmin avou mi:: oyi, dj' irè disk' al ratoûne. Coinrece Payis d' Tchålerwè. | ratournêye [f.n.] 1. bafe k' on dene avou l' mwin ratournêye. Li pere lyi a fotou ene boune ratournêye. F. giffle (du revers de la main). 2. (pa stindaedje) volêye di côps. Li djoû k' dj' a pierdou les sôs des comissions, dj' end a yeu ene di ratournêye (P. Defagne). rl a: danse, dobleure, trimpe, frotêye. F. correction, raclée, punition, tripotée. 3. (pa stindaedje) pierdaedje avou bråmint d' diferince inte deus lûteus, deus ekipes, deus årmêyes. Ût a rén: l' Arabeye Sawoudite a yeu l' ratournêye di s' veye. rl a: plouzêye, taene, dobleure, rigodinne. F. défaite cuisante, débacle, humiliation. Disfondowes: ratoûrnêye, ratoûrnée, ratournêye, ratoûrnèye, ratoûrnéye, ratournée. | ratourneure [f.n.] manire di dire, tipike d' on lingaedje. On cite eto, tos tchamps tos payis, li ratourneure « les pondants et les djondants » ki vout dire « totes les sacwès a vey avou ene afwaire », et k' on tradût co bén sovint e francès pa « les tenants et les aboutissants ». C' est ene sacwè d' bén do disfinde li pårler, l' accint, les spots, les ratourneures di nosse viyaedje, di nosse veye, di nosse vijhnåve (L. Hendschel). Dj' a toumé so on live di mots avou 700 ratourneures e Xharintès (P. Dufaux). rl a: sipot, rivazî, rime-rame. F. expression, formule, tournure de phrase, proverbe, aphorisme. | ratournaedje [o.n.] 1. rivnaedje so ses pas. F. retour en arrière. 2. tournaedje pattavå. rl a: catournaedje, ratoû, ratournicaedje. F. détour, démarche. 3. metaedje en ene ôte langue. End a-t i fwait, des ratournaedjes e walon ! Li neyerlandès est on lingaedje metou so pî å 19inme sieke a pårti do ratournaedje del Bibe. Gn a deus liveas di ratournaedje do walon e francès: li mot po mot, et l' esplicant (G. Cabay). F. traduction. Disfondowes: ratoûrnèdje, ratoûrnadje, ratournâdje. | ratourneu, ratourneuse u ratoûnresse [o.f.n.] li ci (cene) ki ratoûne des scrijhaedjes u des cåzaedjes d' ene langue a ene ôte. C' esteut on djonnea k' aveut, o, di-set, dijh-ût ans, va, et k' aveut stî e scole a Abidjan; c' est lu ki fjheut do ratourneu (Y. Gourdin). | ratournåve [addj.] ki pout esse ratourné (tradût d' on lingaedje a l' ôte). Les cåzaedjes do Pårlumint Uropeyin divrént esse ratournåves dins tchaeke des 22 lingaedjes di l' Union Uropeyinne racrexhowe. F. traduisible. Etimolodjeye: viebe "ratourner", cawete -åve, 2002.
ratourniker [v.s.c.] tourner et ratourner. rl a: catourner, racatourner. F. tourner dans tous les sens. Disfondowes: ratoûrniker, ratoûrnikè. | ratournicaedje [o.n.] tournaedje et ratournaedje. F. cent tours et détours. Disfondowes: ratoûrnikèdje, ratoûrnicadje, ratournicâdje.
ratrocler, ratroclêye rl a: retrocler.
ratropler, ratropladje, ratroplêye rl a: retropler.
ratrossî [v.c.] fé après (ene sacwè) po k' ele divegne come on vout. Loukîz bén l' novea live so totes ses costeures: l' imprimeu Ågusse l' a-t i bén ratrossî ? (J. Wisimus). Loukîz a: adjinçner, toirtchî. F. façonner.
ratuzer I. [v.c.] 1. tuzer mwints côps, po fé ene sacwè d' bén. On-z a loumé l' novea calindrî li calindrî julyin, pask' i fourit decidé pa Jules Caesar, mågré k' il a stî tuzé et ratuzé pa èn lomé Sosigenes, èn asterloke ki vneut d'Alegzandreye (L. Baijot). 2. fé s' rissovni. On coporå Trazignî; Des ratchatchas sol cayî Ki lyi bårèt s' vizaedje, Ça m' ratuze, li låme el misse, Li grand flandrin pår djivisse Ki boerléve ses boignes messaedjes Sol bati... Sol bati, sol batijhea (L. Mahin). rl a: rimimbrer. F. rappeler, remémorer. II. [v.s.c.] tuzer al vude. Cwand k' on n' a pupont d' ovraedje, i shonne k' on-z est tot seu et on s' mete a ratuzer tote li sinte djournêye (J. Schoovaerts). F. ressasser les mêmes idées. III. si ratuzer [v.pr.] rivni so s' prumire idêye. I s' a ratuzé a tins. rl a: rapinser. F. se raviser. Disfondowes: ratûzer, ratûzè, ratûzî. | ratuzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ratuzer". Gn a todi ene saye di teyoreye ki brotche foû d' ene masse di ratuzaedjes (J. Schoovaerts).
raujon rl a: råjhon.
ravå [f.n.] 1. roymint fwait pal plouve k' a rixhlé. Les ravås ont abimé tos ces tchamps la (Goffinet, ramexhné pa J. Haust). F. ravine. >> ploure a ravås: ploure foirt. 2. aiwe ki court dins ces côrotes la. F. rigole. 3. pleu so l' pea d' ene viye djin. Elle a ddja l' pea tote a ravås, et ele n' a nén co 50 ans. rl a: ratchitchaedje, crevåde. F. ride. Disfondowes: ravau, ravâ. Etimolodjeye: bodje "vå", batchete ra- (rfwait a vå). Coinrece Basse-Årdene.
ravåder [v.s.c.] 1. rassercî. F. ravauder. 2. berdeler. Obligåcion di moyéns - nén obligåcion di rzultats ! aveut i ravådé, co traze côps, li manaedjeu do pordjet, on vî rpoirteu d' RTL k' aveut baligandé so tote li daegn todi dins les gueres et les disduts (L. Mahin). | ravådeu, ravådeuse u ravådresse [o.f.n.] li ci (cene) ki ravåde tofer. rl a: tchafete. F. bavard(e). | ravådaedje [o.n.] 1. rasserçaedje. 2. berdelaedje. Dji sognive si bén m' pitite gade Ki m' feme nd a stî djalote, sovint. Ele mi djheut: "Metoz l' dins del wate, Et sinez lyi vosse testamint !" Mins tot ça, c' est des ravådaedjes (F. Loriaux).
råve [o.n.] 1. usteye des cinsîs po haetchî les flates evoye dins on ståve. 2. usteye del feme di manaedje, po-z assaetchî l' aiwe evoye après k' on-z a lavé on pavé. F. raclette. Disfondowes: rauve, râve, raule, râle. | råvlete [f.n.] pitit ronea so rowes po-z aler a l' aiwe u moenner å bigåd. Coinrece Hesbaye.
Li råve et l' loke a måjhon (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
ravel [o.n.] ancyinne voye di tchmwin d' fier, ancyin pazea, rassonré pa l' Etat walon po fé des voyes sins otos, po les bicicletes et les tchvås. Waitîz li voye do tram Libråmont-Bastogne: on-z î va fé on ravel. (Libramonissime 2000). Etim. premirès letes di Réseau Autonome des Voies Lentes (rantoele otonome des londjinnès voyes) avou on "e" di bleoyance sititchî, divnou cmon no. Racsegnes: Waibe do Ministere Walon di l' Evirounmint.
ravel: Li rclame e walon do Ministere walon po-z ecoraedjî l' alaedje e velos, et les ravels.
raverdi (codjowaedje) [v.s.c.] 1. ridivni vete, copurade tot cåzant des campagnes a l' rivnowe do bontins u après ene setchresse. La l' moes d' may: gn a les viyès sokes ki raverdixhèt a plaijhi (L. Jardez). Les åbes raverdixhnut, l' aronde rivént d' voyaedje (P. Maréchal). 2. (imådjreçmint) resse e boune santé, po onk (ene) k' est vî (viye), u k' a stî malåde. F. se rétablir, être à nouveau en superforme. Etimolodjeye: bodje latén "viridis" (vete), coron d' viebe 4inme sôre -i, dobe betchete ra-.
raveuri [v.c.] 1. riloukî après èn ôte, u on deujhinme côp, si c' est l' veur. F. revérifier. 2. copurade: riwaitî si les contes d' ene sôcieté ont stî fwait d' accion. F. auditer. Etimolodjeye: viebe aveuri avou ene batchete ri-, 2000. | raveurixhaedje [o.n.] accion di raveuri; si rzultat. Il ont dmandé on raveurixhaedje des contes di paymints des avions. F. audit.
ravicoter I. [v.s.c.] riweri. Çu malåde la ravicote (G. Goffinet, ramexhné pa J. Haust). F. reprendre vigueur. II. [v.c.] ridner d' l' adrame. III. si ravicoter: ratraper d' l' adrame. On s' ravicote come on pout (dijhént des cis k' on lzî rprotchéve di boere leu ptit peket). rl a: vicoter, rivicoter, raviker. Disfondowes: ravicoter, ravigoter.
raviker [v.s.c.] (codjowaedje) 1. riviker, dabôrd k' on-z esteut moirt. Les moirts ni ravicnut pus d' nosse tins (L. Pirsoul). C' est del gote a raviker on moirt. Vola on boyon a fé raviker on moirt. F. ressusciter, renaître. >> fé raviker: fé riviker (on moirt). Li Bon Diè a fwait raviker Lazåre (H. Forir). F. ressusciter, faire revivre. 2. riprinde conoxhance, cwand on-z a toumé flåwe. F. revenir à lui. 3. (imådjreçmint) ravicoter, rinde del veye, di l' ehowe, di l' ahé. Ene boune gote di peket fwait raviker. On ravike cwand on rvoet l' solea. Cwand dj' etind cåzer l' walon, dji ravike (L. Pirsoul). rl a: riviker. F. retrouver son entrain. >> fé raviker: rinde di l' ehowe. Gn a k' on bon crok po m' fé raviker. F. remettre en forme, revivifier. rl a: ravisker. Disfondowes: raviker, ravikè, ravëker, ravikî, raviki. | ravicaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "raviker". Il ont lî l' Evindjîle sol ravicaedje da Lazåre. F. résurrection, guérison inespérée. rl a: rvicaedje. Disfondowes: ravikèdje, ravicadje, ravicâdje.
råvion [o.n.] 1. sondje. F. rêve. 2. rafiya. F. désir.
Råvions d' al vesprêye, on live da Charles Josserand.
ravisker [v.c. & v.s.c.] (fé) raviker. Li medcén a tot d' shûte veyou çk' il aveut; c' est vormint l' ravisker k' il a fwait, pask' il esteut lon (P. Defagne). Coinrece Fagne Flipvile.
rawårder (codjowaedje) [v.c.] ratinde. Tot frisse ådvins, li vî posson Rawåde, a s' clå, li ci k' a soe (J. Docquier). F. attendre. Disfondowes: rawaurder, rawârder, rawârdî, rawardè. Coinrece grand Payis d' Lidje. | rawårdiveus, e [addj.] ki ratind, sins s' saveur decider. Les martchîs do petrole sont rawårdiveus, tot ratindant li raploû d' l' OPEP. F. attentiste. Etimolodjeye: viebe rawårder, cawete -iveus, 2003.
råwe [f.n.] tchaleurs des tchets. rl a: miråwe, rl a: Wåve, moumint des tchets°. >> cori; u: aler; u: esse a råwe: tchessî, tot djåzant des tchets. E moes d' fevrî, les tchets vont a råwe. C' esteut-st on djoû k' el tchet esteut-st a råwe; dismetant k' i fjheut gnîwe et gnåwe (P.H. Thomsin). Disfondowes: rauwe; râwe. | råwter (codjowaedje) [v.s.c.] 1. braire (criyî) tot djåzant d' on tchet k' est al råwe. 2. cori après les galants, tot djåzant d' ene kimere, u årvierdimint. Disfondowes: rauwter, râwter, rawter, rauwler. | råwteu, råwteuse u råwtresse [o.f.n.] 1. miråwe u marcåd k' est el råwe. 2. galant ki tchesse après ene kimere; kimere ki court après on valet. Mareye aveut åtoû d' leye des hopeas d' råwteus k' elle evoyive al djote (F. Nyns).
rawer [v.c.] hagnî avou les dints di dvant (po magnî). Les soris n' irént nén rawer åtoû d' ene truke ki sereut vete (ramexhné pa J. Boulard). Les tchivroûs vnèt rawer li schoice did ttåtoû (ramexhné pa J. Boulard). F. ronger. Disfondowes: rawer, rawè, rawî. Etimolodjeye: bodje latén rodere (minme sinse), loukîz å FEW 10. 442a. | raweu, raweuse u rawresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rawe. >> Raweu d' Oxhs: sipotaedje des Bastognårds, k' on djheut k' i vindrént les djambons et n' wårder k' les oxhs. Coinrece Basse-Årdene.
rawete [f.n.] ene sacwè ki vént o dzeu do martchî, po rén. Dinez mu ene pitite rawete di fritches: dji creve di fwin. Il ont metou deus pådjes di rawete dins l' gazete "Li Ranteule" avou des belès letes (del prôze eyet del powezeye). F. supplément. >> munutes di rawete: (fotbal) munutes k' on djouwe après l' eure et dmeye, po ratraper l' tins pierdou po les côfrans, li moennaedje-evoye des coixhis, evnd. F. minutes additionnelles, arrêts de jeu. >> cwårs d' eure di rawete: (fotbal) deus cwårs d' eure k' on rdjouwe cwand les ekipes sont-st a ewalité après les 90 munutes d' on matche di cope. F. prolongations. | rawter [v.s.c.] Dimander ene rawete å botike. C' est ene pilåde, ele rawtêye tot costé. (ramxhné pa J. Haust) F. marchander, demander des avantages.
rawyî [v.c.] 1. rawer (hagnî a ptits côps avou les dints di dvant, et magnî). Les soris ont vnou rawyî les dorêyes k' estént al cåve. F. ronger, grignotter, mordiller. 2. magnî les dierins bokets d' tchå so les oxhs. Dji rawyive voltî les oxhs des cokeas. F. ronger. Disfondowes: rawyî, rawiyî, rawyi, rawiyi, rawiè, rawiyè, rawier, rawiyer, rawî, rawîre. Etimolodjeye: viebe rawer, raptitixhante cawete -yî. | rawieu, rawieuse u raweyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki raweye. >> rawieu d' oxhs, rawieu d' oxheas: a) spot diné a ene pôve djin u a ene sipårgnante djin, ki n' a pont d' bele tchå, et dveur rawyî les oxheas. b) sipotaedje des Bastognårds did Pa-la-Hôt. c) baltaedje des cis d' Libin (sipotés les Tchéns). >> Tanta Rawieu d' Oxhs: onk des adjeyants d' Bastogne. | rawiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rawyî". Vla ene foto do rawiaedje do djibî so les faweles. F. grignottage, rongement, mordillemnt, mordillage. | raweyreye [f.n.] nindje di rawiants. Les soris ont djonnlé a make et on-z a touwé les rnåds: kéne raweyreye dins les dinrêyes (L. Mahin). F. pullullation de rongeurs. Disfondowes: rawèyrèye, rawîrîye. | Rawia [o.n.] crodjambot des cåves. N' alez nén al cåve: vos vs froz hagnî på Rawia ! F. croquemitaine. | rawiant I. [o.n.] famile di biesse ki s' sieve purade di ses dints di dvant po magnî. Li rat, li sori, li mizrete, c' est tos rawiants (L. Mahin). F. rongeur. II. rawiant(e) [addj., padvant] ki raweye. C' est totès rawiantès biesses. Etimolodjeye: cawete -ant, 1993. Coinreces Basse-Årdene.
raxhiner [v.c.] evoyî å diale avou ene laide xhinêye. Il a nd alé tot raxhinant s' mame. Dji lyi a volou mostrer kimint k' i dveut fé, et i m' a laidmint raxhiné. Loukîz a: rasbrognî. F. singer méchamment, rabrouer. Etimolodjeye: viebe xhiner, (refoircixhante) betchete ra-.
rayèle rl a: rayire.
råye-traits [o.n.] (v.m.) (mot d' mineu di tchvås) schåye-traits. Pl. des råye-traits. Disfondowes: râye-trêts, rauye-trêts, raye-trêts; (miersipepieuzmint ALW 9, notûle 102). Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint. Coinrece Payis d' Måmdey, di Vervî, di Bastogne, di Måtche.
rayi (codjowaedje) I. [v.c.] broûler. Si to djouwes avou les brocales, on bea djoû to rayixhrès l' barake. Gn aveut des flamåjhes ki volént divè l' moye di strin: c' esteut on plan po rayi tot l' sint-fruskin. Dji n' vou nén magnî ces rayeyès crompires la. rl a: hati. F. brûler, incendier. >> si fé rayi å solea (u ås UV): si mete å solea (divant ene lampe ås UV), po vosse pea prinde ene bele brune coleur. F. bronzer. II. [v.s.c.] broûler. Ça sint mwais; c' est dandjureu li pailêye di canadas ki rayit. F. brûler, cramer, carboniser. Disfondowes: rayi, rahi, ra.i. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "rai"; rl a: rayire. Coinrece Basse-Årdene. | rayi, rayeye [addj.] avou ene bele brune pea, d' aveur sitî å solea. Elle a rivnou tote rayeye des spôrts d' ivier. F. bronzé, halé, basané. Coinrece Payis d' Tchålerwè. | rayixhoe [o.n.] oujhene wice k' on rayixh les coirs, les cadaves di biesse, les mannestés d' måjhone. Gn a ene peclêye di Djwifs ki les Nazis ont-st evoyî åzès rayixhoes. rl a: broûloe. F. incinérateur, four crématoire. Disfondowes: rayichoû, rayichwè, (rahiheu). Etimolodjeye: viebe "rayi", cawete "-oe", 1999.
rayire [f.n.] 1. trô k' i gn aveut pa dzo les ouxhs u dzo des meurs do volé (pignon), et par la k' on tapéve ene sacwè (li hoye, les canadas, les betråles) el cåve. I m' shonne mi sovni k' i gn a ene ôte rayire ki dene so l' pignon. rl a: lårmî, airtchî, calonire, loukete, sipira. F. soupirail. 2. trô leyî dins l' meur, u l' toet, po leyî l' djoû (les rais do solea) passer. Li solea mousse au gurnî pa les rayires do toet (E. Wartique). E l' ivier, on stope les rayires et les lårmîs. F. lucarne. Disfondowes: rayîre, ra.îre, rayère, rayêre, rayèle, rèyèle. Miersipepieuzmint al notûle ALW 4.42. Etimolodjeye: bodje "rai", cawete "-ire".
razans [o.n.t.pl.] des ans et des razans: lontins (bråmint des ans). Por zels, li djoû k' dj' a rivnou åreut polou esse li londmwin do djoû k' dj' end a nd alé, gn a des ans eyet des razans, come si l' payis ciddé åreut viké foû do tins, foû di s' tins (L. Hendschel). rl a: razeure. F. éternité. | razanêyes [f.n.t.pl.] des anêyes et des razanêyes: lontins (bråmint des anêyes). Et dji m' rind conte asteure, des anêyes et des razanêyes après ciste après-nonne la, ki dj' n' a måy tuzé, sayî d' ramoenner m' pårén el båke (L. Hendschel).
razeure [f.n.t.pl.] 1. des eures et des razeures. lontins (bråmint des eures). rl a: razans, razanêye, ramoes. 2. des eures et des razeures lon: foirt lon. Dj' aléve esse kinoxhou come li mwais sô des eures et des razeures lon (L. Mahin). F. à mille lieues à la ronde.
rbulet rl a: raboulets.
-rê [cawete] omrinne fôme del cawete -rece: k' a a vey avou l' bodje, a) dins des mots d' asteure: fotchrê; bocrê; pocrê, nucrê, bwerê, coistrê, lexhrê, leprê, pezrê, platrê, tchantrê. b) dins des vîs mots: tindrê, fagnrê, poitrê. c) dins des noûmots: tchaptrê, pårtixhrê. rl a: -rea.
ré [o.n.] note di muzike, li deujhinme del game. Do, c' est mi ki l' a sol dos; Ré, rai d' solea al rayire. Mi, a mi, on n' dit nén "ti" ... (tchanson des notes).
ré 2 rl a: rai.
-rea [cawete] cawete -ea avou on ristitchî R. tchapistrea, sipitrea.
rebaner [v.c.] mete eshonne (des ptits bans, des ptitès comenes, des ptits viyaedjes) po fé ene intité (grande comene), kécfeye sol modele des vîs bans did dinltins. On dit eto: rabindler. F. fusionner. Disfondowes: rèbaner, rabaner, rabanè, rinbaner. Etimolodjeye: viebe del prumire sôre fwait sol bodje ban, avou l' dobe betchete re-, 2000. | rebanaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rebaner". F. rassemblement, fusion de communes. | rebané, rebanêye [addj.] k' a stî rebané avou ds ôtes (tot djåzant d' on ban, d' ene comene) po fé ene intité pus grande.
Rebievå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Remersdael, dedja rebané divant 1971. Limero diyalectolodjike: [Ve 3]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Rêbyèvå.
rebindler, rebindlêye, rebindlaedje rl a: rabindler.
reboler [v.c.] rôler e bole (des mousmints); Mins l' dimegne di Påke, gn årè pus k' on linçou rebolé (B. Louis); rl a: rôler eshonne.
rebolete [f.n.] sôre di ptit djeu d' beyes di tåve, mins k' on fwait spiter l' bole li long d' on batch sol costé, pus ki rdjibule so ene arondeye plantche et rivni djus et djonde les ptitès beyes did padrî, come å fliper. On dit eto: clitchete. Etimolodjeye: viebe reboler (revoyî l' bole), cawete -ete.
recahouter (si recahouter) (codjowaedje) [v.pr.] rivni a houte (å rcoet e s' måjhone). rl a: recouloter. F. rentrer à l'abri. Disfondowes: si rècayuter, su racahuter, si / ès rècahouter.
recayter (si recayter) [v.pr.] 1. rimete ses mousmints comifåt. 2. viker raclapé avou (ene kimere, èn ome nén comifåt). Il a dmoré èn an tot seu, sins l' feme; lacobén k' i n' s' a nén stî recayter avou ene ôte. Disfondowes: rècay'ter, racay'ter, racay'tè. Etimolodjeye: viebe ecayter, betchete r(i)- / (e)r-. Coinrece Basse-Årdene.
récipiew [o.n., pl des récipiews] 1. xhuflaedje d' ene sôre di pénson. 2. cisse sôre di pénson la. Dji tchante pé k' on récipiew (J.P. Vervier). On récipiew esteut l' gloriyå do buscaedje (A. Lovegnée). Disfondowes: récipiew, ricipiew. Etimolodjeye: xhinaedje do xhuflaedje di l' oujhea.
recitåcion [f.n.] dijhaedje d' èn arimea.
reclôre [v.c.] 1. mete dins ene cloyowe plaece, k' on n' pout nén rexhe foû. I recloyèt ç' pitit la … Etimolodjeye: bodje "clôre" + dobe betchete re-. | reclôs [o.n.] odeur d' ene plaece todi clôse. rl a: resseré, refrumé, tchamossî. F. renfermé.
recouloter I. [v.c.] rimete li coulote. II. si recouloter [v.pr.] rivni e coulot, dilé l' feu, copurade cwand k' i fwait froed. Cwand l' bijhe baye, on s' recoulote (Y. Gourdin). Alez, nosse Zabele, Po nos tni tchôd cwand k' i djale, Recoulotans nos (Bob Dechamp). rl a: si retchetoerer. Disfondowes: raculoter, rèculoter, rèculotè, rècouloter.
recsisse I. [o.f.n.] 1. (istoricmint) li ci (cene) ki shût l' pårti Rex (li Crisse Rwè), askepyî diviè 1932 pa Leyon Degrelle. F. Rexiste. 2. onk (ene) k' a des idêyes del foite droete. F. extrémiste de droite, fachiste. II. [o.n.] atûzlêye des recsisses u des noûrecsisses. F. rexisme, fachisme. III. [addj.] a vey avou l' recsisse. F. rexiste, fachiste, fachisant. rl a: noûrecsisse.
recwårler [v.c.] rimete des cwårs. F. refinancer. Etimolodjeye: viebe "ecwårler", betchete di ricminçaedje r(i)-, 1995. | recwårlaedje [o.n.] rimetaedje di cwårs. On esteut waire a tuzer å recwårlaedje del Rantoele. F. refinancement. | recwårlant, e [addj.] ki fwait rivni des cwårs. F. lucratif, ive. >> Soce nén recwårlante: rl a: S.N.R..
redagler [v.c.] rimete do daguet. I fåreut redagler l' pî do meur. Loukîz a: ritårmaker.
redîmer [v.c.] ripayî ene desse. Djel vou bén, parmi s' oblidjant A m' diner trinte escus par an :: Åy, mins a condicions totfeye Do redîmer cwand on pôrè (Simon li Scrinî). F. rembourser. >> Redîmés Payis; u: Redîmés cantons: cantons d' Måmdey, di Neyow, et d' Sint-Vi, k' ont stî "rindous" pa l' Almagne al Beldjike e 1919, eto po payî les damaedjes di guere. Etimolodjeye: do vî mot d' oyi "emere" (atchter). | redîmaedje [o.n.] ripayaedje. F. remboursement, acquittement, rachat. | redîma [o.n.] (rilidjon) ripayaedje (å Bon Diu) des petchîs des djins. F. rédemption, rachat. Etimolodjeye: cawete -a, 2004. | redîmåve [addj., purade padvant] (mot del moyinådje) k' est redîmé, k' on lyi paye li déme. Li signorreye di Sint-Guilin, esteut redîmåve sol pårotche dispu 1079. F. collateur.. Etimolodjeye: cawete -åve, 2005.
rediver (si rediver) [v. pr.] ni pus vleur schoûter les cis (cenes) ki cmandèt. Ni vs redivez nén siconte di vosse grand-mere, vos, po on ptit må-aclevé ! rl a: si revinter. F. se rebeller, se rebiffer. Disfondowes: su rèdiver, si rèdiver. Etimolodjeye: Calcaedje do gåmet "s' rèdiver", minme sinse, rl a: bediver. | rediveu, se [o.f.n.] li ci (cene) ki s' redive Les rediveus Tamoul volèt askepyî èn estat da leur, dislaxhî do Sri Lanka. rl a: revinteu. F. rebelle, récalcitrant. Coinrece Årdene nonnrece. Disfondowes: rèdiver.
redjaler [v.c.] edjaler èn amagnî k' aveut stî disdjalé. I n' fåt måy redjaler del nouriteure. rl a: ridjaler. F. recongeler. | redjalé, redjalêye [addj.] edjalé après aveur rilignî. Li relêye, ça pout esse eto del nive redjalêye. F. regelé. Disfondowes: rèdjalé, radjalé, radjalè, rindjèlé.
rèdje 1 rl a: raedje.
rèdje 2, rédje rl a: raidje.
redjon [f.n.] 1. coine di tere metowe åtou d' ene pitite veye. Il ont rtrové l' oto hapêye dins l' redjon d' Binche. Li spectåke va mete el sinne sacwants årtisses del redjon (P. Otjacques). rl a: payis. 2. boket d' èn estat. >> Redjon Walone: institucion metowe so pî e 1975 et ki goviene li Walonreye et les Cantons Redîmés, ådfwaite di mwintès afwaires, apus ki: les pinsions, l' årmêye, les afwaires d' ådfoû eyet, droldimint assez, li culteure et l' acsegnmint. Mwaisse-veye: Nameur. C' est on coureu walon k' a wangnî l' Toû del Redjon walone (P. Otjacques). Disfondowes: rèdjon, rèjion, réjion, réjiyon. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do francès "région", 1995. | redjonå, redjonåle [addj.] del (pa) redjon, des redjons. Mins on n' djåze nén do candjî l' constitucion; mins pol povwer redjonå dimander leu-z avis åzès djins (P. Sarachaga). >> francès redjonå: francès té k' il est djåzé dins des redjons erî d' Paris. Croejhete: waitîz d' eployî l' addjectivire "del redjon" purade ki l' addjectif "redjonå": li discôpaedje redjonå => li discôpaedje pa redjons. | redjonålisse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki disfind li redjon disconte d' on cintrålijhî estat. Vos croeyoz don, vos, ki, po-z esse redjonålisse, i s' fåreut bate avou - ou vey evi - les redjonålisses d' a costé ? (J.P. Hiernaux). II. [o.n.] 1. tuzance ki voet voltî çou k' i gn a dins dins les redjons. Les djournêyes do redjonålisse di Rdoû, c' est ene sôre di fôre ås lives do payis. 2. sistinme d' adjinçmint d' en estat, ki les redjons ont åk a dire dins leu prôpe noennance. Dji so pol federålisse, çou ki vout dire, on sistinme politike wice ki li povwer est ås peupes mins i polèt (s' i volèt) leyî on pô (ou beacôp) a on povwer federå; c' est tot l' contråve do redjonålisse, wice ki c' est li povwer cintrå ki decide çou k' i vout leyî ås redjons (S. Dohet). | redjonålijhî [v.c.] diner a ene redjon des droets et des administråcions k' estént davance då povwer cintrå. Dispu k' el Beldjike a stî redjonålijheye, gn a pus k' les Brusselwès k' i n' savèt nén çou k' i sont (B. Mirlon). Waitîz a l' istwere del Flande ossu: il ont cmincî leus rvindicåcions linwistikes bén dvant d' aveur èn acsegnmint et ene culteure redjonålijhîs (P. Sarachaga). | redjonålijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "redjonålijhî". F. régionalisation.
rèdjon 2, rédjon rl a: raidje \ raidjon.
refaxhî [v.c.] mete ene faxhe inte les djambes (d' on påpåd), et, s' il astchait, tos les rabindlaedjes pol fé dmorer e s' plaece. F. langer. Disfondowes: rèfachî, rèfahî, rèfahyî, rafacher, rafachè, rafachî, rafachi, rinfachî. | refaxhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "refaxhî".
refoirci (codjowaedje) [v.c.] rinde del foice. rl a: ricfoirti. | refoircixhant, e [addj.] ki refoircixh. >> refoircixhante betchete: (mot d' linwicieus) betchete ki refoircixhe l' idêye do mot ou do viebe.
refoumer (codjowaedje) [v.c.] efoumer et stofer, tot djåzant d' ene sacwè ki fwait del foumire. Clôs l' platene del sitouve la; on s' va fé refoumer. Disfondowes: rèfoumer, rafumer.
refrumer [v.c.] reclôre. rl a: rifrumer. | refrumé [o.n.] resseré (odeur d' ene plaece todi cloyowe). On dit eto: reclôs, rl a: tchamossî.
refudjî, eye [o.f.n.] li ci (cene) k' est tchessî evoye di s' payis et viker dins des camps. Signeur, vinoz è nos ecoraedjî On-z est des minåbes refudjîs Haetchîz nos foû di l' oirbire Pitié, schoûtez nosse priyire (P. Jean). rl a: sins-feu-ni-leu. F. réfugié.
regordiner [v.c.] 1. rimete des gordenes. 2. (imådjreçmint) wårni. Dj' a veyou skepyî ene pî-sinte regordinêye avou des godets (C. Quinet). F. garnir, border, orner, flanquer. Disfondowes: ragourdiner, règordiner.
regrignî si regrignî [v.pr.] si dloujhî. Disfondowes: règrignî, règrigni, ragrigner.
regue [f.n.] 1. rîle di scolî. rl a: riguilete. 2. rîle, lwè. >> Il ont fwait çoula dins les regues: ç' a stî bén adjinçné, tot djåzant d' ene fiesse, d' on dinner, d' on raploû. F. parfaitement, admirablement, sans fausse note. 3. les regues [t.pl.] rivoeyaedjes (sonk ki vént tos les moes ås femes, del laidådje al målådje). F. règles, menstruations. >> aveur ses regues: si rvey, aveur ses parints. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "règle" rl a: riguilete, rîle.
réguilite rl a: riguilete.
Rékem I. [n.pl.] viyaedje do Limbork, do costé d' Lanaken, e flamind Rechheim, divins l' tins wice ki les bribeus do payis d' Lidje alént cweri ene tcharité. Mins dj' irè, cwand l' moes serè foû a Rékem po fini mes djoûs (L. Lagauche). >> aler a Rékem: divou aler briber, pask' on n' a nén ene mastoke. A ç' moumint la, i nelzî dmeure pus kel tåve des pôves, d' aler a Rékem, cwè (J.P. Hiernaux). II. rékem [o.n.] ome k' on n' voet nén trop voltî (pask' i fwait do må, k' i n' a pus rén a piede). Kî çk' åreut polou dire k' i n' aveut nole parintêye inte Djåke Mamé et l' rékem e kession ? (E. Sullon). So Etrernete, tos les djins do monde si plèt dner l' mwin; çou k' est målureus, c' est k' tos les rékems do monde endè plèt fé ostant (J. Thoune). El famile, i dvént prinde asteme k' on n' les prinde nén po des rékems (R. Joelants). On dit eto: laid wasse. F. (triste) individu, triste sire, vagabond, clochard, truand. Disfondowes: Rékèm , Rêkèm, Rinkèm, Rèkèm. | rékemî, rékemresse [o.f.n.] rénnvåt. F. vagabond, vaurien. Coinrece do payis d' Lidje.
reler [v. sins djin] djaler. Les poeres di cwin ont leyî leus pwels didins mes mwins: il a ddja bén relé (M. Debar). Cwand i rele, on cût les messes (A. Carlier & W. Bal). F. geler. >> reler tot blanc; u: reler fén blanc: djaler tot blanc. Il a co relé tot blanc cisse nute ci. F. tomber du givre, geler blanc. Disfondowes: rèler, rauler, rèlè, râler, rîler, rîzler, miersipepieuzmint ey el notûle A.L.W. 3.77. Etimolodjeye: tîxhon rislen, rieseln (plouviner, toumer ene fene plouve come del nive). | relaedje [o.n.] 1. djalaedje. F. formation de gelée blanche. 2.. djivronde. F. givre. Disfondowes: rèlèdje, rèladje, raulèdje. | relêye [f.n.] 1. blanke djalêye. El paxhi est tot blanc d' relêye. F. gelée blanche. 2. djivronde. S' i nive on pô, avou l' relêye, les brantches do poerî vont schoter. F. givre. 3. fene plouve edjalêye. F. grésil. 4. nive redjalêye. F. neige gelée. Disfondowes: rèlêye, rèléye, raulêye, râlêye, raulèye, rîlée, rilée, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 3.21 ey el notûle A.L.W. 3.77.
reltiner [v.s.dj.] toumer ene pitite fene edjalêye plouve. F. tomber du grésil. rl a: relêye. Disfondowes: rèltiner, raultiner.
remiler [v.c.] risponde a èn emile. Avoz ddja remilé vosse soçon d' Lidje ? rl a: ritriper. F. répondre (à). | remilaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "remiler". Tos les remilaedjes sont wårdés dins l' ridant "Sent". F. réponses.
Remivå [n.pl.] hamtea di ? (Payis d' Måmdey), e F. Remonval. Disfondowes: Rèmonvan.
remoyler (codjowaedje) [v.c.] mete u rimete e moye (do four sitramé, des djåbes, des bwès po fé ene moye di fåde, evnd). Disfondowes: rèmônyler, ramônyler.
rén [nén definixhant prono] 1. nole sacwè. Contråve: åk, ene sacwè. F. rien. >> I n' fåt rén: dijhêye a on boledjî, bresseu, martchand d' pexhons ki vént e tournêye, s' i on n' a nén dandjî di s' martchandeye. >> ci n' est rén: dijhêye po rapåjhî ene sakî k' a del poenne. >> c' end est rén: c' est on rénnvåt, on canvolant. >> il a fwait ça come rén: åjheymint. >> i n' a rén: a) c' est on pôve; i n' a nén ddja ene vatche. F. au seuil de pauvreté. b) i n' est nén coixhî (après èn accidint). >> i n' est nén sins rén: il est ritche. Li prôze nén racontrece, c' est ene essegne ki l' lingaedje va bén, ey e walon, on n' est nén sins rén (L. Hendschel). F. non sans ressources. Li ci ki n' sait nén comint k' les djins vicnut avårla, c' est rén d' lu: i n' sårè tirer s' plan. Franwal: ahåyant po "ne pas savoir s'adapter". >> on ptit boket d' rén do tot: on foirt pitit boket. >> ni rén: metou al fén d' ene djivêye di mots. On n' î pôrè côper ni stiernixheures, ni bwès, ni håye, ni tote sôre avou ni få, ni hawe, ni seye, ni rén (vîs papîs, 1634). rl a: nerén. F. ni quoi que ce soit. >> I n' est pus gåre: i n' a pus ni fizik ni rén: nén ddja on fizik. F. même pas, non plus. >> çoula n' a ni cogne ni rén: ça n' rishonne a rén, c' est må fwait. F. aucune allure. >> I gn aveut ni bire ni peket ni diale di rén: gn aveut vormint rén. >> rén d' ôte: rén a pårt çou k' on vént d' dire. Ingl. nothing else. >> so rén do monde di tins: foirt raddimint. F. en moins de temps qu'il ne faut pour le dire. >> come si rén n' è fouxhe; u tot fjhant shonnance° di rén: F. comme si de rien n'était. >> rén do tot: vormint rén. On dit eto: kendal. >> rén do tot d' tot ça; u: ki d' rén n' è soeye!: dijheye po rfuzer tot nete, tot setchmint. F. Il n' en est pas question. 2. ene sacwè (dins ene fråze di noyaedje). I gn a nouk k' åye rén fwait. | on rén I. [o.n] ene pitite miete. I m' fåreut on rén d' boure. F. rien. II. [advierbire] ene miete. Cisse plantche la est on rén trop sipesse. F. légèrement. Disfondowes: rén, rin, ré, rîn, rî, riè.
Rénne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rhisnes, rebané avou 5080 Les Brouhires; limero diyalectolodjike: [Na 57]; vî limero del posse: 5840. Istwere: Gn ava des djins d' Rénne po-z ebaguer eviè l' Wisconsin sol difén do 19inme sieke (ôtes viyaedjes k' ont evoyî leus djins). Disfondowes: Rén.ne, Rine.
eglijhe di Rénne (poirtrait saetchî pa J. Schoovaerts)
rénnvåt [o.f.n.] ome, feme ki n' våt rén, eto k' on voet evi. Li rénnvåt aléve rivey si monkeur, mins i l' a co rleyî la (H. Forir). C' est adon k' el binde di rénnvåt aboléve on n' sait d' eyou (Y. Laurent). On lzî aveut bôré dins leu cråne k' il estént pår des rénnvåts (J.P. Hiernaux). On dit eto: vårén, vilvôr, rékem, rékemî, canvolant. F. vaurien, personne inutile. Pluriyal: des rénnvåts u des rénnvåt. Disfondowes: rén.n'vaut, rin.n'vaut, rin.n'vât. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje d' ene fråzlete "rén n' våt" (i n' våt rén); rl a: comifåt, målvåt. Coinrece payis d' Lidje & Hôte-Årdene.
Rentetene [n.dj.] forveyou no d' famile, dins l' ratourneure: >> Ele fwait todi do bon cafè: ele li prind amon Rentetene a Dinant: ele fwait todi do tene cafè. Etimolodjeye: Acmaxhaedje d' on no d' famile come Renson, avou l' addjetif "tetene" po fé on spot.
reper [v.c.] sicreper. Repez les roukes kel djalêye n' a nén adeuri. F. raser. | reprece u repete [f.n.] pitite usteye do cotlî, do cinsî, po reper inte les betråles, les djotes, evnd. Loukîz a: raezete, såcloe. F. binete, sarcloir. Etimolodjeye: cawete -rece, sipotcheye e fåsse cawete -ete.
repîçter [v.c.] rimete ene pîce (a on mousmint). I rexhe dins l' viyaedje avou ene marone tote repîçtêye. Disfondowes: rapîçter, rèpîçter, rapîçtè.
repîter [v.c.] 1. rassercî li talon (d' ene tchåsse). Dinltins on repîtéve les tchåsses sk' a todi, disk' a tant k' ele toumént a firlotches. Ene comere, dins ene cinse, ça doet passer ses shijhes a stoper les cénks, repîter les tchåsses, et a rkeude des botons (L. Somme). rl a: rassercî, renawyî, ravåder. 2. rifé l' pî (d' on meur, d' on pilé). rl a: sipîter. 3. (mot d' houyeu) rifé, dins on boket del paroesse k' est pus solide, li potea wice ki les bwès ki sotnèt ene galreye sont stitchîs. F. rempiéter. rl a: dipîtler. II. si repîter [v.pr.] s' epîter co on côp. Il î rva del vesprêye, et i s' repîte co bén ddins, don ! F. trébucher. Disfondowes: rapîter, rèpîtyî, rèpîter. Etimolodjeye: bodje "pî", dobe betchete r-e-. | repîtaedje [o.n.] trebouxhaedje. Prumî driblaedje; on l' epîte; i rdribele; repîtaedje; i passe houte et i måke ! F. (second) trébuchement, (nouvelle) chute. Etimolodjeye: bodje "pî", dobe betchete r-e-. | repîtler [v.c.] (mot d' houyeu) repîter. | repîtlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no d' çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "repîtler".
replinni I. [v.c.] 1. rimpli. Les grandès astantches sont replinneyes a hope, et on-z a minme divou låtchî li trop-plin påzès glindisses a des plaeces k' i gn a (L. Mahin). F. remplir. 2. mete (des grins) dins des saetchs. Dj' irans replinni del grinne après l' dinner. Alez s' replinni les molêyes (ramexhné pa M. Francard). F. mettre en sac. II. si replinni [v.pr.] toumer plinne, tot djåzant d' ene åmaye, d' ene vatche. Ça sereut ddja bén toumé k' ele ni serént nén replinneyes di l' esté. L' åmaye k' il aveut insi rçû, el moennéve a torea; s' ele si replinnixheut, ele veléve et i pleut wårder l' vea (L. Mahin). F. être fécondée. Disfondowes: rèplin.ni, raplin.ni, raplèni, rimplin.ni. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje plin, avou l' dobe betchete re-. Coinrece Årdene.
rèslî rl a: ruslî.
responde (codjowaedje) [v.c. & v.s.c.] 1. djåzer u scrire a ene sakî ki vs a dmandé åk. 2. djåzer sins respet a onk k' est å dzeu d' vos, et ki vs a rmostré. Ni respondoz nén vos parints ! F. rétorquer, répliquer. 3. responde po (ene sakî): s' egadjî a payî ses desses, si lu n' î sait ariver. Il aveut respondou po s' valet, et on lyi a vindou l' sint-fruskin. F. cautionner, avaliser. | responda [o.n.] 1. ovraedje di gaztî, la k' i va dmander totès sôres di kesses a ene rilomêye djin. Gn aveut måy des respondas dins les gazetes e walon divant 1996. Li ptit catissime esteut adjinçné a môde di responda. On dit eto: interviou. F. interview. Etimolodjeye: viebe responde, cawete -a (absitroet rzultat), 1995. | respondeu, respondeuse u respondresse [o.f.n.] li ci (cene) ki respond, copurade dins on responda. F. personne interrogée, interviewée. | respondrece [addj.] coferince respondrece: responda del minme djin e minme tins pa ene troplêye di gaztîs. F. conférence de presse. Etimolodjeye: viebe responde, cawete -rece (a vey avou l' respondaedje), 2004. | respondaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "responde".
responsåve I. [o.f.n.] 1. djin ki doet responde d' èn ovraedje, d' on grope d' ovrîs, evnd. Nosse pa vôreut bén amonter ene radio ås Emirats et vos ndè serîz responsåve (J. Goffart). II. [addj.] li cåze (di). C' est l' mwais tins k' est responsåve ki les avions sont tårdowes. Disfondowes: responsâpe, respon'sâpe, responsauve, respon'sauve. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhi do F. "responsable" avou metaedje del cawete -åve. | responsåvisté [f.n.] divwers eyet tchedjes d' on (ene) responsåve. Disfondowes: responsabilitè, respon'sauvisté.
response [f.n.] çou k' on respond a ene sakî (tot djåzant u tot scrijhant). F. réponse.
resse-boû [o.n.] sitantche-boû. F. arrête-bœuf. Coinrece Hôte Årdene. Etimolodjeye: sibetchtaedje di "aresse-boû".
resserer … Etimolodjeye: bodje "serer" + dobe betchete re-. | resseré [o.n.] odeur d' ene plaece, d' ene dresse, evnd. ki n' a nén stî enaireye, k' on n' a nén drovou dispu lonmint. Nos intrans dins ene grande tchambe k' on n' renairixh jamwais, ki sint l' resseré, li tchamossî et les vîs papîs (L. Pirsoul). rl a: reclôs, refrumé, tchamossî. F. renfermé. | resserant, resserante [addj.] ki ressere. >> resserant gaz: gaz ki provént di l' industreye, ki dmeure dins l' air et ki mintént l' tcholeur sol bole daegnrece, çou ki va reschandi l' climat. F. gaz à effet de serre.
restia rl a: rustea.
retamer [v.c.] ristinner. Disfondowes: rètamer, rètamè. | retameu [o.n.] (v.m.) ristinneu, copurade: tchôdronî ki tournéve les viyaedjes po rfé les taexhons di stin et d' fier. rl a: potafwaire, ratata, caramagna. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. rétamer. Disfondowes: rètameu, rètameur.
Rétchem [n.pl.] viyaedje di Flande, astok do payis picård, e flamind Rekkem.
retchetoerer (si retchetoerer) (codjowaedje) [v.pr.] 1. rivni al tchetoere, tot djåzant des moxhes-al-låme. 2. (imådjreçmint) rivni al måjhon, après ene brijhe, cwans i fwait froed dvant l' ouxh, evnd. Cwand k' el bijhe baye, on s' retchetoere (Y. Gourdin). rl a: si recouloter.
reterer [v.c.n.d.] (mot d' cinsî, di djårdinî) rimete del tere ås pîs des canadas (cartoutches, truks, crompires) divant k' les plantes ni cmincénxhe a si rdjonde (fé des crotches) F. butter. On dit eto: rahopter, rehåssî, ramonter, ramotner. | reteraedje [o.n.] (mot d' cinsî, di djårdinî) accion eyet si rzultat pol viebe "reterer". | retereuse [f.n.] rahoptrece.
retou, retowe [addj., purade padvant] tiestou (owe). >> on bådet bén retou våt mî k' on bidet må fotou: dijhêye po escuzer onk ki n' schoûte nén, mins ki boute.
retourer (codjowaedje) [v.c.] esse metou di ttåtoû di. F. entourer. | retouré [addj.] retouré di: avou, di ttåtoû. Ene take di scroufier, retourêye di brikes (Joseph Houziaux). F. entouré, bordé. Disfondowes: rètoûré, rèturé, ratoûré, rintouré.
retrocler I. [v.c.] rashonner (des djins). Les djins d' Châlerwè avént bén seur shuvou l' egzimpe da Hergé, e retroclant ene ekipe tot åtoû d' Jijé et d' Franquin, li pere da "Spirou" (L. Mahin). II. si retrocler [v.pr.] si rashonner. Li dimegne, inte les deus sounaedjes a messe, les femes si retroclént amon ene u l' ôte. rl a: si retropler, si rapoûler, si rabindler. | retroclaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "retrocler" et "si retrocler". Les manifessîs metént insi l' prumire pire po-z askepyî on nacionalisse di retroclaedje, nén di tapaedje a l' ouxh (L. Mahin). F. rassemblement, ralliement, adhésion. | retrocla [o.n.] mot fwait di pluzieus mots rimetous eshonne. Po les retroclas come "padecô", dj' endè cåze dins on papî ki dji scrî pol moumint, et ki dji vs evoyrè do côp k' i serè presse. rl a: etrocla. | retroclêye [f.n.] grope di djins retroclés. F. rassemblement, réunion, groupement.
retropler I. [v.c.] rimete e tropea. O mitan do ni, l' eglijhe, avou les måjhons tot åtoû, mi fwait todi sondjî a ene grosse covresse ki waite di retropler tos ses poyons (C. Paulet). II. si retropler [v.pr.] si rashonner, tot djåzant d' biesses u d' djins. Al rexhowe do camp, gn a on grope di djins ki s' avént retroplé, po cåzer a l' evoyî d' l' Urope. (L. Mahin). A dijh motos k' i s' ratroplént o fén mitan do viyaedje: dj' åreu volou k' vs årîz oyou l' petarådreye. rl a: etrocler, retrocler. Disfondowes: ratropler, ratroplè, rètropler. | retroplaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "retropler" et "si retropler". F. attroupement, rassemblement. | retroplêye [f.n.] binde di djins, di biesses retroplêyes. rl a: rabindlêye.
Li Reutxhene (dins les fråzes, purade come al Reutxhene) u Reutxhene [n.pl.] viyaedje almand, en almand Rötgen, metou sol Hôte Fagne, tot astok del Walonreye, et ki l' aiwe di Vesse î prind sourd djondant. Loukîz a: Conse.
Rèvin rl a: Rivin.
revinter [v.c.] 1. fé bråmint do brut tot boerlant. Cisse gueuyåde la a revinté tot l' vijhnåve (H. Forir). F. ameuter, révolutionner. 2. fé cori des canlaedjes. F. cancanner. 3. fé måvler. Tant k' dj' end årè l' foice, ca çoula m' revinte, dji brairè djourmåy come on franc Walon (E. Wiket). F. révolter. Etimolodjeye: bodje vint, dobe betchete r(i)- + e- (rimpli d' vint). | revintaedje [o.n.] rimouwe-manaedje, sorlevmint dins on payis, u dins lu-minme (tot djåzant d' ene djin), po fé candjî çou k' est rsintou come on spotchaedje, ene indjustice. "R" come Revintaedje, Revole, Padvant ene sifwaite faitindje dins on si ptit payis "Eyou çk' on-z est si bén" (J. Boitte). F. révolution, alarme, révolte. Etimolodjeye: sitindaedje di sinse di "revinter", 1879. | revinteu, revinteuse u revintresse [o.f.n.] 1. onk (ene) ki s' bate po fé candjî on redjime ki spotche les djins. Si pere esteut on revinteu tatår k' aveut prin l' maki siconte des sôdårds di Stalene (L. Mahin). rl a: soukeu, rediveu. F. révolutionnaire, résistant. >> revinteu d' 1830: onk k' a stî s' bate po tchessî ls Olandès el Revolucion bedje di 1830. Gn aveut mwints Lidjwès dins les revinteus d' Brussele e 1830, inte di zels, Tchårlî Djambe-di-Bwès. 2. onk ki pout distrure et touwer pask' il est siconte des lwès, des mwaisses do moumint. Serans l' ouxh padrî ci revinteu la (D. Salme). F. anarchiste, terroriste. 3. onk (ene) ki disfind ene sacwè k' est spotcheye. Nos estans firs d' esse les revinteus d' nosse lingaedje (A. Laurent). F. défenseur. | revintreye [f.n.] revolucion. >> les Revintreyes: trevéns d' l' istwere inte li binamêye Revolucion eyet l' Revintreye di 1830. Etimolodjeye: viebe "revinter", cawete -reye, 2000. | revinte [f.n.] sorlevmint des djins conte les mwaisses. I gn a-st avou ene revinte et cåzu tos les moennes s' ont fwait mascråwer. Sint Djeråd, par egzimpe, k' est l' pus cnoxhou (J.P. Dumont). rl a: revole. Etimolodjeye: sivierba di "revinter", avou assaetchance do F. "révolte", et do walon "rivindje", 2003.
revolucion [f.n.] 1. revintreye. Ådtriviè des gueres et des revolucions ki dj' a veyou, des cint mestîs et d' tos les voyaedjes ki dj' a fwait, dji wårdéve les fouyas da m' grand-pere dins ene potche, dissu m' pwetrene (L. Hendschel). Li manoye di Lidje fourit ashiowe viè 1720, po n' pus waire bodjî disk' al Revolucion francesse (Nicolas Lequarré). >> Binamêye Revolucion: Revolucion lidjwesse di 1789. 2. grand candjmint. | revolucionaire [o.f.n.] revinteu(se). Taijhoz vs, sav', Tereze! Ni vnoz nén co avou vos idêyes di revolucionaire adlé mi, sav' (Albert Lenfant).
revoyî [v.c.] 1. rifé parvini a l' evoyeu (ene sacwè, ene sakî k' on vs a avoyî). F. renvoyer, réexpédier, retourner. >> revoyî d' Erôde a Pilåte°. 2. fote a l' ouxh. F. renvoyer, congédier, remercier, licencier. Il a stî revoyî d' l' oujhene. Disfondowes: rèvoyî, ruvoyî [S109], rèvoyi, rinvouyî.
rew [o.n.] ri. | rouwåd [o.n.] pitit rew ki l' aiwe î court foirt. rl a: rixhot, rixhea. F. torrent.
rewoeyî I. [v.c.] dispierter. Rewoeye ti walon: il est tins ! C' ît ene loumire, èn airdiè ki rewoeyive les eures (Marie-Louise Ledrut-Choisez). F. réveiller. II. si rewoeyî [v.pr.] si dispierter. Dijhoz m' ki dji m' va rewoeyî; ki dji n' so nén el piole ! Mins les båreas sont bén la (Chantal Denis). Disfondowes: rèwèyî, rèveuyî, rèwiyî, rèwiyi, ravèyer, ravoûyè, rinvèyî. Etimolodjeye: viebe woeyî.
rexhe [v.s.c.] 1. moussî foû. 2. (pus stroetmint) moussî foû d' tere, tot djåzant d' ene pitite crexhante waide. On dit eto: soude. | rexhe [f.n.] sitindêye di yebe ki rexhe di tere. On dit eto: rimouye, waezon. F. pelouse. rl a: rexhe waide.
rexhe waide [f.n.] waide di tchvå (sôre di fenaesse, avou des grossès tiesses, e sincieus latén, Dactylis glomerata). On dit eto: båbe di gade. F. dactyle. Coinrece Hôte-Årdene.
-reye 1 [cawete] 1. (veyowe do mwais costé) a) avou on viebe: mwaijhe manire di fé l' accion, mwais rzultat d' l' accion: berdelreye, coirnireye, sôtelreye. b) avou on no: laide sacwè fwaite på bodje: såvadjreye, waeraxhreye, araegnreye. 2. (nén veyowe do mwais costé) a) plaece k' on fabrike li bodje: tchapulreye, casrolreye. b) totès sôres di cayets a vey avou l' bodje: éndjolreye. c) cwårtî d' l' economeye a vey avou l' bodje: ostelreye, biytreye. Disfondowes: -rèye, -rîye, -rîe.
-reye 2 [cawete] cawete -eye, avou on ristitchî "R": farmasreye, årmonreye, Walonreye. Disfondowes: -rèye, -rîye, -rîe.
reyusse I. [addj.] 1. ki dmore la, boke å lådje, sins sawè cwè dire; Dji so reyusse d' end etinde des sfwaites (A. Carlier). I dmorît tot reyusses di vey leu poirtrait en ene plaece k' i n' î avént måy sitî. C'est des groûlmints, come des cis d' liyons, k'on schoûte reyusse et djus d'alinne (H. Haas). rl a: pek, ståmusse. F. interloqué(e), bouche bée, abassourdi(e), ébahi(e), stupéfait(e). 2. nén come èn ôte Il a dmoré l' efant reyusse k' on a lomé télcôp gugusse (C. Geerts). F. ahuri(e), abruti(e). 3. ki n' sait nén cwè, ki n' sait pus cwè sondjî. Les powetes inmèt l' pikete do djoû, eyet si ombradjeus stoelî, reyusse inte li bleu d' ses ayirs eyet l' gris di ses londwins d' måvlete (C. Quinet). Luk a bevou deus blankes, pus il a ralé, tot reyusse, li tiesse plinne di kesses (C. Quinet). F. indécis, hésitant, perplexe. 4. ki n' sait pus responde. Si plaijhi, c' est d' mete reyusse les djins ki batèt dvize avou lu. F. à bout d'arguments, décontenancé, dérouté, désarçonné. 5. Ki rgrete çou k' il a fwait, djinné. Tot çou k' i fjheut, cwand k' il esteut bén reyusse, c'esteut di s' plinde å mwaisse di scole (O. Fromont). F. navré(e), embarassé(e). >> esse reyusse e rote: esse honteus. Nén vraiy, Alcesse, èm fi ! Dj'a stî si målåjhey ? - Malåjhey et co pé: Juda Iscariote ! Si dji sreu d' vos, mononke Dji sreu reyusse e rote (J. Beaucarne). rl a: rote (2). Franwal: ahåyant po: rougir de honte. 6. poenneus. El pôve Leya ît reyusse di partadjî s' djonnesse avou on prôpe-a-rén (R. Hennaut). Viyaedje abandné dispu bén trop d' anêyes, Dji so å pus reyusse di vos awè cwité (R. Painblanc). Elle est reyusse di vey si ome sô (Deprêtre & Nopère) F. triste, amer (ère), attristé(e). 7. djus d' foices (fizicmint u morålmint), moirt escran, sins nole ehowe. Les djonnes tchivås k' on-z atele po l' prumî côp sont vite reyusses. F. abattu, éreinté, épuisé, las. 8. k' a pierdou (ås cåtes), k' est rwiné. Cwand dji m' a fwait haper mi hass, dji m' a veyou reyusse. Djouwe bén, on les va mete reyusse. C' est ses biytaedjes avou l' accions ki l' ont rindou reyusse. rl a: raezibusse. F. défait, enfoncer. 9. Tot disbåtchî, tote disbåtcheye. Divant s' ma d' cafè, Fine shonne reyusse (L. Druez) Gusse mi dit k' il est reyusse K' on n' fwait pont d' cas d' èn ovrî (F. Deprêtre). F. déçu(e), désespéré(e), déprimé(e), découragé(e). 10. fotou, fotowe, presse a mori. Cwand ls Almands ont moussé al måjhon, il a bén croeyou k' il esteut reyusse. Li nute, reyusse, Ercoule divant l' djoû a sôts d' pouces (E. Gérard). F. foutu(e), mourant(e), condamné(e), inguérissable. 11. esse a bon reyusse: esse amerviyî, dins l' bon sinse. Dji so a bon reyusse di vey ki voz avoz raprôpriyî vosse tchambe. Aveut i dins s' platea assez po-z esse reyusse ? (R. Painblanc). F. positivement étonné, surpris dans le bon sens, satisfait. 12. ki s' rafeye d' ene sacwè ki lyi va fé plaijhi. Si ôte mwin esteut bén muchieye Dizo s' vantrin, rtinou d' on doet Cwè çk' ele wårdéve si bén catchî Dj' esteu reyusse, ele li voeyeut (S. del Goulete). F. impatient(e), curieux (se). II. [mot-fråze] bernike Dji conténs aler avou zels al dicåce. Reyusse ! Disfondowes: rèyus', rè.us', royus'. Pc. réus. Gm. réusse. Etimolodjeye: latén reus (coupåbe) motoit do latén d' eglijhe del messe des moirts "Judicandus homo reus", ver del fén do "Dies Irae", li tchant solanel tchanté a l' ofrande. Coinrece walon do Coûtchant, Årdene nonnrece. Pondants et djondants: R. Pinon, Être "réus" en Wallonie et en Picardie, Dialectes de Wallonie (S.L.L.W.), 5 (1977) 39-63 & 11 (1983) 129-139.
reyusse: I dmorît tot reyusses di vey leu poirtrait en ene plaece k' i n' î avént måy sitî. (acmaxhaedje eyet pinteures da José Schoovaerts)
Li Réze u El Réze [n.pl.] hamteas del Walonreye et d' Flande. 1. Li Réze dilé Hesta, la-minme: e Réze, dè Réze, Réze: hamtea d' Hesta, e F. Rhées. >> batreye do Réze: grande batreye del guere di 1914-1918. 2. El Réze dilé Såtin, la-minme: "èl Rèz'": hamtea d' Såtin, e F. Le Rez. 3. El Réze dilé Malene: e flamind Het Rees, hamtea d' Malene; vî scrijha: Rees (1282). Etimolodjeye: latén "rasum" (raezêye tere, sårtêye tere).
rêzon, rêzonâpe rl a: råjhon, råjhnåve.
rezouner [v.s.c.] revoyî foirt on brut. Cwand l' pas d' on sorwoeyant rezoune trop près so l' plantchî, les gaméns s' ecournut come ene volêye di moxhons (E. Romain). Etimolodjeye: latén resonare (minme sinse).
rgon rl a: rigon.
ri- u er- / r- (riciner, rissouwer, rivni u erciner, ersouwer, ervini / rciner, rsouwer, rvini): ri- u er- a l' atake u padrî ene cossoune ki s' ôt; r- padrî ene voyale. Disfondowes: r(i)-, r(u)-, r(ë)- r(e)-, èr-, (i)r-.
rî di [divancetire] lon di. >> lon rî di: foirt lon di. Les ptits cåbarets lon rî des viyaedjes n' ont måy fwait forteune.
ribancter u erbancter / rbancter I. [v.s.c.] rimagnî åk après l' shijhe. On rbanctéve a dijh eures al nute avou ene djate di cafè ey on boket d' dorêye. On dit eto: riciner. II. [v.c.] rinde a magnî åzès biesses après l' shijhe. Divant d' aler coûtchî, on-z aléve ribancter les vatches avou ene betcheye di four. Etimolodjeye viebe fwait sol bodje "banket". Coinrece Årdene nonnrece.
ribatijhî u erbatijhî / rbatijhî (codjowaedje) [v.c] 1. diner on novea no. 2. rimete di l' aiwe dins (del gote, do laecea). N' el dijhoz todi nén, mins nosse mere a rbatijhî l' gote (J. Bily). F. diluer.
ribijhî u erbijhî / rbijhî (codjowaedje) [v.s.dj.] bijhî co on côp; bijhî a ene såjhon k' i n' divreut nén. Waite on pô, il erbijhe co bén !
riboerler u erboerler / rboerler [v.s.c.] (codjowaedje) 1. boerler co on côp. Cwand i sont-st ene miete rapåjhis, gn a l' Djulyin Lahaut, li Prezidint do Pårti Comunisse, ki rboerleye, lu eto, "Vive li Republike !" (L. Mahin). 2. boerler. Dj' esteu raclô dins l' mene; dji criyive, dji rboerléve come on vea, dji tapéve come on sot so les bwejhaedjes; bawaite; gn a rén ki respondeut ! (J. Fauconnier). Ci n' est nén pårler k' vos fjhoz: vos rboerloz come on vea (C. Tombeur). Disfondowes: (è)rbeuler, r(i)bwerler, r(u)bwâler, r(i)beûler.
ribômer u erbômer / rbômer I. [v.s.c.] buker siconte d' ene deure sacwè, et risbicter. Ès tiesse a rbômé so les cayôs (A. Carlier & W. Bal). Les rowes comincént a griper, astokêyes so leus pavés, fijhant rbômer les bruts et les loumires do cotoû (J.L. Fauconnier). Loukîz a: ridjibler, resdondi, riglati. F. cogner, rebondir, réverbérer. II. [v.c.] caloner. On les rbôme a côps d' bolot d' nive (A. Carlier & W. Bal). F. bombarder. Etimolodjeye: viebe bômer, betchete ri-.
ribote [f.n.] fiesse wice k' on boet et k' on magne bén. Gn aveut pus k' des srinkes, des brostions d' cigarete, des vudès botayes, tos rmanants di såvadjès ribotes muchieyes dizo l' paltot del nute (C. Quinet).
riboufer u erboufer / rboufer (codjowaedje) [v.s.c.] 1. ragoler (tot cåzånt d' ene sitouve). Cwand les stouves riboufèt, c' est sene di plouve (M. Anselme). rl a: ricraetchî, rabate, boûtner, riboufer, rabôgyî. F. refouler la fumée. 2. ragoler tot petant on ptit côp. Coinrece payis d' Bietris et del Lovire.
riboutaedje u erboutaedje / rboutaedje [o.n.] rilaxhådes (pitite fiesse, ût djoûs après l' dicåce). Coinrece Payis d' Nameur.
ribrognî u erbrognî / rbrognî (codjowaedje) [v.c.] responde tot breyant et tot estant måtourné (êye). Dji lyi paye el gote mins ça n' l' espaitche nén di m' erbrognî come on tchén (F. Loriaux). rl a: responde. F. rétorquer, répliquer. rl a: brognî. Disfondowes: r(i)brognî, (è)rbrougnî, (i)rbrougnî, (è)rbrognî.
ribrotchî u erbrotchî / rbrotchî [v.s.c.] brotchî on deujhinme côp, brotchî après awè staté d' rexhe. Il a rdisclapé les lepes del côpeure, si bén ki l' sonk a rbrotchi (L. Hendschel). rl a: ritchitchî.
ribwejhî u erbwejhî / rbwejhî (codjowaedje) [v.c.] riplanter des åbes la k' end aveut pupont. F. reboiser. | ribwejhaedje u erbwejhaedje / rbwejhaedje [o.n.] riplantaedje d' åbes. F. reboisement.
ric- [dobe betchete] betchete ri + k(i)-: 1. mots classikes: ricmander, ricmincî, ricnoxhe, rictaeyî. 2. mots rwalonijhîs davance: ricfoirter. 3. mots rwalonijhîs tins do rfondaedje ricpinser, ricviersî.
ricabardouxhî u ercabardouxhî / rcabardouxhî (codjowaedje) [v.s.c.] caberdouxhî co on côp, après s' aveur djoké on moumint. Portant, cwand l' tchok-tchok ritoctêye Ribouxhe et s' ricabardouxhî A dikedak, N' asprovez nén del tchessî voye L' amour ki s' ristitche dins vosse cour ! Vos n' sårîz ! (M. Burtonboy).
riçansler [v.c.] rimete des çanses (des cwårs) dins ene soce, on payis k' est djus d' sôs (sins cwårs). (2001) Li FMI î rwaite a deus côps divant d' riçansler l' Årdjintene. rl a: recwårler.
ricfoirti (codjowaedje) [v.c.] 1. [v.c.] diner do coraedje a onk (ene) k' end a pupont. I fåt ricfoirti les malådes. F. réconforter, soutenir, remonter le moral à. 2. si ricfoirti [v.pr.] riprinde coraedje. Nos avans tchatch di vey li govienmint aidî nos frés do Plat Payis a s' ricfoirter l' esprit gråce ås beas lives, ås bons teyåtes (deputé Schlinler). Prindoz coraedje, si vs ricfoirti (Simon li Scrinî). F. se conforter, se stimuler, se fortifier. Disfondowes: ricfwarti, ricfwèrter, rucfwèrter, rucfwèrti. Etimolodjeye: bodje foirt, dobe betchete ric-. | ricfoirt [o.n.] coraedje k' on rprind cwand ene sakî vs ricfoirtixh. Nos djåzans sovint a l' vude et a målvåt: on té ricfoirt ki vént d' ådfoû fwait grand toirt å solåciaedje k' el Bon Diu mete e fond d' nosse cour (rat. pa J. Bosly). F. réconfort.
richoner, richèner rl a: rishonner.
riclamer u erclamer / rclamer >> riclamer on sint, ene sinte: priyî on sint, ene sinte po-z aveur ene sacwè k' on vôreut bén. F. invoquer.
riciner u erciner / rciner [v.s.c.] (codjowaedje) 1. boere li cafè (magnî do pwin et boere do cafè) soeye-t i a cwatre eures, soeye-t i après l' shijhe. On-z a rciné a l' ombe padzo l' fouyaedje (J. Bertrand). On s' ashît e l' ombrire d' on bouxhon po rciner et taper ene divize, tot magnant s' fadêye, avou on doet spès d' makêye å bouré dsu, a t' fé djéryî, valet (J. Lahaye)). 2. magnî ene pitite sacwè après l' shijhe. On dit eto: ribancter, yoler. Etimolodjeye: latén "cena" (marinde, dinner); rl a: cina. | ricinon u ercinon / rcinon [o.n.] eurêye, k' on prind, pa des côps, après l' shijhe. Etimolodjeye: cawete -on. Coinreces Coûtchant walon et Basse-Årdene.
ricnoxhe (todi possibe) / rkinoxhe u rconoxhe (pacô drî ene voyale) I. [v.c.] 1. sawè fé l' diferince eter deus sacwès. Savoz bén cmint k' on ricnoxhe on måye d' agaesse d' ene frumele ? Li måye est noer et blanc eyet l' frumele blanke et noere (R. Viroux). F. reconnaître, différencier, identifier. >> Li boû ricnoxhe si ståve: po ene sakî k' est dins ses waibes, et ki s' kidût sorlon. >> on ricnoxhe l' åbe a ses fruts: on djudje ene sakî a çou k' i fwait. >> ricnoxhe les måles foû des frumeles: bén vey li diferince. F. distinguer. 2. préjhî, diner si djusse valeur a ene boune accion. Si les djins vlèt rconoxhe les siervices k' on tchén a rindou, k' il elaxhénxhe avou des såçusses ! (H. Petrez). F. reconnaître, apprécier. 3. dire k' oyi a èn acuzaedje, èn ametaedje, u k' èn efant est da sinne. I n' ricnoxhe nén ses flotches. C' esteut l' fi da l' abé Schinon; i l' aveut ricnoxhou. F. reconnaître, avouer. II. si ricnoxhe [v.pr.] ritrover si tchmin. F. se repérer. Disfondowes: r(i)k(i)nohe, r(u)c(u)nohe, r(u)c(u)nuche, r(ë)k(ë)noche, r(i)c(o)noche, (è)rconoche, r(i)conèche, (è)rconèche, (i)rconèche, r(i)c(o)nuche, r(i)conète, (è)rconète, r(u)conu, (è)rcounèche, r(u)counuche, r(è)k(è)nuche, r(ë)counëche, r(u)counu, r(u)couniche, (è)rcounwasse, (è)rcounwate, ricnohye / rkinohye u rconohye, r(i)k(i)nohye, r(i)c(o)nohye. | ricnoxhance / rkinoxhance u rconoxhance [f.n.] cwålité d' ene sakî ki ricnoxhe li bén k' on lyi a fwait. Minme vos propes efants n' ont pupont di ricnoxhance por vos (D. Vanderstoken). | ricnoxhant, ricnoxhante / rkinoxhant, rkinoxhante u rconoxhant, rconoxhante [addj., padvant u padrî] ki mostere del ricnoxhance. Pôreut vali ki les djonnes serént ricnoxhants avou les vîs ki vicnut dins l' angoxhe et les tourmints (P. Renson). Si vos m' vôrîz rinde mi feme, dji vos sereu ricnoxhant tervi terdam (A. Maquet). rl a: rimerciyant. F. reconnaissant(e). | ricnoxhåve / rkinoxhåve u rconoxhåve [addj., purade padvant] ki pout esse ricnoxhou (owe). F. reconnaissable, identifiable, différentiable.
ricoet u ercoet / rcoet [o.n.] plaece k' i gn a pont d' grande air, ni d' plouve; plaece k' on n' î pout må. Loukîz a: åvrûle, coet, radjîsse, radjîstoe, ahoute, ahouwaedje, ahouwa. F. abri, lieu sûr, planque, refuge, cachete, retraite. >> å rcoe: bén catchî, bén å tchôd. F. à l'abri, planqué, en sûreté, en sécurité. >> esse å rcoe di: èn poleur må di. Vos estoz tertos å rcoe d' atraper l' neurasteneye (C. Massaux). F. être a l' abri de, préservé de, protégé de. Etimolodjeye: bodje coet, betchete ri-.
Ricogne / Rcogne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Recogne, rebané avou 6800 Libråmont; limero diyalectolodjike: [Ne 33]; vî limero del posse: 6603. Sipotaedje des djins: Les Cornâyes (Coirnayes). >> Sint Pire, Ricogne, Sinte Mareye, Ôtchamp: djeu d' mot (nén piké des viers avou cwate viyaedjes vijhéns), rl a: cougnî. Hamteas di Rcogne: Nûvyî° (Nûviè), å Siérpont (Sérpant), Olinfè. Nos d' plaeces: L' Aclôs d' la lôre, Belegne (bele legne), Brédô, Su la Côrete°, a Landibu, Su Neviålôr, al Pane, sul Rabot. Istwere: li pont di Rcogne esteut ene plaece sitratedjike tins des gueres 1914-1918 eyet 1940-1945. Les Almands l' ont fwait potchî e 194?. Croejhete. Ricogne a wangnî å fotbal. C' est Rcogne k' a wangnî. Dji n' inme waire Ricogne. Disfondowes: R(u)cogne.
riconsoler u erconsoler / rconsoler [v.c.] rapåjhter. Gn årè k' cisse bele pitite feye la po rconsoler s' pôve mere (J. Vanhese). dit eto: soladjî, ricfoirter, aswådjî, rapairi. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "consoler", avou betchete ri- nén rdoblante.
ricôper u ercôper / rcôper [v.c.] 2. rescontrer ene ôte voye, pu cotinuwer tot cåzant d' on tchmin. C' est la ki l' mwaisse-voye di l' Årdene vént rcôper l' otostråde del Walonreye. F. croiser.
ricori u ercori, rcori [v.s.c.] 1. cori dins ene ôte plaece. Gn aveut ene gotire et l' aiwe ricoreut dins l' ôte tchambe. F. couler. 2. cori cor on côp, po ene sacwè k' aveut stî ristopêye. Gn a l' tonea ki rcourt. F. perdre à nouveau de l'eau, fuiter. 3. cori (roter rade) dabôrd k' on-z aveut staté. I rcourt après l' feye Dumont. F. courir de nouveau. Etimolodjeye: bodje cori, betchete r(i)- / (e)r-.
ricossoler u ercossoler / rcossoler [v.c.] rapåjhter. Gn årè k' cisse bele pitite feye la po rcossoler s' pôve mere (J. Vanhese). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "consoler", avou betchete ri- nén rdoblante.
Ritcotchet [no d' crodjambot] crodjambot d' åd dilong des aiwes. Les efants n' oizént nén aler åtoû do pousse, ca on lzî aveut dit k' Ricotchet les haetchreut dvins (Maurice Georges). On dit eto: Hinri Crotchet, Pépé Crotchet, l' ome å havet, l' ome å hé. Etimolodjeye: racourtixha di "Hinri Crotchet". Sorcoinrece Hôte-Seure.
ricraetchî u ercraetchî / rcraetchî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. raetchî (ene sacwè k' on vneut d' magnî). Il a rcraetchî li prålene al likeur, pask' i n' plèt pont boere di gote, don, zels. 2. raetchî ene sacwè k' esteut dins l' coir. I rcraetche do sonk. II. [v.s.c.] ragoler (del foumire, tot cåzånt d' ene sitouve). Enute, l' air est må metowe; li stouve a rcraetchî tote li djournêye. rl a: ragoler, rabate, boûtner, riboufer, rabôgyî. F. refouler la fumée.
ricrexhe u ercrexhe / rcrexhe [v.s.c.] 1. crexhe tot djåzant d' ene waide ki vént d' esse soyeye. On dit eto: ripoûssî. F. repousser. 2. crexhe tot djåzant d' ene cawe d' ene cwarpece ki vént d' esse sicawêye. F. repousser, se régénérer. Etimolodjeye: bodje crexhe, betchete r(i)- / (e)r-. | ricrexhaedje u ercrexhaedje / rcrexhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et di çou k' est fwait pol viebe «ricrexhe». F. repousse, régénéreration. | ricrexhance u ercrexhance / rcrexhance [o.n.] fenominne biyolodjike la k' on boket do coir d' ene biesse est rsaetcheye evoye, et k' ele ricrexhe. F. régénéreration.
ricrotchî u ercrotchî / rcrotchî [v.c.] rahopter (les crompires). Dj' irans rcrotcher ås canadas. F. butter. Coinrece Basse-Årdene.
ricwiter u ercwiter / rcwiter [v.c.] cwiter co on côp. rl a: rileyî. F. se quitter à nouveau.
ridea [o.n.] pitite gordene. (ki ride so on bwès metou ådzeu del finiesse). Li cmere a saetchî l' ridea, rabaxhî l' lénçoû et rliver l' camizole do pidjama (C. Denis). F. rideau. Disfondowes: ridô, ridê, ridia, ridja.
rider evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] rider et ndaler å lon. Et l' aiwe tchapote on pô åtoû d' lu; i rwaite co todi l' cir; les nûleyes ridèt-st evoye (L. Hendschel). rl a: glissî evoye.
ridjaler u erdjaler / rdjaler [v. sins djin] djaler cor on côp. I rdjalrè co ç' nute ci ! rl a: redjaler. F. regeler.
ridjanter u erdjanter / rdjanter [v.c.] 1. ritchamter (rimete des novelès djantes a ene rowe di bwès). 2. rimete li pneu sol djante d' on velo. Disfondowes: r(i)djanter, (è)rdjanter, r(è)djanter, r(i)djonter, (è)rdjanter, r(i)djintè.
ridmorer (codjowaedje) I. [v.s.c.] rivni dmorer (a ene plaece k' on-z aveut cwité). Dji n' a måy rivnou ridmorer el Walonreye (L. Mahin). F. résider à nouveau. II. [v.s.dj.] dimorer tot al fén (d' on conte, evnd). I nos ridmeure cwand minme kékes botayes di vén, et on pô del tchår e frigo. F. rester en fin de compte. | ridmorance [f.n.] sacwè di foirt ancyin ki dmeure dins on lingaedje, dins les måjhons, dins les dujhances. Dins l' walon, gn a co des ridmorances do gayel, li lingaedje des Gålwès. rl a: rimanance. F. vestiges, réminiscence. Ingl. remnant.
ridner u erdiner / rdiner [v.c.] rinde. >> Ladzeu, Tårazin, ki rprind, ki rdene !: rime-rame d' efant po pûni èn (ene) efant ki dene on djouwet, ene maye, et l' riprinde, pu motoit li rdiner. Disfondowes: rin'ner, èrdiner, rdiner, r(i)doner, rduner / run'ner, (è)rdoner. Etimolodjeye: viebe diner, betchete r(i)- / (e)r-.
ridobler u erdobler / rdobler (codjowaedje) I. [v.s.c.] ricmincî ene anêye a scole. I rdobele pol troejhinme côp. II. [v.c.] 1. fote ene dobleure. rl a: ramoner, sitriyî, taener, ritaener, ritchener, docsiner, tarlater, sipoûsler. F. rosser. Disfondowes: r(i)dobler, (è)rdobler (è)rdoblè, r(è)doblè, r(u)dobler, r(u)doubler, r(ë)doubler, (è)rdoublè, (è)rdoubler, (i)rdoubler. | ridoblé u erdoblé / rdoblé, êye [addj.] k' on fwait deus côps. >> pas rdoblé: sôre di danse. Et leye, ele ni ratéve nén ene mazurca, ene polca oubén on pas rdoblé (J. Schoovaerts). | ridoblete u erdoblete / rdoblete [f.n.] (mot d' linwincieus) tourneure di stîle u mot d' aplacaedje (e toponimeye) la k' on repete on deujhinme côp li minme sacwè avou on mot sinonime do prumî, pask' on croet k' onk des deus n' est nén bén comprin. Loukîz a: doblon. Etimolodjeye: cawete -ete, 2004.
ridressî u erdressî / rdressî [v.c.] 1. rimete dressé. 2. rimete droet. 3. rimete comifåt. | ridresseu u rerdresseu / rdresseu, ridresseuse u ridresresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rdresse ene sacwè. >> ridresseu(se) di lingaedje: ome (feme) di mestî k' aide èn efant a s' mete cwite d' on dfåt d' prononçaedje. rl a: logoméde. F. logopède.
Ridû (råle) / Rdû (so plaece: Rudû / Rdû) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Redu, rebané avou Libin, ki li spotaedje des djins, c' est les Tchitchoûs. Disfondowes: R(i)dû, R(u)dû, R(i)doû.
rif [mot-brut] todi coplé a "raf" >> todi rif raf: todi e s' despaitchant eyet sins bén fé si ovraedje. Franwal: ahåyant po: toujours à la va-vite. >> Çou ki vént d' rif erva d' raf: çou k' on-z a yeu må-ognesmint, on l' ripiede ttossu vite. Franwal: ahåyant po: bien mal acquis ne profite jamais; il y a une justice immanente.
rifinde u erfinde / rfinde [v.c.] 1. finde (fé sketer a deus boket, sol longueur). I rfind å bwès. F. fendre. 2. finde co pus ptit. F. refendre. | rifindrece u erfindrece / rfindrece [f.n.] 1. 1. grande soyete, 1 mete 20 longue, avou ene lådje supesse lame po soyî les plantches al mwin; tinowe po deus djins, yene di tchaeke costè, ki soyèt do dzeu å dzo. Loukîz a: ricepe; riceprece, fier côprece, hôt fier. F. scie de scieur de long. 2. grosse ricepe soyete di tcherpetî, k' on pout tourner l' lame. Dj' esténs tcherpetis d' pére e fi : on fjheut des toets, des clitchets, des tcheretes et tot çk' esteut d' bwès; et ttafwait al mwin, hin, avou li rfrindrece (ramexhné pa Jacky Adam).
rifonde u erfonde / rfonde [v.c.] 1. fonde on deujhinme côp. I ramassèt les canetes d' alouminiom po les rfonde. 2. fé fonde On-z a ramassé l' låme do bocå k' esteut spiyî et li rfonde so li stouve pol ripasser dins on coloe. 3. rifonde on lingaedje (mot d' linwincieus) rashonner tos les mots des diyalekes do lingaedje, et atåvler on cmon scrijhaedje. F. normaliser, standardiser, planifier. | rifondaedje u erfondaedje / rfondaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rifonde". Dji n' årgouwe nén les cis ki sayèt d' trover ene solucion da zels åd fwait do rfondaedje do walon (R. Viroux). Les deus idêyes, rifondaedje ôrtografike et ehåyaedje, sont etercroejhlêyes (P. Sarachaga). F. refonte, planification, normalisation, standardisation. | rifondeu u erfondeu / rfondeu, rifondeuse, rifondresse [o.f.n.] li ci (cene) ki boute å rfondaedje d' on lingaedje. F. planificateur. | rifondowe u erfondowe / rfondowe [f.n.] (mot di rfondeu) dins les tecnikes di rfondaedje do walon, lomaedje do scrijha k' a stî ritnou come ôrtografeye po ç' mot la e rfondou walon. rl a: disfondowe. >> dobe rifondowe: mot k' on a ritnou deus rfondaedjes, diferins assez, mins ki c' est mågré tot l' minme tcherpinte.
rifroter u erfroter / rfroter [v.c.] froter co on côp. Ti pous ddja bén rfroter tes solés. Disfondowes: r(u)froter, r(i)froter, (è)rfroter.
rifrumer u erfrumer / rfrumer [v.c.] riclôre. Dj' a rfrumé l' ouxh di dvant eyet clawé les batantes (C. Thonet). rl a: refrumer. Coinrece aschates walon-picård.
rigodon [o.n.] 1. danse a deus tins, k' on danséve a deus dins les bals, ki provneut d' Provance, et k' esteut foirt al môde di 1700 disk' al guere di 1914. Li mestrè a djouwé on rigodon. >> peter on rigodon: aler danser ene (sipitante) danse. >> danser l' rigodon: fé ene fiesse avou bråmint do brut. >> Dji lyi frè danser l' rigodon: dji lyi fotrè ene danse (dji bouxhrè sor lu). >> fé danser on rigodon a ene sakî: bouxhî sor lu avou on baston, ene sicorijhe, et l' vey zoupler d' awè må. 2. tote sipitante danse k' on danséve a deus. Djan l' Blankixheu tinguele ès violon Et dit: "Ms efants, nos avans ci des feyes Ki n' dimandèt k' a danser l' rigodon." (J. Bertrand). 3. brut foirt et ki deure lontins. Les sodoirmants ont corou evoye, tot fjhant on rigodon d' tos les diales. (L. Mahin). F. vacarme. 4. des rigodons [o.n.t.pl.] zouplaedjes a håre et a hote. End ont i fwait, des rigodons, les veas, cwand c' est k' on ls a dlaxhî pol prumî côp (ramexhné pa .M. Francard). F. cabriole. Etimolodjeye: occitan "rigaudon" (sinse 1), pal voye do francès. | rigodinne [f.n.] dobleure, danse (coridjaedje d' èn efant, pierdaedje dins ene bataye, on match). I n' a nén ddja yeu on merci a Maxi Poter, mins il a atrapé ene rigodinne di s' mame cwand k' il a ralé po s' discandjî (G. Fay). Li Standård a-st atrapé ene rogodinne. C' est l' seul côp k' il avént fotou ene rigodinne ås Prûsyins. F. raclée. Disfondowes: rigodin.ne, rigodène. Coinrece walon do Coûtchant.
rigodon: sôre di rigodon (poirtrait hacné sol Daegntoele).
rigon u ergon / rgon [o.n.] 1. swele. Il rwaite les colons mansåds ki voltèt åtoû d' on tchamp di rgon (S. Fontaine). On pôk après, kî çki dj' voe vni padzo les grins - gn aveut do rgon et d' l' avoenne -: c' esteut nosse Pire (ramexhné pa pa C. Wuidar). rl a: waessin (avou ene mape des lomaedjes e 1935), grin, blé. F. seigle. Ingl. rye. Almand Roggen. 2. (pus stroetmint) sôre di ptit bas swele, foirt edurant, k' on seméve voltî dins les sårtaedjes. Li rgon si seméve al vole, al mwin, inte deus doets come on djheut (S. Fontaine). Disfondowes: r(u)gon, r(i)gon. Etimolodjeye: tîxhon "roggo" (minme sinse). Coinrece Hôte-Årdene.
do rgon (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
regordiner (codjowaedje) [v.c.] 1. rimete des gordenes. 2. (imådjreçmint) wårni. Dj' a veyou skepyî ene pî-sinte regordinêye avou des godets (C. Quinet). F. garnir, border, orner, flanquer. Disfondowes: ragourdiner, règordiner.
riguilete [f.n.] longue rîlêye. Li neyant n' våreut i nén mî puvite ki cisse riguilete di vicåreyes ki tofer tournèt a rén (Voltaire, rat. pa P. Lefin). Li troplin do vivî si saiwéve en on ptit ri ki rimplixheut ene riguilete di ptits vevîs (J. Polet). rl a: ridlinne. F. enfilade, série, suite, cascade. Disfondowes: riguilite, réguilite, règuilite, riguilète, riguinète, riglète. Etimolodjeye: bodje latén "regula" (rîle), cawete -ete.
rihårber / rhårber [v.c.] (vî mot d' cinsî) rifé les håyes, rimete ene closeure a (on tchamp). Ci terén la, i nos l' fåt; on l' rihåbrè, et gåre ås poyes si elle î vnèt tchampyî (J. Calozet). F. réparer la haie, la clôture. Etimolodjeye: bodje håbe, betchete ri-. Sorcoinrece Nåwinne.
rihagnî u erhagnî / rhagnî (codjowaedje) [v.c.] hagnî on deujhinme côp. Li veye î hagne après l' moirt, Et l' rihagne, Cwand l' vint d' bijhe el kihagne (G. Appolinaire, ratouné pa L. Mahin).
riherer I. [v.c] herer èn ôte côp. F. réintroduire. II. si riherer [v.pr.] si rtchôkî, s' aler rmuchyî, raler si rcatchî nute et djoû. Batisse, li singlé reclôs, sondje a l' binde di ses frés ki s' riherèt å fond des bwès d' sapén (J. Calozet). F. se réfugier.
rilahe rl a: rilaxhe.
rilai u erlai / rlai [o.n.] 1. on rlai d' pire: (vî mot d' houyeu) pire ki vént briker ådfoû des coûtches di hoye, å plafond u so les meurs. rl a: soukea, croufe, schrene, houra, ritchedjmint d' pire. 2. ahote (avou des fråzes di noyaedje) sins rlai: sins rlaye. rl a: låtche, rilåtche. èn pont aveur di rlai: èn pont aveur di rlåtche. rl a: rilaye, rasta. F. répit. 3. dins les tcheriaedjes pås dilidjinces, plaece k' on rleyive les tchvås po si rpoizer, et rateler des noveas. F. relais. 4. coûsse a pî avou sacwants coreus ki fjhèt ekipe, ki corèt onk après l' ôte, et s' passer on boket d' bwès, cwand i candjnut d' coreu. C' est les Bedjes k' ont wangnî li rlai cwate côp cint metes. 5. ci ptit baston la. I n' lyi a nén seu passer l' erlai, et-z esse discwålifyîs. Disfondowes: r(i)lê, r(u)lê, (è)rlê.
rilai 2 rl a: rilaye 2.
rilaper u erlaper / rlaper [v.c.] 1. laper disk' al dierinne gote (tot djåzant d' ene biesse). Li tchén a rlapé si assîte (A. Balle). rl a: rilinwter. 2. riloper (boere u magnî golafmint). I rlape come on tchén. 3. fé del lapete (mwais cafè). rl a: rilapé. Disfondowes: r(i)laper, r(i)lapè, (è)rlaper. | rilapé u erlapé / rlapé [o.n.] lapete (tene cafè). Vloz ene djate di rlapé ? (J. Coppens). Disfondowes: (è)rlapé. | rilapaedje u erlapaedje / rlapaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rilaper". rl a: rilinwtaedje. Disfondowes: r(i)lapadje. | rilapete u erlapete / rlapete [f.n.] pitite gote (pitit pô d' èn aboere). Ene pitite erlapete di cafè, s' i vs plait (ramexhné pa Carlier & Bal). Disfondowes: (è)rlapète, (i)rlapète.
rilåtchî u erlåtchî / rlåtchî I. [v.c.] 1. låtchî (èn pus tni). Come nosse copin l' aveut rlåtchî, il a manké d' atraper on côp d' paraplouve so s' cabu ! (J. Goffard). On rapuroe, c' est des bastimints avou des basséns po rapurer les aiwes di måjhon, divant d' les rlåtchî e mouze. rl a: dislaxhî. F. lacher, relâcher. 2. leyî ndaler (des cis k' estént reclôs, des biesses elaxheyes). C' est a ç' moumint la k' les Almands ont rlåtchî les prijhnîs. On-z a rlåtchî l' voleu. Il ont rlåtchî les omes k' il avént ramassé. - Mindje, pu t' cåzrès, et adon, ti serès surmint rlåtchî (G. Lucy). F. relâcher, remettre en liberté, libérer. >> rilåtchî les vatches: les disloyî po lzès moenner ezès waides. rl a: dislaxhî, ridislaxhî. F. sortir le bétail. 3. distinkyî. Rilåtchîz l' coide, elle est trop tinkieye. Vos ploz bén rlåtchî l' combea; ns alans co distcherdjî ç' tcherêye ci divant l' nute (P. Defagne). F. détendre, déserrer, relâcher. II. [v. sins djin] arester (di ploure). Il a rlåtchî d' ploure. rl a: ridjoker, ristater. III. si rlåtchî [v.pr.] 1. arester d' bouter fer. I si rlåtchèt, cwand l' patron est evoye. F. se relâcher, se détendre. Disfondowes: r(u)lâchi, r(i)lacher, r(i)lachî, r(i)lachi, r(i)laukè, r(i)lauker, r(i)laukî, r(i)lauki, (è)rlachî, (i)rlachî, r(u)lâtchî, r(u)lautchi, r(u)lautcher, r(u)lautchè, r(i)lautchî, (è)rlautchî. | rilåtchî u erlåtchî / rlåtchî, rlåtcheye [addj.] 1. nén tinkyî (eye), nén angoxhî (eye). rl a: distinkyî. F. relax, détendu(e), relâché(e). 2. nén ratchitchî (eye), tot djåzant del pea. Si pea est co bén rlåtcheye (J. Coppens). F. ferme, sans une ride. 3. ki n' tinèt nén foirt eshonne, tot djåzant d' tissus do coir. Inte li nier et les tchås, ci n' est k' des rlåtchîs tissus. F. lâche. | rilåtche u erlåtche / rlåtche [f.n.] 1. låtche. rl a: leyî-aler. >> sins rlåtche: sins låtche (sins ahote): Les choters (otoscoter) si bôret, si cbôrèt po waitî d' aveur ene plaece Rén k' pol seul plaijhi D' vos fote ene conte di l' ôte, sins rlåtche, a tote ecråxhe (H. Petrez). rl a: rilai, rilaye. F. relâche, répit, arrêt. 2. condjî (a l' ovraedje, po les teyåtes, les cinemas). Al Sinte Båbe, c' est rlåtche po tos ls ovrîs. Il est ddja onze eures et dmeye: i m' fåreut fé rlåtche si dji n' vou nén aveur des ptits ouys dimwin. C' est rlåtche å Triyanon tot l' tins d' l' esté. F. relâche, détente, interruption, congé, fermeture, vacances. Disfondowes: r(u)lâche, r(i)lache, r(i)låke, r(i)lautche, (è)rlautche. | rilåtchaedje u erlåtchaedje / rlåtchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "rilåtchî" & "si rlåtchî". F. relâchement, négligence, laisser-aller, libération, remise en liberté, élargissement, nouvel arrêt, trêve, suspension. Disfondowes: r(i)lachadje, r(i)laucadje, (è)rlachâdje, r(u)lautchadje, r(i)laukèdje, r(i)lachèdje, r(i)lautchèdje, (è)rlautchèdje. | rilåtchmint u erlåtchmint / rlåtchmint [o.n.] waire di volté, di diciplene, d' exhowe. Gn a do rlåtchmint dins les djonnes, asteure (M. Francard). Gn a yeu do rlåtchmint dins l' buzogne (J. Coppens). rl a: leyî-aler, låtche, rilåtche. F. relâchement, laisser-aller, nonchalance, désinvolture. Disfondowes: r(u)lâchmint, r(i)lachmint, (è)rlachmint, r(i)lautchmint, (è)rlautchmint.
rilater u erlater / rlater [v.c.] 1. diner del late. 2. bouxhî so (ene sakî, ene biesse).
rilatif u erlatif / rlatif [addj.] ki candje a l' assulon k' on l' rilouke d' on costé u d' l' ôte. | rilativisté u erlativisté / rlativisté [f.n.] cwålité di çou k' est rlatif. L' erlativisté, c' est cwand on rodje feu deure deus côps pus lontins k' on vert, mågré k' i loumèt ambedeus ene dimeye munute (R. Arcq).
rilaxhådes u erlaxhådes / rlaxhådes [f.n.] 1. pitite fiesse, k' on fjheut ût djoûs après l' dicåce, teyoricmint avou çk' on-z aveut rleyî del samwinne di dvant. rl a: rileyes, rizeyes, riboutaedje, raprès, octåve, rimijhe. F. octave de kermesse, remise de la fête. 2. (imådjreçmint) plaijhi di s' rissovni d' on moumint k' on-z a yeu bon. Kéne fiesse, paret ! ... ene fiesse, c' est bén ça, et asteure, dins s' tiesse, c' est les rlaxhådes (L. Somme). F. commémoration. Disfondowes: r(i)lachaude (singulî), r(u)lachaudes (plurial), r(i)lachaudes, (è)rlachaudes. Etimolodjeye: bodje latén "laxare" (rl a: leyî, låtchî, laxhe, rilaxhe, rilaye, rilai), viebe "rilaxhî" metou po "rileyî", cawete -åde. Coinrece Payis d' Dinant, Årdene nonnrece.
rilaxhe u erlaxhe / rlaxhe [f.n.] (vî mot d' bricteu) astaplêye di brikes, ki siervèt a monter l' for, et ki seront rleyeyes (nén bén cûtes). Disfondowes: r(i)lahe, r(i)lahye, (è)rlahye. Etimolodjeye: bodje latén "laxare" (rl a: leyî, låtchî, laxhe, rilaye, rilaxhådes, rilai), betchete ri-, sivierba. Coinrece Hesbaye.
rilaye u erlaye / rlaye 1 [f.n.] dins l' addjectivire a rlaye: 1. bråmint des (di). Gn aveut des djins a rlaye. I ploût bråmint; nos årans d' l' aiwe a rlaye. Gn a des djaeyes a rlaye. Ciste anêye ci, gn a des crompires a rlaye (ramexhné pa M. Francard). Dj' a des pronnes a rlaye so m' pronnî (F. Deprêtre et N. Nopère). Tos les plaijhants sintumints k' m' rimplixhént mi åme adon s' ont ramonçlé a rlaye et m' rinde anoyeus co pire (J.J. Rousseau, rat. pa J. Schoovaets). rl a: a make, a tot spiyî, a crever, timpesse, ki l' diale. F. en abondance, en quantité, à foison, à volonté, en foule. 2. bråmint, foirt. Dj' a corou a rlaye. F. beaucoup, intensément, abondamment. >> taper a rlaye des bresses: bouter k' on voet ki vs avoz målåjhey. rl a: rilayî. F. peiner, travailler avec effort. >> ploure a rlaye; u: ploure a rlaye di bok: ploure foirt. rl a: a drache, a saeyeas. F. dru, à verse. 3. di trop. Il a mindjî des pronnes a rlaye. F. en excès, exagérément. Disfondowes: a rlaye, a rlouye, a-rlouye, a rlagne, a-rlache.
rilaye u erlaye / rlaye 2 [f.n.] rilåtche (moumint k' on n' fwait rén). Gn a pont di rlaye, da, dins ces grossès boesses la: c' est todi hay et boute. rl a: rilai. F. repos, répit, détente. >> èn pont aveur di rlaye: bouter sins s' djoker; èn jamwais esse a rén. rl a: rasta. F. hyperactif, ive. >> a rlaye; u: sins rlaye: sins låtche (sins ahote). Li foidje aléve sins rlaye, les omes fijhént des poizes di troes eures (P. Bastin, rat. pa P. Sarachaga). C' est totès djins rindowes après leu-z ovraedje, ki cachèt sins rlaye après les rmédes, des ostis et des seurs moyéns po médyî ces efants la, k' on lome "nén come les ôtes" (Y. Lorint). C' est l' ovrante classe ki boute sins rlaye, et co esse oblidjeye di pårti li frut di si ovraedje avou les mwaisses-tinants (Påye di Cwargnon, rat. pa L. Hendschel). rl a: rilåtche. F. sans relâche, sans arrêter, sans répit, continuellement. Disfondowes: a rlaye, sins rlaye, sins rla, a-rlache, sins rlê, sins rlache.
rilayî u erlayî / rlayî I. [v.c.] bouxhî a grands côps so. rl a: rilôner, daegnî, r(i)brognî, r(i)daegnter, r(i)doxhî, r(i)dognî. F. frapper. II. [v.s.c.] 1. hiner des saeytêyes d' aiwe. 2. (mot d' foirdjeu) leyî trimper l' acî nén si lontins, po n' nén k' i soeye trop deur. F. réduire la trempe. III. [v.s.dj.] i rlaye del plouve; il è rlaye: i ploût a rlaye (foirt). rl a: tchaire, vudî, scheure, rilôner, chlôner. F. pleuvoir à torrents. Disfondowes: r(i)layî, (è)rlayî, (è)rloyî. Etimolodjeye: viebe rifwait a pårti del ratourneure "a rlaye". | rilayeu u erlayeu / rlayeu, rlayeuse u rlayresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rlaye (ki bouxhe foirt), copurade sol bale dins les spôrts avou ene bale. Ça, c' est on rlayeu cwand i djouwe al bale (J. Coppens). rl a: bouxheu, choteu, piteu, tokeu. F. joueur avec un tir, une frappe puissante. Disfondowes: (è)rlayeu, r(i)layeu, -euse.
rîle 1 [o.n.] 1. longowe tringue (sins dgrés), ki l' maçon si sieve po mzurer, u po rashire li livea dsu. rl a: late. F. mètre. 2. (sitindaedje) pitite late a dgrés des scolîs. Prindoz vosse rîle po traecî on tåvlea. Disfondowes: rîle, rûle; miersipepieuzmint el notûle ey el mape ALW 1.83. Etimolodjeye: latén "regula" (minme sinse). | rîlêye [f.n.] 1. sacwès metowes ene dirî l' ôte en ene plaece. rl a: riguilite, riguinete. F. file, rangée. 2. sacwès metowes ene dirî l' ôte dins l' tins, so ene foye, evnd. rl a: litaneye, djivêye. F. série, liste.
rîle 2 [f.n.] 1. lwè d' ene kiminålté. Li cofrereye des trapisses a-st askepyî å 17inme sieke, d' on rcandjaedje des rîles po viker dins les moustîs cistercyins. F. règle, précepte. 2. lwè k' i fåt shuve po-z espliker des sacwès ki si rcôpèt, dins ene syince. Les rîles do codjowaedje. rl a: erîler, disrîler, foû-rîle. F. règle, principe. >> rîle des troes cossounes: rîle ki va sovint e walon, come cwè troes cossounes ni s' sårént shuve dins l' prononçaedje. >> rîle des rîlêyes: (mot d' linwincieus) dins l' ehåyaedje d' ene langue, li rprindaedje des minmes candjmints sistematikes, eneviè èn ôte lingaedje, bén cnoxhou des cåzeus. Nos avans sayî di rfonde avou U les mots walons ki l' parey a zels e francès esteut avou UI (nute, codure, brut). Etimolodjeye: sitindaedje di sins di "rîle 1", metou estô do calcaedje "regue", 1995. | rîlete [f.n.] pitite lwè ki n' candje nén grand tchwès. F. demi-mesure, "mesurette". Etimolodjeye: bodje rîle, cawete -ete (sol tcherpinte di "riguilete"), 2003.
rilén u erlén / rlén [o.n.] moumint, såjhon k' i rlegne. I va ploure, nos alans aveur do rlén (Carlier & Bal). C' est l' deujhinme erlén d' l' ivier (F. Deprêtre et N. Nopère). On sint ene air d' erlén: el gotire court (P. Defagne). On dit eto: rilignaedje, dislén, disdjale. F. dégel, fonte des glaces. >> foirt rilén, mwais rlén: rilén avou des rascråwes (grossès aiwes. Nos avans yeu on foirt rilén (L. Pirsoul). On mwais rlén e moes d' djanvî 1505 a fwait k' les glaeçons ont stopé l' pont d' Sambe (J. Godenne). >> doûs rlén, bon rlén, bea rlén: rilén ki s' fwait tot doûs, sins nou må. Avou on doûs rlén, on n' a nén des grandès aiwes (H. Forir). I gn a pont d' bon rlén sins plouve (Carlier & Bal). Li nive ni fond nén trop rade: c' est on bea rlén (J. Coppens). Disfondowes: r(i)lén, (è)rlén, r(i)lin, r(i)legn, r(u)lègn, r(u)lign, r(u)lêgn, r(u)lingn, r(ë)lin, (è)rlé, (è)rlin, (èr)lign, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 3.25 ey el notûle 3.86. Vîs scrijhas: relain, reling, relin. Etimolodjeye: sivierba di "rilignî".
rileyî u erleyî / rleyî I. [v.c.] 1. leyî co on côp. l a co rleyî l' lampe e gurnî (ramexhné pa M. Francard). Il a rleyî passer s' tchance (E. Dethier). I rawårda co set djoûs divant do rleyî ndaler l' colon; et ç' côp la, li colon n' rivna nén (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). F. laisser de nouveau. 2. abandner co on côp. Li rénnvåt aléve rivey si monkeur, mins i l' a co rleyî la (H. Forir). F. délaisser, plaquer à nouveau. 3. leyî padrî lu. Vos ndè rleyîz bråmint sol tchamp, da, des canadas. F. laisser derrière, oublier. >> Come måss° trove ses poteas, i les rlait. >> endè rleyî (bråmint): Dispoy li moirt di s' feme, endè rleye bråmint; ci n' est pus nouk (ramexhné pa J. Haust). rl a: baxhî. . faiblir, décliner, péricliter, se relâcher. II. [v.pr.] si rcwiter. On s' a rtrové, on s' va rleyî (J.J. Rousseau, rat. pa J. Schoovaets). F. se quitter à nouveau. Disfondowes: r(i)lèyî, r(u)lêssi, r(u)lêcher, r(i)lèyè, (è)rlèyî. | rileyes u erleyes / rleyes [f.n.t.pl.] rilaxhådes. rl a: rizeyes, riboutaedje, raprès, octåve, rimijhe. F. remise de la fête. Disfondowes: les rlîs. Coinrece Basse-Årdene. | rileyons u erleyons / rleyons [o.n.t.pl.] çou k' i dmeure d' ene eurêye. Dji n' vou nén magnî ses rleyons. Beacôp d' pôvès djins vikèt di rleyons (H. Forir). F. restes, reliefs. >> rivindresse di rleyons: feme ki rvindeut les rleyons des tåves des ritches. >> tapez vos rleyons wice ki vos amours sont: a) dijhêye al fén d' ene eurêye inte djonnès djins, ki s' hinèt les rleyons po djouwer. b) dijhêye d' ene crapåde a s' galant k' ele croet k' i va vey ene ôte. >> les mietes po les poyetes, les rleyons po les poyons: imådjreçmint, minme sinse ki l' ratourneure di dvant. Franwal: ahåyant po: "je ne veux pas tes restes". Disfondowes: r(i)lèyons, r(u)lèyons, (è)rlèyons. Coinrece Payis d' Lidje.
rilignî u erlignî / rilignî I. [v. sins djin] fé pus doûs, tot djåzant do tins, ki dmeure toltins dizeu zero, adon ki dvant, i djaléve tofer. Li vint a tourné, por mi, i va rlignî (P. Defagne). Li tins s' radoûcixh; i va rlignî (A. Balle). Cwand i rlegne, les meurs sonnèt (H. Forir). Les semaedjes schitèt cwand i rlegne (L. Boulard). I fåreut ki cist emårlaedje la fijhaxhe rilignî (J. Waslet). F. faire un temps de dégel. II. [v.s.c.] 1. fonde. Li glaece rilegne. F. fondre. 2. disdjaler, tot djåzant d' ene ahesse k' esteut prinjhe del glaece. Li robinet rlegne. Mouze rilignrè sins oister (H. Forir). Les toets rlignèt (E. Dethier). F. dégeler. 3. disdjaler, tot djåzant d' èn edjalé amagnî. Dji rexhe li tchå di l' adjaloe al nute, come ça el rilegne tot doûçmint. F. se décongeler. 4. (imådjreçmint) si sgoter. F. couler. >> aveur si nez ki rlegne: aveur todi ene gote å nez, di cåze d' on matchurea. III. [v.c.] 1. fé fonde. Li solea a rlignî l' flô. El plouve erlegne el nive (F. Deprêtre et N. Nopère). F. faire fondre. 2. disdjaler. Dj' a rlignî l' tchå k' esteut e frigo. F. décongeler. 3. bate sins remission, dins les djeus d' cåtes, u les djeus d' cwårs. Il a stî rlignî, mi ome. On dit eto: ploumer. F. décaver. Disfondowes: r(i)lignî, (è)rlignî, r(i)ligni, r(u)lignî, (è)rlègni, (è)rlègnî, r(i)lègnî, (è)rlignî-n, r(u)ligner, r(u)lignè, r(ë)ligner, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 3.24 ey el notûle A.L.W. 3.85. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje latén lenus (doûs, nén froed), avou l' betchete r(i)- / (e)r- (ridivni doûs). | rilignaedje u erlignaedje / rlignaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rilignî". Av' dedja tchåfé d' l' aiwe pol rilignaedje do saiwoe ki dji vs a dit? (H. Forir). Hinri Crotchet voyaedjive sovint cand les aiwes estént grosses après èn oraedje u å rlignaedje del nive (Paul Siméon). On dit eto: rilén, disdjalaedje, dislignaedje. F. dégel, décongélation, fonte des neiges, débacle. Disfondowes: r(i)lignèdje, (è)rlignèdje, r(u)lignadje, (u)lignèdje, r(u)lignâdje, (è)rlignâdje, r(i)lègnadje, (è)rlègnâdje.
rilignter u erlignter / rlignter [v. sins djin] kimincî a rlignî. F. faire un temps de début de dégel. Disfondowes: r(i)lignter, (è)rlignter, r(i)ligntè. | riligntaedje u erligntaedje / rligntaedje [o.n.] pitit rlignaedje. Disfondowes: r(i)ligntèdje, (è)rligntèdje, r(i)ligntadje.
riloper u erloper / rloper 1 [v.c.] 1. boere u magnî golafmint. Il a rlopé s' vere. Il a rlopé shijh pintes a cou (J. Coppens). I rlope tot (E. Gilliard). I sait rloper on vere d' ene trake. Eyou sont les fnås did dinltins, K' on muzéve etot restelant, K' on fjheut l' cok al fén del campagne E rlopant l' bire E tchantant, firs: " Djô ! Djô ! l' fenå est foû; L' fenå est foû; l' fenå est foû, Djô ! Djô ! " ? (D. Spirito). rl a: golafer, loper. F. bâfrer. 2. boere bråmint, copurade sol conte des ôtes, boere disk' al dierinne gote. Il a rlopé sol conte do novea mayeur (F. Deprêtre et N. Nopère). El Djan aveut l' air di esse la come tchapron; i rlopéve tot çou k' on lyi payive; fåt dire k' il aveut divnou imbatåbe come boeveu (J. Schoovaerts). So vosse blouze tote yôrdeye, on voet ene blefe di cafè, témint vos nd avoz ddja rlopé (C. Thonet). Dji ni rloprè pus tant d' cråssès pintes; Ene on côp, ça, ç' n' est nén ene minte (A. Gauditiaubois). Disfondowes: (è)rloper, r(i)loper, (i)rloper, (è)rlouper, (è)rlaper, (è)rlèper, r(i)laper. Coinrece Coûtchant walon. | rilopeu u erlopeu / rlopeu, rilopeuse u rilopresse [o.f.n.] li ci (cene) ki boet bråmint, golafmint, d' on plin côp. On rlopeu d' pintes, on rlopeu d' veres, on rlopeu d' peket.
riloper u erloper / rloper 2 [v.c.] fé (bråmint d' ovraedje). I ndè rlope, del bezogne, so on djoû (J. Coppens). F. abattre, avaler (de l'ouvrage). Etimolodjeye: sitindaedje do sinse di erloper 1, come dins "avaler d' l' ovraedje). Coinrece Coûtchant walon.
riloper u erloper / rloper 3 [v.c.] 1. diner (on côp d' pougn). I lyi a rlopé on côp d' pougn (J. Coppens). F. asséner. 2. bouxhî so (ene sakî). Il a rlopé l' gamén. Ès pere l' a rlopé pask' il aveut må fwait (F. Deprêtre et N. Nopère). F. rosser. Coinrece Nivele, El Lovire.
rilope-tot u erlope-tot / rlope-tot [o.f.n.] li ci (cene) ki boet tot çou k' i wangne. F. ivrogne. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
riloukî u erloukî / rloukî I. [v.c.] bén loukî. On dit eto: riwaitî >> riloukî d' hôt: riloukî, tot fjhant coprinde k' on våt mî ki l' ci (cene) k' on rlouke. Por zels, li walon n' esteut ki l' lingaedje des ptitès djins, des cis k' on doet rilouker d' hôt et ki por zels ni plént esse ki grossirs (A. Lamborelle). F. regarder. II. si rloukî [v.pr.] 1. riloukî si imådje. 2. riloukî l' ôte et l' ôte vos rloukî. >> si rloukî come des posteures u si rloukî come des tchéns d' casson: si rloukî sins rén dire, sins oizou s' djåzer. Ci n' est nén pask' on-z est rassonlé el catedråle k' on s' doet rloukî come des posteures ! (G. Schoonbrodt). Termetans ki vs avoz des Walons k' i gn a ki s' riloukèt come des tchéns d' casson - cwand c' est nén come des tchéns d' barakîs. Disfondowes: r(i)loukî, r(u)loukî, rloukî. Coinrece Payis d' Lidje, Hôte-Årdene.
rimanant / rmanant [o.n.] ridmorance d' ene viye sacwè. Li walon a discloyou etur li 8e eyet li 12e sieke, a pårti des rmanants do latén, apoirté dins nosse payis påzès martchands, sôdårds eyet colons romins (L. Hendschel).
rimareder u rimareder / rmareder [v.s.c.] 1. mareder on deujhinme côp. 2. rimagnî. Li tasson s' pout rewoeyî e plin ivier, et vni rmareder dins les paxhis (L. Mahin). 3. aler rmareder: eraler e s' måjhone po mareder. Alez; c' est ddja bon; dj' irans rmareder. F. rentrer pour dîner. Disfondowes: r(u)marèder, r(i)marèder / (è)rmarèder.
rime-rame [f.n.] u [o.n.] 1. berdelaedje, racontaedje, todi l' minme. Cwand i dvize, c' est todi l' minme rime-rame (F. Deprêtre et N. Nopère). I rvént todi sol minme rime-rame (ramexhné pa M. Francard). F. rengaine, radotage, rabâchage. 2. sacwè ki tertos endè cåze tot d' on côp. On ndè fait ene di rime-rame avou les amours do tchampete (F. Deprêtre et N. Nopère). F. tapage (médiatique), potin, raffut. 3. alaedje, åbitude ki n' candje nén. Gn a rén d' novea ? :: Neni, c' est todi l' minme rime-rame. On pout scrire ôte tchoi e walon ki des ptitès spoûles avou todi l' minme rime-rame. F. train-train, routine, habitude, cliché (éculé). 4. sipot, ratourneure. On dit eto: rivazî, rima. F. dicton, formule traditionnelle, expression courante, proverbe. Etimolodjeye: aplacaedje di deus mots-bruts rime et rame. Croejhete: Pluriyal: des rime-rame.
rimer 1 I. [v.s.c.] 1. aveur les minme son al fén, tot djåzant d' deus mots. Ces deus mots la, i n' rimèt nén. Ça n' rime nén eshonne. F. rimer. >> ça rime et ça rame come tårtene et bouterame: djeu d' mot: bouterame et tårtene volèt dire parey. 2. bedeler. Pocwè tant rimer so ene tchitchêye ? (H. Forir). 3. voleur dire. A cwè k' ça rime ? Ça n' rime a rén. Çou k' vos djhoz n' rime a rén. F. signifier, correspondre. 4. voleur totès sôres di droles d' amagnîs, tot djåzant d' ene feme ki ratind. On n' rifuze rén a ene feme ki rime, ôtrumint, l' efant vént å monde avou des taetches di rimaedje. F. avoir des envies de grossesse. II. rimer après [v.c.n.d.] djéryî après. Dji rime après ene boune gote. On dit eto: lamer après, péyî après, teguer après, aveur li misse di, aveur eveye di. F. avoir envie de. Disfondowes: rimer, rîmer.
rimer 2 [v.s.dj.] reler. Les håyes sont rimêyes (E. Dethier). Etimolodjeye: tîxhon rieseln.
rimerciyî u ermerciyî / rmerciyî [v.c.] dire merci a (ene sakî). Dji vs rimerceye d' aveur ofrou ene si ritche mexhon d' pinsêyes ås cis ki pårlèt voltî l' walon (G. M. Van Zuylen). | rimerciyeu u ermerciyeu / rmerciyeu, rmerciyeuse u rmerceyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki n' roveye nén di rmerciyî. Dji n' estans nén des rmerciyeus (R. Mouzon). | rimerciyaedje u ermerciyaedje / rmerciyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rimerciyî". | rimerceymint u ermerceymint / rmerceymint [o.n.] rimerciyaedje. On-z a scrît co dpus d' on cint d' letes di rmerceymint. F. remerciement. | rimerciyance u ermerciyance / rmerciyance [f.n.] cwålité do ci (del cene) ki sait rmerciyî. Gn a bråmint des djins k' i fåt briber po-z aveur ene miete di rmerciyance (D. Vanderstoken). rl a: ricnoxhance. F. gratitude. | rimerciyant u ermerciyant / rmerciyant, e [f.n.] ki mostere del rimerciyance. rl a: ricnoxhant. F. reconnaissant(e).
rimerciyî u ermerciyî / rmerciyî [v.c.] dire merci a (ene sakî). Dji vs rimerceye d' aveur ofrou ene si ritche mexhon d' pinsêyes ås cis ki pårlèt voltî l' walon (G. M. Van Zuylen). | rimerciyeu u ermerciyeu / rmerciyeu, rmerciyeuse u rmerceyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki n' roveye nén di rmerciyî. Dji n' estans nén des rmerciyeus (R. Mouzon). | rimerciyaedje u ermerciyaedje / rmerciyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rimerciyî". | rimerceymint u ermerceymint / rmerceymint [o.n.] rimerciyaedje. On-z a scrît co dpus d' on cint d' letes di rmerceymint. F. remerciement. | rimerciyance u ermerciyance / rmerciyance [f.n.] cwålité do ci (del cene) ki sait rmerciyî. Gn a bråmint des djins k' i fåt briber po-z aveur ene miete di rmerciyance (D. Vanderstoken). rl a: ricnoxhance. F. gratitude. | rimerciyant u ermerciyant / rmerciyant, e [f.n.] ki mostere del rimerciyance. rl a: ricnoxhant. F. reconnaissant(e).
rimerciyî u ermerciyî / rmerciyî (codjowaedje) [v.c.] dire merci a (ene sakî). Dji vs rimerceye d' aveur ofrou ene si ritche mexhon d' pinsêyes ås cis ki pårlèt voltî l' walon (G. M. Van Zuylen). | rimerciyeu u ermerciyeu / rmerciyeu, rmerciyeuse u rmerceyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki n' roveye nén di rmerciyî. Dji n' estans nén des rmerciyeus (R. Mouzon). | rimerciyaedje u ermerciyaedje / rmerciyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rimerciyî". | rimerceymint u ermerceymint / rmerceymint [o.n.] rimerciyaedje. On-z a scrît co dpus d' on cint d' letes di rmerceymint. F. remerciement. | rimerciyance u ermerciyance / rmerciyance [f.n.] cwålité do ci (del cene) ki sait rmerciyî. Gn a bråmint des djins k' i fåt briber po-z aveur ene miete di rmerciyance (D. Vanderstoken). rl a: ricnoxhance. F. gratitude. | rimerciyant u ermerciyant / rmerciyant, e [f.n.] ki mostere del rimerciyance. rl a: ricnoxhant. F. reconnaissant(e).
Rimigneye u Ermigneye / Rmigneye [n.pl.] viyaedje di l' Årdene di France, e F. Rumigny. Lingaedje do payis: tchampnwès. rl a: mape do tchampnwès°.
rimijhe u ermijhe / rmijhe [f.n.] rilaxhådes (pitite fiesse, ût djoûs après l' dicåce).
rimouwe-manaedje u ermouwe-manaedje / rmouwe-manaedje [o.n.] 1. disdut. Signeur; ké ramdam ! Ké rmouwe-manaedje ! C' esteut les carnavåls ! (V. Carpentier). 2. grand candjmint. rl a: tribole-manaedje. F. remue-ménage.
rimouyî u ermouyî / rmouyî (codjowaedje) [v.c.] 1. frexhi, rifrexhi. I faleut aler rmouyî l' bouwêye sol soreye. I fåt todi rmouyî les bagues divant d' les ristinde. Elle a stî rmouyeye pal plouve. On dit eto: mouyî, rifrexhi. F. remouiller, humecter, imbiber d'eau. 2. rispåmer. On rmouyive li tcherbon po n' nén piede li poûssire. On dit eto: ramouyî. F. rincer. >> si rmouyî l' goyî: boere on côp. 3. raiwî. Alez s' ermouyî les fleurs ! On dit eto: arozer. F. arroser, irriguer. 4. rimete di l' aiwe dins (do moirtî, del påsse, evnd). 5. strimer (on pris, on montaedje e gråde) tot boevant. Il a yeu l' prumî pris; nos l' avans bén rmouyî. Il a rmouyî ses galons. F. fêter, arroser. >> rimouyî l' bouket, u l' houpea: sitrimer on novea cåbaret. rl a: crama. F. inaugurer. Disfondowes: r(i)mouyî, r(u)mouyi, (è)rmouyi, r(u)moyî, r(u)moyer, r(u)moyè, ramouyî, ramouyi. | rimouyaedje u ermouyaedje / rmouyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rimouyî". F. arrosage, arrosement, libations. >> rimouyaedje di houpea; u: pindaedje di houpea: sitrimaedje d' on novea cåbaret. F. inauguration. Disfondowes: r(i)mouyèdje, (è)rmouyâdje, r(u)mouyadje, r(i)mouyadje, r(u)moyadje, r(i)moyadje, ramouyèdje, ramouyadje, ramouyâdje. | rimouyoe u ermouyoe / rmouyoe [o.n.] usteye des djårdinîs po rmouyî les plantes. On dit eto: raiwoe, sipritche, rimouya. >> Li bouyote do rmouyoe: li dbout del buze, ki leye sigoter l' aiwe. Disfondowes: r(i)mouywè, (è)rmouywè, r(i)mouyeu, r(u)moyoû. | rimouyåde u ermouyåde / rmouyåde 1. bagn. F. bain. 2. walêye. F. averse. Disfondowes: r(i)mouyaude, (è)rmouyaude. | rimouya u ermouya / rmouya [o.n.] 1. rimouyoe. 2. rimouyaedje. | rimouyete u ermouyete / rmouyete [f.n.] 1. pitite walêye, plovinete. F. ondée. 2. pitit cocmwår avou ene trawêye bouyote k' el ristindeuse rimouye les lokes divant d' les ristinde. F. mouilleur.
rimtchitchim [mot-brut] mostere li brut d' on violon ki djouwe. rl a: ziguezig, zimzim.
-rin, -rinne [cawete] cawete po fé des addjectifs di plaeçmint a pårti d' on no, sol piceure: divantrin: metou dvant. 1. mots classikes: divantrin, divintrin, dizeutrin, dizotrin, drîtrin. 2. vîs vîs mots: djuzrin, sovrin. 3. noûmots: dilérin, copetrin, ålwetrin, foûtrin, sordivintrin. Croejhete: les addjectifs avou l' cawete -rin(ne) si metèt padvant u padrî l' mot. Li dzeutrinne fontinne (L. Chastelet). L' ålwetrin A. | -rinnmint [cawete] cawete po fé des adviebes ki mostrèt ene poizucion la ki l' viebe si fwait: divintrinnmint, djuzrinnmint, sordivintrinnmint.
rinåd u ernåd (råle) / rnåd 1 [o.n.] biesse ås tetes, magneuse di tchå, ki vike dins les bwès et ki s' aprepeye voltî des måjhons et-z î vni ås poyes. Il efoumént les rnåds dins leus terêyes. Al nive, totes les biesses leyèt des rotes: les soris, les spirous, les robetes, les lives, les rnåds, les tchivroûs (S. Fontaine). Por vos, dji n' so k' on rnåd fén parey a cint meye ôtes rinåds; mins si vos m' acmoirdoz, nos årans mezåjhe d' onk l' ôte (A. de Saint-Exupéry, rat. pa L. Hendschel). F. renard. >> c' est les rnåds ki foumèt leu pupe: dijhêye po ene wapeur ki monte des fonds après l' plouve, a l' esté. rl a: rinåd (2). >> pôve rinåd ki n' a k' on trô: I fåt tofer aveur ene pîce po mete å trô, ene vudindje di rcandje. Franwal: ahåyant po: "plus d'une corde à son arc". >> kesse° a cep ås rnåds. Disfondowes: r(i)naud, (è)rnaud, r(u)nâd, r(u)naud, r(ë)naud, (i)rnaud.
rinårder u ernårder / rnårder (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. (måhonteus) rivômi. Il a ramassé s' tchike et il a rnådé tote li nute. Totafwait s' comaxhe e mi stoumak et dj' a mo sovint håsse di rnåder (L. Mahin). On dit eto: rimete, rmzurer. F. vomir, rendre, dégobiller. 2. fé rexhe foû d' tere, tot djåzant d' rukes å tcherwaedje, di wapeurs après ene plouve. F. rejeter, excréter, exhaler. II. [v.c.] 1. rimete (çou k' on vént d' magnî). Il a rnådé s' marinde. 2. rinåder di + viebe: èn nén voleur (fé çoula). Gn a-t i k' les halcotîs Ki rnådexhe do gorder ? (R. Hostin). F. renacler à, rechigner à, répugner à. III. [v.s.dj.] ploure foirt. Mon diu todi, waite come i rnåde ! Disfondowes: r(i)nauder, (è)rnauder, r(u)nauder, r(u)naudè, r(i)naudè. | rinåd u ernåd / rnåd 2 [o.n.] 1. (mot d' cinsî) plaece ki l' roye di tcherowe n' a nén bén stî rtournêye, et l' yebe ribrotchî. Cwand onk leyive des rnåds so s' tcherwé, on djheut: c' est on mwais tcherweu. F. motte saillante. 2. nûlêye di bouwêye ki monte foû des bwès après ene plouve. F. brume ascendante. Etimolodjeye: sivierba di "rinåder". | rinådrece [addj. padrî] ki fwait rnåder, tot djåzant d' ene plante, d' ene drouke. F. émétique. >> russule rinådrece: sôre di tchampion des bwès. Etimolodjeye: viebe rinåder, cawete -rece, 2004.
rinaxhî [v.s.c.] cweri pattavå après ene sacwè, sins rmete les cayets e plaece. On dit eto: randaxhî, ranxhî, naxhter. F. trifouiller, fouiner, fureter.
rincî [v.c.] rispåmer. F. rincer. | rinçoe [o.n.] batch po leyî sgoter les schieles. F. égouttoir. Etimolodjeye: cawete -oe. | rinçnete [f.n.] 1. pitite walêye d' esté, ki rafristêye. F. averse. 2. pitite gote k' on boet après ene eurêye. F. pousse-café. | rincea [o.n.] walêye. F. averse. Etimolodjeye: cawete -ea.
rinchinchete u rinchinchote [f.n.] 1. dinner d' famile. Dj' a dmandé ås ptits-efants rashonnés tins d' ene rinchinchote s' i cnoxhént co des mots e bedje. F. diner. 2. cråsse eurêye avou bråmint do vén. Ça fwait ki ki l' Laban preye totes les djins do payis po fé ene rinchinchote (Djeneze, rat. pa L. Hendschel). On dit eto: gasse, golton, lofåjhe, trûlêye. F. gueuleton, festin. 3. boevaedje å cåbaret. Li Noré et l' Nenesse deus soçons d' contwer, rivnént d' ene rinchinchete (H. Lepage). F. beuverie, orgie, soûlerie. Etimolodjeye: sôre di dodobe mot fwait sol viebe "rincî" avou chwintaedje namurwès.
Rindeu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rendeux, divnou intité.
rinflé, rinflêye [addj., purade padvant, et o.f.n.] grandiveus. Li Bon Diu s' aprepeye des simpes, mins i rfuze si gråce ås curieus et ås rinflés (T. Kempis rat. pa J. Bosly). F. orgueilleux, hautain, suffisant.
ringuele [f.n.] haminte. Coinrece Hôte Årdene.
ringyî [v.c.] tcherwer djusse li dzeu del tere. Après l' awousse, on ståréve a l' ansene, et l' ringyî e tere (ramexhné pa J.J. Gaziaux). On dit eto: pelter; loukîz a: brijhî. | ringuiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ringyî". | ringuion [o.n.] royon d' ringuiaedje.
rinkinkin [o.n.] 1. fijheu d' imbaras. Lacobén k' el bårbou curé, L' abé Do Trô, Et l' rinkinkin di ptit mårlî, El pitit Blanc del Rotchete, Il ont boun iy so tote el nindje (G. Spirito). F. petit prétentieux. >> fé di s' rinkinkin: fé d' ses imbaras. rl a: ronflant. F. prendre un air supérieur. 2. pitit ome. F. demi-portion, nabot. Disfondowes: rinkinkin, rénkénkén, rintchintchê, rintchêtchê. Etimolodjeye: bodje "kinkin" (1), disfondowe betchete "rin-". Coinrece Coûtchant walon & årdene nonnrece.
Rinliye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Renlies, rebané avou 6500 Biômont; limero diyalectolodjike: [Th 55]; vî limero del posse: 6573. Ortografeye walone oficire pol posse: Rinlî. Nos d' plaeces: Al Griplote. Istwere: rl a: Barbinçon. Etimolodjeye: latén "Rangeleias" (da Rangila).
rinne 2 [f.n.] purpos, çou k' on dit. >> rivni drî rinne: rivni a çou k' on djheut dvant, cwand on-z a djåzé d' ôte tchoi. Rivnans drî rinne! F. revenir à nos moutons. >> po remidrer rinne: come on fwait esprès. F. raison de plus, pour comble de malheur. >> taper foû rinne: responde a costé, ni nén responde.
rinne 3 [f.n.] royinne.
rinne côrrece u rinne côrete [f.n.] pitite rinne, e sincieus latén Hyla arborea, di vete claire coleur, ki vike dins les åbes, copurade les côrîs. F. rainette verte. Al. laubfrosch. It. raganella. Disfondowes: rin.ne cônrète, côrnète, côrace, coûrace. Gm. (rinne) gôrèce. Pc. rinne coûrache. Etimolodjeye: bodje côre, cawete -rece, ricoprindowe -ete pa assaetchance del raptitixhante betchete -ete, pus cnoxhowe.
Rinne côrrece (poirtrait hacné sol Daegntoele).
rinne-magrite [f.n.] grande blanke fleur, come ene magriyete, e sincieus latén Chrysanthenum leucanthenum; F. marguerite des prés.
rinouri u ernouri / rnouri I. [v.c.] 1. ridner åk a magnî. Mi pôress, fotou gueus, rnouri mes kékes pitits loignes apetits? (Simon li Scrinî). F. réalimenter. 2. ridner des cwårs. Dj' ô bén: c' est onk toumé djus d' pî Gåre li gåre cwand serè rnouri (Simon li scrinî). F. renflouer. 3. ridner d' l' aiwe a ene pompe. Si l’ walon mousse dins l’ tchamp economike, les parints dmandront k' on-z acsegne li walon a leus efants, por zels aveur des belès plaeces; li pompe serè insi rnoureye (L. Mahin). F. réamorcer. II. si rnouri [v.pr.] si rfé, tot djåzant d' ene plaiye, a en biesse u a ene djin. F. se combler, se cicatriser. Etimolodjeye: viebe « nouri », betchete ri-.
rinovea u ernovea / rnovea [o.n.] bontins. Li moes d' fevrî nos amoenne des senes di rnovea (C. Massaux).
rinoyî u ernoyî / rnoyî [v.c.] èn pus ricnoxhe. A ! vs estoz målureus D' vir vosse feye come ovrire; èm må est pus afreus : èm garçon rnoye ès pere (J. Vanhese).
rioister u eroister / roister [v.c.] 1. mete (ene sacwè) en ene ôte plaece, po k' ça soeye mî arindjî. Roistez on pô vos cayets ! Li måleur avou lu, c' est k' i n' rioistêye rén. Blanche a roisté si linne et ses plotes. F. mettre de côté, ranger. >> rioister l' tåve: rissaetchî les schieles. F. débarrasser. Disfondowes: r(i)waster, r(i)wester, rôster, ronster, roûster, vîs scrijhas: rewasteir (1250).
rioister evoye / roister evoye [vierbire a spitron, a coplemint] 1. rioister et mete foû des pîs. rl a: mete evoye. 2. mete (ene sakî) d' costé, nel nén prinde avou ls ôtes. I lyi fåreut ridner on ptit ovraedje, po n' nén k' i sinte k' il est roisté evoye. F. écarter, mettre à l'écart, rejeter. Disfondowes: rônster vônye, rwaster èvôye, rwèster èvôye.
ripåcter u erpåcter / rpåcter [v.c.] påcter (al Floreye Påke, mete del påkete so les tombes, les bondius, les gorheas do tchvå, les dinrêyes, les otos, evnd, po poirter bounaweure). Del vesprêye on-z aléve ripåcter li speate; pocwè li speate ? paski c' est l' pus timprowe des dinrêyes; elle est ddja crexhowe di dijh, vint cintimetes al Floreye Påke (L. Mahin).
On rpåctêye les bondius, sol djivå (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
ripårer u erpårer / rpårer [v.c.] 1. rimete do cimint inte les pires (d' on bastimint). Monter cwate meurs et lzès rpårer, Planter l' espalî sol volé Et vo l' la basteye, leu måjhon (L. Mahin). F. rejointoyer.. 2. rifé. Les coibjhîs eyet les tayeus comincît a rpårer les solés et les lokes k' arivént des comandos (L. Sohy). F. réparer. Disfondowes: r(i)paurer, (è)rpaurer, r(i)pârer, (è)rpârer. | ripårrece u erpårrece / rpårrece [f.n.] pitite palete po rpårer. F. truelle à rejointoyer. Disfondowes: r(i)paur'rèce, (è)rpaur'rèce, r(i)pâr'rèce. Etimolodjeye: cawete -rece.
ripasser u erpasser / rpasser [v.] 1. passer on deujhinme côp. Elle ont co rpassé al nute. 2. rishinmer. Si vs estîz ene mwaijhe pratike do bårbî, i s' sierveut d' on razoe k' i n' aveut nén rpassé sol curea (Paul Gilles). 3. (disconsyî) ristinde (des lokes). Etimolodjeye: viebe passer, betchete ri-.
ripaxhe u erpaxhe / rpaxhe (codjowaedje) u ripaxhî u erpaxhî / rpaxhî (codjowaedje) I. [v.c.] diner a magnî plin s' vinte a (ene sakî, ene biesse). Binawreus les cis ki djerièt après l' djustice, ca i sront rpaxhîs. F. rassasier. Disfondowes: r(i)pahe, r(u)pahye, r(i)pache, r(u)pacher, rapachî. II. si rpaxhe [v.pr.] magnî s' sô. I s' fåt rpaxhe djoû après djoû (A. Maquet). F. se repaître.
ripipi [o.n.] lapete (tene cafè). rl a: pixhe-cozén, pixhe-å-hôt, ripipi, pixhoe, pixhlote, pixhete.
ripîter u erpîter / rpîter [v.c.] 1. rifé on pîtaedje, cwand li mzuraedje ni paret nén djusse. Po rpîter i s' fåt bén assurer del plaece ki convént po rataker on mzuraedje di contrôle. 2. (imådjreçmint) rataker, racmincî åk. Etimolodjeye: betchete ri- + viebe pîter.
riplanter u erplanter / rplanter (codjowaedje) [v.c.] 1. planter (des åbes). Il ont rplanté des sapéns so tot l' Fwè. F. planter, replanter. 2. rimete des åbes so (ene plaece k' end aveut pupont). Il ont rplanté tos les tienes del Simwès. rl a: ribwejhî. F. reboiser. | riplantaedje u erplantaedje / rplantaedje [o.n.] plantaedje di noveas åbes. rl a: ribwejhaedje. F. reboisement.
riplonkî u erplonkî / rplonkî [v.s.c.] plonkî cor on côp. Ele l' a prins po s' fré et rplonkî dins ses sovnances (J. Schoovaerts). F. replonger. Etimolodjeye: viebe plonkî, cawete ri-.
riployî u erployî / rployî [v.c.] 1. rimete e dobe, so lu-minme, onk u mwintes côps, ene sitofe, on papî, evnd. Vloz bén vni rployî les linçous avou mi, ô, m' valet ? 2. rimete onk so l' ôte les bokets ki tnèt eshonne d' ene usteye. Il a rployi l' mete di mnujhî, eyet l' rimete a s' taxhe. >> rployî bagaedjes: endaler. 3. (djårgonrece) spotchî pår (ene oto en èn accidint) Il ont ddja stî rployî leu bele novele oto. rl a: cabouyî. 4. råyî des houpîs d' sapéns, ki dmorèt pindous å bodje di l' åbe, tot cåzant do vint. End a-t i oyou des sapéns k' ont stî rployîs avou l' timpesse. Disfondowes: r(i)ployî, r(ë)plônyi, r(u)ployî, r(u)ployè, r(u)ployer, (e)rployî, (i)rployî.
ripougnî u erpougnî / rpougnî II. [v.s.c] riweri les dismetadjes des djonteures, u des ôtes mås tot pougnant ddins. Li violoneu sait fé ndaler les poreas, et i sait eto rpougnî (A.G. Terrien, ratourné pa L. Mahin). F. pratiquer la chiropraxie.
rire evoye [vierbire a spitron, a coplemint] fé ndaler (des angoxhes, des tourmints) tot ndè riyant. I reye totafwait evoye. F. relativiser, se moquer, ridiculiser (des problèmes).
rischaper I. [v.s.c.] schaper. II. [v.pr.] riprinde alinne. On-z a monté l' mitan do tiene; on s' va rischaper ene minute. Disfondowes: riscaper, rèscaper, r(i)chaper, r(u)chaper, r(i)haper.
riscôpaedje [o.n.] (linw.) novea côpaedje d' on grope di mots, k' aboute on novea mot. Tot-z oyant li vî walon des clerks "les hoirs", les djins ont fwait on riscôpaedje k' a dnè: les zwaers, adon, on zwaer. Etimolodjeye: bodje côper avou dobe betchete ri-s-, li deujhinme pozitivmint refoircixhante, 1998.
rishofler u ershofler / rshofler (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. shofler (si rpoizer on moumint, riprinde alinne). Dj' alans rshofler ene miete. rl a: si rawè, si rischaper, riprinde alinne. F. récupérer (après effort). 2. shofler co on côp, shofler après awè låtchî d' shofler (air). Ça rshofele co pé ki lanawaire; ké tins ! 3. ritchôkî foû do peumon l' air ki vneut d' î moussî. Li prof di djimnastike esteut tofer: Haetchîz ! Rishoflez ! Haetchîz ! Rishoflez ! F. expirer. II. [v.c.] shofler so (ene sacwè, ene plaece) tofer, tot cåzant do vint. K' el solea rtchåfe campagnes eyet corons; K' el nive l' ascrove u k' el bijhe l' ershofele, K' il est djoli, nosse vî payis walon.
rishonner u ershonner / rshonner I. [v.c.n.d.] awè li minme shonnance ki, awè des airs di. I rshonne si fré. II. si rshonner [v.pr.] awè l' minme air. I s' rishonnèt come deus gotes d' aiwe. Les cis ki si rshonnèt s' rashonnèt. Les djoûs s' shujhèt mins ni s' ershonnèt nén. >> Tos les doets ni s' rishonnèt nén: Ci n' est ki d' djusse k' i gn åye di l' adire, des diferinces inte deus djins, minme des frés. Disfondowes: r(is)son.ner, r(i)choner, (e)rchènè, r(us)san.ner, r(is)sonler, r(us)sonè, r(us)sôler, r(ës)soner, (e)rsèner, r(i)chon.ner, (e)rchëner. | rishonnance u ershonnance / rshonnance [f.n.] cwålité di çou ki si rshonne. | rishonnant u ershonnant / rshonnant, e [addj.] ki rshonne a, ki si rshonnèt. Dit-st i l' cok d' awousse å påwion: nos n' estans waire rishonnants tos les deus (B. Hosslet.). F. ressemblant(e), similaire. >> mots a rshonnant sinse: rl a: sinonimes.
rispåde u rsipåde I. [v.c.] 1. sipåde co on côp. Dji m' a co fwait rispåde li modea pal vatche (ramexhné pa M. Francard). Vos avoz co rispårdou d' l' aiwe so les grés (ramexhné pa J. Haust). L' estourdi a co rispårdou l' ôle (H. Forir). 2. sipåde. Ele rispåde si laecea. Loukîz a vosse sogne, vos rsipårdoz. F. répandre, renverser. >> rispåde des låmes: tchoûler. II. si rispåde [v.pr.] si spåde. Ene sôre di brouyård ewalpéve tot l' bazår, et on voeyeut l' wapeur soude et s' rispåde totavå (J.P. Dumont). Disfondowes: ruspâde, rispaude, rispâde, r(i)s(i)paude.
rispåmer I. [v.c.] 1. sipåmer (passer a l' claire aiwe ene sacwè k' a stî lavêye avou do savon). Bouwêye par ci, bouwêye par la, Fåt k' on rispåme ci bouwêye la (tchanson des djoûs). Ele rispåme les schieles et ele les leye la souwer, sins les rxhorbi. Li semdi al nute, cwand on s' aveut yeu bagnî dins l' grande tene, Nenene nos rispåméve li tiesse avou do bolant vinaigue, po touwer les pious (O. Marchal, rat. pa L. Mahin). F. rincer. 2. laver (del salåde, des fruts). Ene frazete, c' est ene usteye di manaedje, come on coloe, po sgoter l' salåde, les fraijhes, evnd, cwand k' on ls a rispåmé. F. laver, rincer. 3. frexhi, arouzer. Li vint aveut hoûlé tote li nute et rispåmé les åbes e les displomant di leus dierinnès foyes (A. Henin). E fén fond d' lu-minme, i lyi shonnéve k' ene araedjeye lavasse vineut do rispåmer tot l' prétins del djournêye (J.D. Boussart). F. mouiller, tremper, asperger. 4. (mot d' medcén) rinetyî a l' aiwe (ene playe, èn organe la k' gn a do sûna). L' årtisse a vnou rispåmer l' velire del vatche ki tapéve des mannestés. F. irriguer. 5. passer mwints côps al claire aiwe. Elle alént sbate li bouwêye e bî, et pu li spåmer et rispåmer deus troes côps (A. Schmitz). F. rincer à grande eau. II. si rispåmer [v.pr.] passer del nete aiwe so s' coir plin d' savnêye. >> si rispåmer l' ouy: aveur bon do rwaitî des sacwès erotikes. Disfondowes: rispaumer, rispâmer, rispâmî, rispâmè, ruspaumer, ruspâmer, rèspaumè, rèspaumé, rëspaumer. Pc. rèpaumer. Miersipepieuzmint el notûle ALW 5.150. | rispåmaedje [f.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rispåmer". F. rinçage, trempage, arrosage, aspersion, irrigation, lavage, nettoyage à l'eau.
Rispåmez vos l' ouy ! (dessinaedje et tecse da José Schoovaerts).
rispeus, e [addj.] 1. nén lisse, nén doûs. El bos est rispeus, sins esse raboté. On rispeus caywea. Ene rispeuse pea. rl a: rexhe, graevleus. F. rèche, rugueux (se). 2. nén doûs, waeraxhe, tot djåzant d' on movmint. Ene triclêye di coirbås k' volèt å raeze des fiesses Ramoenne a rispeus côps di ses toctants penas Ene poûssire di crouwesse colêye a les copetes (L. Declercq). F. rude, brutal, sauvage. Coinrece Cinte, Roman Payis.
rispiter [v.s.c.] 1. ridjibler. Li bale a gougné l' piket, et rispiter so l' djambe do djouweu. L' usteye rispite sol pire. Li rsôrt m' a rispité al figueure. Li cougn rispite: i n' est nén efyî assez (ramexhné pa M. Francard). Atincion, cwand to disgritches li sera, k' i n' ti rispite nén al binete. rl a: ridoxhî, ridjiper, rizombler, rizipter, ribicter. F. rebondir, ricocher. >> I n' a nén rispité: il a morou sol côp (d' on côp d' fuzik, d' on sbeulaedje d' oto). Li tchén s' a fwait gougner pa l' oto: i n' a nén rispité, ça, m' feye. F. il est mort sur le coup. 2. rexhe et k' on croeyeut k' elle esteut evoye (tot djåzant d' ene sipiteure). Ci taetche la va rispiter, minme après deus savnêyes. F. rejaillir, ressortir. 3. ridivni spitant(e), come on (ene) djonne. Elle a stî veve tote djonne; sintoz bén k' elle a rispité. F. rajeunir, redevenir fringant(e). 4. eraler tot d' on côp (adon k' on end aléve avou ene sakî). F. retourner sur ses pas. 5. ricmincî a spiter. F. éclabousser, gicler à nouveau, rejaillir. 6. ritoumer come benefice (tot djåzant d' ene eterprijhe ki s' astale en ene novele plaece). Si Goodyear s' åreut yeu metou a Bastogne après l' guere, ça åreut rispité so tot l' Mitan d' l' Årdene. F. avoir des retombées. Disfondowes: r(u)s(u)piter, rispiter, rispitè, rëspëter. | rispita [o.n.] mannixhaedje des cis ki sont aloyîs a ene sacwè d' måhonteus. Les socialisses itålyins ni sont nén co rsouwés do rispita des margoulaedjes da Betinno Craxi (L. Mahin, 1995). rl a: sipite, sipiteure. F. éclaboussure, bavure, souillure. Etimolodjeye: viebe "rispiter", cawete -a (rizultaedje absitroet do viebe), 1995. | rispitaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rispiter". F. rebondissement, ricochet, rejaillissement, rajeunissement, retour en arrière, retombée. Disfondowes: rispitadje, rispitèdje, rispitâdje.
rispoûler I. [v.s.c.] ritcherdjî li spoûle. F. bobiner, rebobiner. II. [v.c.] bate ene sakî (tot bouxhant dsu, u a on djeu d' cwåtes, evnd). I s' a fwait rispoûler. F. rosser. Disfondowes: rispoûler, ruspoûler. | rispoûleu, rispoûleuse u rispoûlresse [o.f.n.] espoûleu. F. bobineur. Disfondowes: rispoûleu, rispoûleuse, rispoûlresse, ruspoûleu(se). Coinreces payis d' Vervî.
rissaetchî [v.c.] 1. saetchî foû. 2. saetchî èn ôte côp. | rissatcheure [f.n.] sope fwaite tot cujhant del tchå avou bråmint d' aiwe, des yerbêyes et des canadas, pu tot rsaetchant l' tchå et les yerbêyes. rl a: boyon.
rissaetchî evoye u ersaetchî evoye / rsaetchî evoye [vierbire a spitron, a coplemint] rissaetchî podbon (ene sacwè). Est çk' on n' pôreut nén rsaetchî evoye les accints so les "e" ? F. supprimer. Ingl. to take away. Disfondowes: r(i)ssatchî èvônye.
rissaizi u ersaizi / rsaizi (si ~ ) [v.p.] si rmete après k' on s' åye amwaijhi, k' on-z åye pierdou l' tiesse. Franwal: ahåyant po: retrouver son sang-froid, recouvrer ses esprits.
rissindjî u ersindjî / rsindjî [v.c.] xhiner (ene sakî).
rissonner, rissonler rl a: rishonner.
rissôter u ersôter / rsôter [v.s.c.] ridner d' l' aiwe tot cåzant d' on sourdant. Gn aveut yeu ene boune termene di plouves et les sourds rissôtént (L. Mahin). Etimolodjeye: viebe sôter, betchete ri-.
rissouwer u ersouwer / rsouwer [v.s.c.] 1. ridivni setch po ene sacwè k' esteut frexh (metans do lindje ki souwe, do four ki setchixh). Avou l' air et l' solea, nosse four rissouwrè co vite, va. Li cir rilave les åbes, roveye di les rsouwer (E. Lempereur). F. sécher. rl a: souwer, setchi. >> On n' est nén co rsouwé d' ene walêye, k' endè vént ddja ene ôte: les rascråwes si sujhèt al cawêye. Franwal: ahåyant po: Les malheurs s'acharnent sur nous. >> To n' es nén co rsouwé padrî ls orayes: t' es co trop djonne po prinde li parole, po fé ene målåjheye ovraedje. Franwal: ahåyant po: tu es encore un peu jeunet. 2. (agric.) piede l' aiwe del plouve, et polou esse sumé, tot cåzant d' ene tere. Avou l' bijhe et l' solea, les teres rissouwèt bén. F. se ressuyer. Disfondowes: r(is)souwer, r(us)souwer, r(us)souwè, r(ës)souwer, r(is)suwè, (e)rsuwer, (e)rsuwè, (i)rsuwè. Gm. r(e)chuer, r(e)chûre. | rissouwaedje u ersouwaedje / rsouwaedje [o.n.] accion di rsouwer; si rzultat. rl a: souwaedje, setchixhaedje. F. séchage, évaporation. | rissouwant u ersouwant / rsouwant, e [addj.] bon pou fé rsouwer, purade tot cåzant do tins, di l' air. Il a vnou ene pitite ersouwante air, ki l' bouwêye a ttossu vite sitî setche. >> fé rsouwant: fé fenant, fé on tins ki va rsouwer raddimint les fours. Disfondowes: r(is)souwant, r(us)souwant, (e)rsuwant, r(is)souwont. F. déshydratant, desséchant.
rissûner u ersûner / rsûner [v.s.c.] rexhe co on côp, po ene sacwè ki s' aveut djoker d' sûner. Cwand on m' dit: "li walon, c' est cåzumint do francès", ça m' fwait må; dandjreus paski ça fwait adon rsûner les acuzåcions ki l' walon n' est k' on fayé patwès (L. Mahin). F. sourdre à nouveau.
rissuziner u ersuziner / rsuziner [v.c. & v. å muchyî c.] suziner co on côp. C' est l' moumint ki l' cour amoreus rsuzene di bouneur (C. Pholien). F. chuchoter, sussurer.
ristårer u rsitårer I. [v.c.] sitårer èn ôte côp, copurade sitårer pattavå (l' four dedja ramassé, e hougnes, mins k' il a rploû dsu). Li four est frexh, el fåt ristårer (ramexhné pa M. Francard). II. si ristårer [v.pr.] toumer co on côp. I s' a co rsitåré totsi long k' il esteut. Disfondowes: rustaurer, rsutaurer, rustârer, ristârer, ristaurer, (è)rsitaurer.
ristinner u ersitinner [v.c.] rimete ene coûtche di stin so les schieles (copurade les coyîs et les fortchetes). | ristinneu u ersitinneu, ristinneuse, ristinnresse [o.f.n.] li ci (cene) ki ristinne des taexhons. rl a: retameu, tchôdronî, potafwaire, ratata, caramagna.
ristitchî [v.c.] sititchî on deujhinme côp, sititchî par après. F. rajouter, insérer, intercaler, réintroduire, réinsérer. >> ristitchî R: (mot d' linwincieus) R ki si stitche inte on bodje et ene cawete (Walonreye, åmrale, laprote), u å mitan d' on mot (åmrale, mazrindje, rabodrou, sipitrea, sizret, Etrernete), çou k' est foirt corant e walon. >> ristitcheye voyale: voyale ki s' vént ristitchî dins l' coron d' codjowaedje d' on viebe, po-z espaitchî troes cossoune di s' trover al cawêye. Viebe a ristitcheye voyale: shofler. F. voyelle d' appui. | ristitchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ristitchî". Tåvlea do codjowaedje d' on viebe del troejhinme sôre avou ristitchaedje d' on U dirî l' G: "bôgyî". Li mot "amidrer" est fwait do bodje "mî", del betchete "a-" avou ristitchaedje di DR. Dins sacwants adviebes, come, on trove li ristitchaedje d' on -di- si va ralongui sacwants adviebes bastis so des ptits addjectifs, come droldimint, dialdimint, raddimint, evnd. F. insertion, ajoute, intercalation, addition, rajoute, réintroduction, réinsertion.
ristoper [v.c.] clôre on trô (dins on mousmint, so on coixhî). Des medcéns abiyîs gris ou caki sognént, bindlént, ristopént, rakeudént come i savént çou k' on aveut discohatchî låvå et k' on continouwéve a discohatchî (W. Bal). F. boucher les trous.
ristramer u rsitramer [v.c.] sitramer pus foirt ene sacwè dedja stramêye. Cwand on sårtéve, on meteut l' feu å tas d' coxhes et cwand l' braijhisse s' aveut yeu distindou, on ristraméve les cindes so l' sårtaedje (L. Mahin). F. répandre, éparpiller. Disfondowes: r(u)s(u)tramer, r(i)s(i)tramer. | ristramaedje u rsitramaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ristramer". Li broûlaedje des coxhes et l' ristramaedje des cindes, c' esteut come ecråxhe, don (L. Mahin). F. dispersion , épandage. Disfondowes: r(u)s(u)tramadje, r(i)s(i)tramadje, r(i)s(i)tramèdje.
ristrimer [v.c.] sitrimer (sohaiter l' boune anêye a (on parint, on soçon). Vos irez ristrimer vosse mononke, la. F. présenter ses vœux.
ritaener u ertaener / rtaener (codjowaedje) [v.c.] ridobler (fote ene dobleure). El sicretaire, pierdou dins les ôrdonances do govienmint provizwere, mådit les Boches, et lzès sohaite vir ertaenés d' aleure (F. Bary). F. rosser.
ritchaire u ertchaire / rtchaire [v.s.c.] 1. tchaire on deujhinme côp. On dit eto: ritoumer. F. retomber. 2. rariver tot tcheyant. F. rentrer. >> ritchaire el bawete°. 3. ariver, s' amoenner. Les infirmîs sognèt l' tiesse di l' ome, cwand les tchampetes ertcheynut (C. Tombeur). F. s'amener, se pointer. | ritcheyaedje u ertcheyaedje / rtcheyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ritchaire". On dit eto: rischoyaedje, ritoumêye. F. retombée, retour, rentrée, arrivée. >> ritcheyaedje economike: enondaedje di noveas botikes, di noveas ovraedjes a pårti d' on prumî pordjet. Eto, pinsans a l' eploye: on dvize di 734 bouteus po èn an, sins conter les rtcheyaedjes economikes po totès sôres di botikes (J. Goffart).
ritchamter u ertchamter / rtchamter [v.c.] rimete des novelès tchames (a ene rowe di bwès). Il a fwait rtchamter l' rowe del berwete. On dit eto: ridjanter. Disfondowes: r(i)tcham'ter, (è)rtchamter, r(u)tchamler, r(i)tcham'lè.
Ene rowe di berwete djusse ritchamtêye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
ritchener (codjowaedje) [v.c.] 1. bate avou ene tchenveuse (on buk di tchene). 2. ridobler (fote ene dobleure). F. rosser.
rite 1 [o.n.] dujhance d' ene rilidjon, d' ene seke. F. rite. Disfondowes: rite, rëte.
rite 2 [o.n.] 1. brut ki s' repete, come li tipetape d' on tchvå. 2. sacwè bén aeurêye, ki s' repete tofer del minme manire. Li bwès vike å rite des såjhons. F. rythme. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do grek "rhythmus", pal voye do latén et do francès. | ritmer [v.c.] diner èn aeuraedje a. Å bontins, tos les djoûs å matén et tos les djoûs a cwatre eures, li tropea passe et rpasser come po ritmer les djournêyes del rowe di Lonzêye (Y. Paquet). | ritmaedje [o.n.] tipetape. F. rythme. | ritmince [f.n.] sôre di tipetape di muzike. Li rok a fwait des ptits djonnes: rap, disco, reggae, totès muzikes wice ki l' ritmince, li tipetape del muzike, est pus cossecant k' les paroles (L. Mahin). F. rythmique, rythme. | ritmike [f.n.]. ritmince. Et c' est evoye: "Il a falou...", tchante-t i so ene ritmike ki n' a nén a rodji des cenes d' ådjourdu (L. Peeters).
ritirer evoye u ertirer evoye / rtirer evoye [vierbire a spitron, a coplemint] rissaetchî evoye. Est çk' on n' pôreut nén rtirer evoye les accints so les "e" ? F. supprimer. Disfondowes: r(u)tirer vôye, r(i)tirer èvônye.
ritmer, ritmaedje rl a: rite 2.
ritoumer u ertoumer / rtoumer [v.s.c.] ritchaire, toumer on deujhinme côp. Ça rtouméve co on dimegne. F. retomber. | ritoumaedje u ertoumaedje / rtoumaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si adierça) pol viebe "ritoumer" >> ritoumaedje en efance: rl a: efance. Franwal: ahåyant po: sénilité. | ritoumêye u ertoumêye / rtoumêye [f.n.] ritcheyaedje. F. retombée.
ritour u ertour / rtour [o.n.] eralaedje. >> ritour d' ådje: målådje. Léjhoz li paskeye då Dofe Dedoyard so li rtour d' ådje, vochal.
ritourner u ertourner / rtourner I. [v.c.] mete di l' ôte costé. Ritoûne ti texhou: il est a l' evier. >> ritourner camizole: u: >> ritourner s' frake: tourner cazake. II. [v.s.c.] 1. candjî d' pårti. Dji n' admetrè måy onk ki rtoûne après les vôtaedjes. On dit eto: tourner. F. faire défection. 2. candjî pår. F. être chamboulé. >> li tins rtoûne: li tins n' est pus çou k' il esteut; gn a pupont d' såjhon. >> Li monde ritoûne: Gn a totes sôres di catastrofes k' i gn aveut nén. II. si rtourner [v.pr.] >> Dji n' mi rtoûne nén après ça; u >> Dji n' mi rtoûne nén did ça: dji n' end a d' keure. Etimolodjeye: viebe tourner, betchete ri-. | ritourneu, ritourneuse u ritoûnresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rtoûne. >> ritourneu(se) di cazake: li ci (cene) ki rmagne si parole. Les candidats passént cobén deus côps al minme plaece, copurade si les djins estént so balance, ritourneus d' cazake, u capåbes di magnî a tos les ruslîs (J. Bily). | ritournaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ritourner". >> ritournaedje di cazake: rimagnaedje d' ene parole dinêye. C' est co rén s' i gn a pont d' ertournaedjes di cazake. F. trahison de la parole donnée.
ritrawer u ertrawer / rtrawer [v.] trawer èn ôte côp, en ene ôte plaece. Vosse paltot rtrawe co ås keutes; fotoz lu ås clicotes.
rituzer u ertuzer / rtuzer [v.c.] 1. tuzer èn ôte côp. Tot çoula po vos dire ki dji va awè do tins po vos lére et rtuzer a çki vos m' aloz dire, emiler, u scrire, et insi racatuzer a çk' i fåt fé et n' nén fé po ene meyeuse disfinse d' on walon ki vike (Y. Paquet). 2. tuzer a ene sacwè k' on n' a pus. On cnoxhe foirt bén, pår e nosse Walonreye, les powezeyes e francès k' Apollinaire a scrît a Ståvleu, u tot rtuzant a Ståvleu, a s' payis, a ses djins, al Fagne (M. Slangen). rl a: ratuzer. F. repenser, se remémorer, se rappeler.
rive [f.n.] boird d' ene corante aiwe. rl a: ariver. >> mete a rive: mete al rimouye (des lindjes, dinltins, sol boird d' ene corante aiwe). F. rive, berge. 2. boird d' on dominne, d' on tchamp. F. limite. Si t' as ene rive di sapéns dé l' eyoliene et k' l' air vént did la, l' eyoliene ni va nén. >> Les Rives: no d' ene plaece di Djimbe. Disfondowes: rîve [rîf], rive [rif]. | rivaedje [o.n.] payis metou sol boird d' ene aiwe. F. rivage. >> Li Rivaedje: payis do boird di Smwès, eneviè les Hôteurs. Pa on tins d' waernu, sint Houbert et les cis k' el shuvént rivnént do Rivaedje (G. Lucy). Disfondowes: rîvèdje, rivadje, rivâdje . Etimolodjeye: cawete -aedje. | rivire [f.n.] 1. corante aiwe pus grande k' on rew, mins k' egolene dins ene pus grosse. I rmontént onk di ces bîs la ki s' tape el rivire (G. Lucy). F. rivière. 2. frontire. rl a: Les Rivires. F. frontière. Disfondowes: rîvîre, riviêre, rivière. | rivlete [f.n.] pitite rivire. La, rashonnés en ene rivlete, les ptits ris djouglèt disk' a l' Ambleve (Serge Fontaine). Disfondowes: rîvlète, rivlète. | rivlinne [f.n.] pîce di stofe cozowe sol boird d' on mousmint. Disfondowes: rîvlin.ne, rivlin.ne, rivlène. | rivlî, rivelresse u rivlire [o.f.n.] 1. djin ki dmeure dilé ene rivire. 2. djin ki dmeure astok d' ene oujhene, d' ene voye k' on-z a cloyou, evnd. F. riverain. Etimolodjeye: bodje "rive", cawete -î, 2004.
rivicoter u ervicoter / rvicoter [v.s.c.] ricmincî a vicoter; kimincî a rweri. Dji croeyeu ki l' cactusse esteut crevé, mins dji voe k' i rvicote. rl a: vicoter, ravicoter. F. revivre, se régénérer. Disfondowes: r(u)vicoter, r(i)vicoter.
rivier-pî u ervier-pî / rvier-pî (a rvier-pî) [advierbire] (mot d' fotbalisse) a sconte-pî.
riviker u erviker / rviker I. [v.s.c.] bén viker, après aveur sitî må. On vôreut bén ki l' walon rvicaxhe; dji di bén "rviker" et nén "raviker": cwand on ravike, c' est k' on-z esteut moirt. F. revivre. >> fé rviker: L' Årdene trinnéve pol vî lingaedje Et rén n' mankéve po fé l' livea; A l' fé rviker, alez, k' on haetche, Firs come a Lidje et pa låvå (P.J. Dosimont). F. raviver, ranimer. II. [v.c.] rissinte come si on l' vikéve. Li spoule endè va tot douçmint, et a tchaeke boket, on rvike les sintumints del feme dins cisse termene la di s' veye, sins s' doter di çou ki va shuve (L. Mahin). Si c' est co po rviker rén k' avou m' feme des pareyès coûtès doûceurs po tote l' eternité, dji voreu bén sayî d' m' adressî a ene ôte bawete, la k' on dit k' on-z a des femes tant k' on vout (J. Schoovaerts). III. [viebe suptantif] rivicaedje. On lome çoula l' poenneuse samwinne, dandjreus paski les bons catolikes divént esse tot disbåtchîs å rviker, djoû après djoû, del paskeye del moirt do Crisse (G. Spirito). F. revivre. Disfondowes: r(i)viker, r(u)vikî. | rivicaedje u ervicaedje / rvicaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "riviker". F. renaissance.
Rivin u Ervin / Rvin [n.pl.] pitite veye (10.000 djins) di l' Årdene di France, e F. Revin, limero diyalectolodjike: Bruneau: 21. Rivin a wangnî å fotbal. Dj' a stî a Rvin. Djeyografeye: veye metowe sol droete rive di Mouze. >> Sacwantès plaeces di Rvin avou on no walon: A Årziye (Disfondowes: a Aurzi); Li campagne d' Årziye; al Baye, Li ptite Bedjike (Disfondowes: li ptite Beljike), al Bovreye (Disfondowes: al Bouvriye), å Bouyon (Disfondowes: au Bouyan), ås Cresses; El Croe Linåd (Disfondowes: El Crwa Linâd); El Croe Prosper; El Croe Djan-Leyon; El Croe Dîdî; Al Fetchire (Disfondowes: Al Fetchêre); å Govion; Al lene des Cresses (Disfondowes: Al ligne des Cresses); Li molén d' l' apî (Disfondowes: l' moulin d' l' apî); å Pî do Tiene (Disfondowes: ai pî du téne); al Pire å sé (Disfondowes: al pière au sè); li Rotche a få; li rû d' Falire (Disfondowes: li rû d' Falière); Al Vå (Disfondowes: al Vau); li voye des Leus (Disfondowes: l' vôye des Leuy); li Voye des tchéns (Disfondowes: l' vôye des tchês). Pondants et djondants: Doppagne, A. Enquête dialectale sur la toponymie des villages wallons de France; Dialectes Belgo-romans, 7, 96-108. Lingaedje do payis: tchampnwès, mins totes les plaeces inte Fumwè et Rvin, sol droete rive di Mouze, ont des nos e walon, çou ki mosterreut ki ç' payis la esteut purade walon divinltins (c' est l' aschate nonnrece do walon, so Mouze). rl a: mape do tchampnwès°. Disfondowes: R(i)vin, R(è)vin. Vî scrijha: Riuunio (920). Etimolodjeye: no d' djin (Rubo, Rixhgowo), avou l' raptitixhante cawete latene -inus: (emon) li ptit Robin, li ptit Rigåd.
May 1940: les Francès ont fwait potchî l' pont di Rvin, po rastårdjî ls Almands.
rivire, rivlete rl a: rive \ rivire, rivlete.
rvini [v.s.c.] 1. vini a ene plaece k' on-z aveut cwité. Loukîz a : rariver. F. revenir. 2. cure doûçmint dins do boure, del cråxhe, tot rastindant, tot djåzant d' èn amagnî. I fåt fé rivni les ptits kertons dins l' payele. Pelez ls agnons, cotaeyîz les e finès rondeles, et les fé rivni a ptit feu avou 50 gr. di boure dins ene pitite casrole avou ene coviete (C. Massaux). 3. prinde raecinêye tot djåzant d' ene plante, èn åbe k' on-z a rpiké. Il ont rivni, les pemîs ? | rivnaedje [o.n.] accion d' rivni; si rzultat. rl a: ralaedje, ratournaedje. F. retour. >> rivnaedje en erî: a) ricandjaedje d' idêye, tot ndè rprindant ene pus viye. C' est on rivnaedje en erî di vint ans, et co hay. b) (fotbale) rivnaedje eviè l' cwåré des baks d' on djouweu k' aveut monté pa dvant. >> rivnaedje sol divant del sinne: rivnaedje d' èn årtisse, d' on spôrtif k' on n' cåzéve pus d' lu dispu on moumint. F. & Ingl. come-back. | rivnance [f.n.] rishonnance. Dispoy kéke tins, dji tuze a motoit candjî d' lodjoe po nos pådjes Etrernete, mins tot sayant di wårder å macsimom li rivnance des waibes d' asteure (P. Sarachaga). On dit eto: parexhance, cogne. F. modèle, look, ressemblance.
rivômi u ervômi / rvômi (codjowaedje) [v.c.] fé rexhe sins l' voleur di si stoumak çou k' on vént d' magnî. rl a: rinåder. F. vomir.
rivowe rivuwe u ervowe ervuwe / rvowe rvuwe [f.n.] sôre di gazete ki n' vude nén tos les djoûs, et elle est eplaideye so do pus bea papî, et todi agrafêye. Disfondowes: r(i)vowe, (è)rvowe, r(i)vûwe, r(u)vûye, (è)rvëwe, (è)rvûe.
riwaitî u erwaitî / rwaitî [v.c.] 1. (bén) waitî. I rwaite les colons mansåds ki voltèt åtoû d' on tchamp di rgon (S. Fontaine). On dit eto: riloukî, raguider, riguignî, vizer. F. regarder, observer. >> riwaitî d' cresse, riwaitî a brotchåd: riwaitî ene sakî avou èn air di lyi rprotchî åk. Tot clapant l' ouxh, i m' a rwaitî d' cresse (J. Schoovaerts). F. avoir un regrd lourd de reproches. >> riwaitî a coirnete: riwaitî sol costé, sins awè l' air. F. regarder du coin de l'œil. >> riwaitî d' å hôt: riwaitî tot mostrant k' on-z est l' pus foirt. Li Gris l' a rwaîti d' å hôt come il åreut plonkî ses ouys so on tchén k' il åreut tnou a gogne (Willy Bal). F. avoir un regard méprisant. >> on tchén rwaite bén èn eveke: a) si on mwaisse vos rprotche di l' riwaiti, et nén baxhî les ouys divant leye. b) si ene sakî k' on carwaite vos l' riprotche. 2. riwaitî come: awè l' idêye ki. Come ces deus tchivrous la vnèt brozder l' anêye etire so s' pré, i les rwaite come cåzu da sinne (S. Fontaine). F. considérer. Disfondowes: r(i)wêtî, r(i)wêti, r(u)wêter, r(u)wêtè, r(e)wêtî, r(ë)wâtî, (e)rwêtî, (i)rwêtî. | riwaitaedje u erwaitaedje / rwaitaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "riwaitî". End a onk k' a rmetou li rwaitaedje del vatche å Rwanda a çou k' on voet dins l' societé indyinne (L. Mahin). F. spectacle, manière de considérer. | riwaitant u erwaitant / rwaitant, e I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki rwaite. Toumennan, dj' a rivnou dmander pardon åzès rwaitants (C. Quinet). F. spectateur. >> Les rwaitants n' ont rén a dire: fråze k' on dit otomaticmint cwand ene sakî k' a vnou vey åk, dene si avis sins k' on n' lyi dmande. Franwal: ahåyant po: "De quoi je me mêle ?" 2. (mot di scole) dins l' codjowaedje, lomaedje del 3inme djin. >> li rwaitant(e): 3inme djin do singulî. >> les rwaitant(e)s: 3inme djin do pluriyal. II. [addj.] sipepieus. I sont foirt riwaitants so les sinés. F. tâtillon.
riwaitî: riwaitant: Les rwaitants des match di fotbal metèt voltî tote sôres di disguijhmints (poirtrait hacné sol Daegntoele).
rixhiner u erxhiner / rxhiner I. [v.s.c.] 1. xhiner (purade e toirtiant s' nez). I nodèt l' air e rxhinant, come s' il årént peu d' e piede ene hinêye. F. grimacer. 2. èn nén fé voltî ene sacwè. F. rechigner. II. [v.c.] xhiner (ene sakî), fé des xhinêyes tot s' fotant d' leye, riprinde mocresmint ses djesses u ses paroles. I m' rixhene todi. I rxhinèt leu grand-pere. Loukîz a: kitchiner. F. imiter, singer, contrefaire. | rixhinaedje u erxhinaedje / rxhinaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rixhiner". F. ricanement, sarcasme, imitation, moquerie, satire, postiche. | rixhinåd u erxhinåd / rxhinåd, rixhinåde u erxhinåde / rxhinåde [o.f.n.] li ci (cene) ki rxhene u ki rxhene les ôtes. F. ricaneur, sarcastique, imitateur, moqueur.
rixhorbi u erxhorbi / rxhorbi [v.c.] 1. xhorbi. C' esteut ddja l' glawene ki rxhorbeut l' tåve. Rixhorboz vos pîs, mannet cushet, vs estoz plåstré disk' al tchiveye (E.J. Piret). On dit eto: rissetchi, rissouwer. F. essuyer, éponger. 2. xhorbi èn ôte côp. Rixhorboz ç' plaece la: gn a co des taetches. Ele xhorbeut et rxhorbi s' front. On dit eto: rifroter. Disfondowes: r(i)chorbi, (è)rchorbi, r(i)horbi, r(u)horbi, r(é)horber, r(i)horber, r(i)hourbi, r(u)hourbi, r(i)hyourbi, r(è)hyourbi, r(i)chorbi, r(u)chorbi, r(i)chorbu, r(i)chourbi, r(u)chourbi, r(i)chourbi, r(i)chourber, r(u)chourbu, r(u)choûrbu, r(è)chourbè, r(i)chourbou, r(i)chourbë, r(ë)chourbë, r(u)chourbë, r(u)choûrbë, r(i)fourbi, r(i)forbu, r(i)fourbu, r(i)fourbë; miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 5.179 (mape 5.64). | rixhorbaedje u erxhorbaedje / rxhorbaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "rixhorbi". On båjhaedje, c' est on rxhorbaedje (A. Maquet).
rizénker u erzénker / rzénker; rizéncler u erzéncler / rzéncler [v.c.] rimete do novea zénk so on toet Il ont rzénclé leu toet. rl a: zénguer. Disfondowes: r(i)zingler, r(u)zinguer, r(i)zénker / (e)rzénker, r(i)zéncler / (e)zéncler.
rizeyes u erzeyes / rzeyes [f.n.t.pl.] rilaxhådes (pitite fiesse, ût djoûs après l' dicåce). Coinrece payis d' Bastogne. Disfondowes: les rzèyes, l' erzê, l' erzèye.
rizingler u erzingler / rzingler [v.c.] 1. bouxhî et rbouxhî so (ene sakî, ene biesse). F. frapper, rosser. 2. taper des grands côps di scorijhe. rl a: rzweper. Disfondowes: (e)rzingler, r(u)zingler, r(i)zingler / (e)rzingler.
rizûner u erzûner / rzûner [v.s.c.] zûner co on côp. La l' bolero d' Ravel ki vént rzûner pattavå s' tiesse (L. Somme).
rla (sins ~ ) rl a: rilaye 2.
rlache (a ~), (sins ~ ) rl a: rilaye 2.
rlâchî rl a: rilåtchî.
rlaye rl a: rilaye.
rlê rl a: rilaye 2.
rlîs rl a: rileyes.
rlouye rl a: rilaye.
ro 1 [o.n.] nateure del vatche ki rexhe foû, a môde d' ene grosse bouye. Dj' avans ene vatche ki mostere li ro. F. prolapsus vaginal.
rôbaler [v.s.c.] 1. rôler, tourner pattavå. Ti rôbaléves sins d' keure di l' eure, come les lapéns (L. Warnant). On dit eto: wåler, trinner. F. vagabonder. 2. si pormoenner. Sacwants ont divnou des fels soçons et ont sovint rivnou rôbaler avou mi avårci ( J.P. Dumont). F. promener, se balader. 3. voyaedjî, tot djåzant di des pinsêyes. Li mådjinåcion del båshele aveut corou, et ses haiteyès pinsêyes avént rôbalé so les pî-sintes des amours foû mezeures (J.P. Dumont). F. voyager, voguer, se perdre. 4. si pormoenner sol Daegntoele. Divant d' fé des noveas mots, fåt aprume ritrover les vîs; metans "cweri so l' Etrernete", ça pout esse: rôbaler sol toele d' araegne (C. Cabay). On dit eto: naivyî, cibernaivyî, ciberrôbaler. F. surfer, naviguer. Etimolodjeye: acdjondaedje di rôler eyet tricbaler. | rôbaleu, rôbaleuse u rôbalresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rôbale, ki rôle totavå. Ti, l' rôbaleu, ni rgrete nén les potes ki t' leyes divins les hôtès yebes (L. Warnant). On-z a rnipé et tchåssî nosse rôbaleu come on milôr (J. Lahaye). F. vagabond. Coinrece Payis d' Lidje.
rôbaler foû [vierbire a spitron, a coplemint] rôbaler dins totes les coines di. Penêye rôbale li payis foû dispoy des ans et des razans (J. Lahaye). Nos avans stî rôbaler tote li veye foû (L. Bukens). F. parcourir, sillonner, visiter, explorer.
robete [f.n.] biesse-a-tetes ås grands dints di dvant, aclevire, k' a deus grandès orayes, ki vike dins des cadjes u des terêyes. >> fé l' robete di croye: todi dire åmen ås idêyes des mwaisses. Franwal: ahåyant po: jouer les beni-oui-oui. rl a: lapén, conén. Disfondowes: robète. Etimolodjeye: vî flamind robbe (minme sinse); tz a: Inglès rabbit. Coinrece Payis d' Lidje, Fåmene, Årdene.
robete: Li mape del Walonreye avou li stramaedje, e 1935, des troes nos walons del robete (Petit Atlas Linguistique de Wallonie I, Lidje, 1990).
robinet [o.n.] cråne. Etimolodjeye: Calcaedje do francès, 1920. | robintreye [f.n.] totes les buzes et les crånes, dins on bastimint.
robot [o.n.] 1. machine ki sait bodjî et fé des tchuzes tote seule. 2. machine ki fwait ene sacwè ene miete complikêye estô d' ene djin. >> robot d' manaedje: ahesse di coujhene ki fwait totès sôres di bouyes. 3. volante bombe, copurade, les cenes ki les Almands ont tchessî so l' Inglutere et so l' Beldjike al fén del guere di cwarante carante-cénk. F. Bombe volants V1 & V2. 4. sifwait indjén. F. missile. >> robot longue poirtêye: robot ki pout avinde si adierça cint kilometes lon et co hay. F. missile longue portée. >> robot sconte-robot: robot ki va distrure èn ôte robot. Etimolodjeye: li mot vént do bodje hongrwès "rabota", ki vout dire "ovraedje", i fourit eployî pol prumî côp å 19inme sieke dins on live di syince-ficcion hongrwès po cåzer d' otomatikès machines.
Rocoû [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rocourt, rebané avou Lidje. Disfondowes: Rocoû, Rocou. Etimolodjeye: pitit no tîxhon "Rado" (Rodofe, Rawoul) + kimon no latén "cour" (cinse da Rado); rl a: Råcoû.
rocsidjinner [v.c.] ridner di l' ocsidjinne (a ene djin, ene biesse, on boket do coir k' end a nén assez). F. réoxygéner. | rocsidjinnaedje [o.n.] rindaedje d' ocsidjinne. F. réoxygénation.
rôder 2 rl a: rôtyî.
rodje I. [o.n.] coleur soûmintrece (avou l' djaene et l' bleu), li cene d' ene braijhe u do solea coûtchant. II. [addj.] k' a cisse coleur la. Ene rodje cote. >> co pus rodje k' ene piyône, rodje come ene cressôde: foirt rodje.
Rodjîssåt viyaedje di l' Årdene di France, nén lon d' Suni, e F. Rogissart. Lingaedje do payis: tchampnwès. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon "Rodjî-såt" (plaece sårtêye pa Rodjî). Disfondowes: Rodjîssaut.
rododo [o.n.] tcherete a hôtès rujhales po moenner des biesses d' ene plaece a ene ôte. Dji shuveu ene grosse camionete ki saetcheut on rododo avou deus tchvås ddins (N. Modolo). F. bétaillère, van.
roed, roede I. [addj., todi padvant] 1. ki bodje målåjheymint. Tot timpe å matén, tot roeds et tot edjalés d' froed, dj' alans boere do bén tchôd cafè avou des pwins francès (E. Pècheur). F. raide, ankylosé, engourdi. >> on roed ramon°. >> roed come on mantche a ramon u: >> ossu roed k' on mantche di schoupe u: >> pus roed k' on piket u: >> ossu roed k' ene beye: tot roed. Mes djambes ni s' volént radressî; elle estént ossu roedes ki des mantches di schoupe (Guillaume Smal). >> on-z est roed (prononcî rwèd) divant d' esse prince: rl a: rwè. 2. ki monte foirt. L' escalî est putoit roed et les montêyes sont on pô stroetes (Arthur Masson). rl a: rwesse. F. raide, abrupt, escarpé. 3. foirt. On shofla, c' est on roed shoflaedje do vint. F. fort(e), puissant(e). 4. foirt et deur (sovint tot fjhant de djeus d' mots, e tuzant å vé). Boune anêye; k' ele soeye doûce, roede et longue, po poleur end aler disk' å dbout. 1998: Dji vos l' sohaite longue et roede (Yves Gourdin). F. vigoureux, robuste. >> flayî å roed bresse: avou bråmint del foice. El bamboula flaye å roed bresse so ene grosse-caisse (F. Barry). F. vigoureusement, violemment, hardiment. 5. djinné e societé, ki n' bodje nén, ki n' reye nén. F. raide, guindé, rigide. 6. (imådjreçmint) vî et ritche. C' est ki, tot divnant pus roed, l' ome divént pus raezoe (Nicolas Defrecheux). F. vieux. II. roed [adv.] 1. rade, raddimint. N' alez nén si roed, dit-st ele li banse, Li pôve viye djin ki m' trinne forboute et esse dins les transes (H. Petrez). rl a: roedabale. F. vite, rapidement. >> beazè roed, bonzè roed: raddimint et avou del foice. I vneut beazè roed (L. Remacle). Li trûte hosse li cawe bonzè roed dizo l' corant ki lyi cateye li schrene (Joseph Houziaux). F. violemment, vivement, âprement. >> ossu roed k' on tchår-ås-bancs: nén foirt rade. Li trin avance dabôrd ossu roed ki l' tchår-ås-bancs d' Inguezêye (E. Wartique & E. Thirionet). 2. pår. Il est roed sot. rl a: tot, mo, totafwait. F. complètement. >> toumer roed bleu sot d' ene sakî: toumer fén amoreus d' lu (leye). Franwal: ahåyant po: "avoir le coup de foudre". Disfondowes: rwèd(e), reud, rèd, rûd, rwad, rède. | roedeur [f.n.] 1. difåt (u cwålité) di çou k' est roed. F. raideur. 2. no di des maladeyes des agneas et des djonnès biesses. F. raide. 3. felesse, raddisté. Li brouhî dmeure cobén des eures al copete d' on plope, so on postea u on piket d' pateure, cwand i voet ene sacwè al tere, i plonke d' ene grande roedeur. F. vitesse, célérité. 4. foice, poûxhance. F. force, puissance, énergie, intensité. >> d' ene grande roedeur: foirt. Cwand il a yeu dit k' i n' aveut pus k' on solé, si pere l' a enairi d' ene bele roedeur (C. Culot). F. vertement, brutalement, rudement. Disfondowes: rwèdeur, reudeur, rûdeur, rwèdeu, rèdeur, rwadeur.
roedabale [adv.] foirt raddimint (ossu roed k' ene bale). Vos dirîz portant k' nosse houprale, K' est ossu maigue k' èn inglitin, Vént foû di s' djîsse li cour contin Po s' rinde a s' fabrike roedabale (J. Vrindts). Les mexhneus ratindèt l' côp d' xhuflet po-z ascoxhî l' oirbire Et rintrer roedabale el grande tere å frumint (R. Cavrenne). Vera a rexhou d' l' oto roedebale et abeye shuve li Zande ki brokéve eviè li rçujhinne do raploû sins rtourner s' tiesse (L. Mahin). Etimolodjeye: aplacaedje d' ene advierbire "roed come ene bale", avou rmougnaedje des mots do mitan.
rogne 1 [f.n.] 1. maladeye del pea, des djins et des biesses, ki ça lezî schôpeye foirt. rl a: tegne, diele. F. gale. Ingl. scabies. 2. rogne di må, rogne di playe: crape. Disfondowes: rogne, rougne. Pc. rone, rogne; miersipepieusmint el notûle A.L.W. 15.132. | rogneus, e [addj.] 1. k' a del rogne. rl a: tigneus. F. galeux. >> Li ci k' est rogneus, k' i s' grete: dijheye po fé sinte a ene sakî k' on vént d' lyi fé on rprotche, mins sins dire si no. Franwal: ahåyant po: "suivez mon regard". 2. k' a on niche caractere, come li ci k' a del rogne. Les meyeus d' nozôtes ont l' caractere rogneus al longue d' aveur li cafård, et discuter, et todi disputer (E. Wartique & E. Thirionet). rl a: grigneus, haeyåve. F. grognon. Disfondowes: rogneus, rougneus.
rogne 2 [f.n.] pitite cwate-pece, 15 cm longue, k' a ene noere pea avou des djaenès taetches, et ki vike so tere, e sincieus latén Salamandra salamandra. A on tournant, dji rescontere ene rogne et dji so tot binåjhe: ci n' est ki l' troejhinme côp dins m' vicåreye (L. Hendschel). F. salamandre tachetée. >> agostant come ene rogne: nén agostant do tot. Franwal: ahåyant po: "dégueulasse". Gn aveut ene feme di Bietris ki prindeut ene rogne, li mete e feu, et dire k' ele cåzéve avou paski c' esteut si ome k' esteut restchårné (Y. Gourdin). Divins l' tins, cwand on trovéve des rognes, on les stitchive so on bwès po les biesses èn nén ndaler après (L. Remacle). Disfondowes: rogne, ragne, rougne; miersipepieusmint el notûle A.L.W. 8.98. Etimolodjeye: stindaedje do sinse do mot "rogne", maladeye, pask' on croeyeut k' ces biesses la el polént fé atraper. | rognete [f.n.] 1. pitite rogne. 2. rogne di pus ptitès sôres. F. salamandre.
rogne d' aiwe [f.n.] cwate-pece d' aiwe. F. triton.
rogne d' aiwe (did sol Daegntoele).
rognî [v.c.] magnî les tchås, tot cåzant d' on må. Li grand Dedè aveut-st on pî rognî pal grangrinne (E. Benoit). F. ronger, attaquer. Disfondowes: rognî, rougner. Etimolodjeye: viebe fwait so rogne (maladeye).
roister evoye [vierbire a spitron, a coplemint] 1. roister et mete foû des pîs. rl a: mete evoye. 2. mete (ene sakî) d' costé, nel nén prinde avou ls ôtes. I lyi fåreut ridner on ptit ovraedje, po n' nén k' i sinte k' il est roisté evoye. F. écarter, mettre à l'écart, rejeter. Disfondowes: rônster vônye, rwaster èvôye, rwèster èvôye.
Rojneye la-minme: Roj'néye, Rog'néye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rognée, rebané avou Walcoû. Vîs scrijhas: Rohignies, Roheneias (868). Etimolodjeye: bodje "Rauho" (pitit no tîxhon), cawete -eye (da Rauho, amon Rauho).
Rojni [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Roselies, rebané avou Åjhô-Préle. Vîs scrijhas: Rohiliez (1217), Rohilees (1294), Rohilies (1340), Rogeilhie. Etimolodjeye: pitit no tîxhon Hrod-gari (Rodjî), djenitif tîxhon -en, ridoblé pal cawete -î (amon les cis Rodjî).
Rok (sint) sint fiesti el Walonreye. I vnèt disk' a Sint Rok et l' priyî po k' i les voye waeranti del pesse et minme do colerå (L. Lagauche). >> i sont come sint Rok e s' tchén: i sont todi eshonne. F. inséparable.
rôlant [o.n.] grosse wague k' i gn a dins l' mer ou les grands laks cwand c' est l' timpesse, et k' est pår dandjureuse po les bateas. F. rouleau, déferlante, houle.
rôlea [f.n.] 1. osteye u ahesse ronde sol costé, et droete divant, ki rôle si on l' boute: a) rôlea d' cinse: usteye des tcherweus, saetchî pa des tchvås, u on tracteur, po damer les teres après l' semaedje. b) rôlea d' boledjî: usteye po spotchî les mérons, et fé les dorêyes, et ds ôtès påsreyes, et po bouxhî so ls omes ki rarivèt sôs a meynute meyzeures. c) rôlea d' cilinde: gros pzant rôlea di scrufier ki sieve di rowe di dvant å cilinde des fjheus d' voye. d) grand papî rôlé so lu-minme, po esse evoyî pal posse, metans. 2. (sitindaedje do sinse 1d) diplome. Avou si ptit rôlea di politecnicyinne, eyet si memwere so l' Etrernete, a on moumint ki ça esteut co tot bea tot novea, nosse Vera aveut ene plaece tote trovêye dins ciste eterprijhe la (L. Mahin). Disfondowes: rônlê, rônlia, rônlin, roûlia, roûlê.
rôlea: rôlea d' cilinde (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin). | rôlea d' cinsî (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin). |
rôler eshonne [vierbire c.] mete e bole (des mousmints). Cwand gn aveut on cayet k' esteut tot racafougnî, divant d' el ristinde, dji tapéve di l' aiwe dissu et dj' el rôléve eshonne. (J. J. Gaziaux). rl a: reboler.
rôler evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] 1. rôler et ndaler å lon. 2. cori å lon, waraexhmint, tot djåzant d' ene grosse aiwe. L' aiwe rôle evoye tot huzant.
rolmope [o.n.] harin dins do vinaigue u do vén blanc, rôlé en on bocå.
roman 1 [o.n.] sicrijhaedje di prôze, long assez (al boune, 50 pådjes), ki raconte ene sipoûle avou des djins ki n' ont dandjreus nén egzisté podbon (u ki sont prezintés insi). | romantî u romancî, romantresse u romancire [o.f.n.] li ci (cene) ki scrît des romans. F. romancier. | romantrece [addj.] come dins les romans. C' est ene situwåcion romantrece. F. romanesque.
roman 2, romande u romane [addj.] 1. (1200 a 1550) a vey avou les lingaedjes d' oyi del Bijhe. Et ci vî lingaedje walon ou roman la, nos l' eployans el Gåle beldjike, çou ki vout dire e Hinnot, Cambrezis, Årtwès, Nameur, Lidje, Lorinne, Årdene eyet romand Braibant, et il est foirt diferin do francès, k' est pus modiene eyet gayård (Jean Lemaire des Bedjes, 1510). 2. ki djåze on lingaedje vinant do latén, eneviè li ci (cene) ki djåze on lingaedje tîxhon. Dj' avans stî e vacances el Swisse Romande. Li Kebek, c' est l' seule province do Canada romande a cint åcint. >> roman lingaedje: lingaedje ki vént do latén (francès, espagnol, itålyin, portuguès, roumin, et sacwants lingaedjes coinreces di Walonreye, France, Espagne, Swisse, Roumaneye, Itåleye). >> li Roman Payis: province do Braibant walon. >> li Beldjike romande: (mot d' diyalectolodjisse) boket del Beldjike wice k' on djåze des romans lingaedjes do payis, ki c' est l' Walonreye politike, sins li Cminålté tîxhon-cåzante di Neyow. Croejhete: l' addjectif "roman" si pout mete divant l' no, copurade dins les viyès ratourneures: Roman Payis, roman lingaedje. | romanes [f.n.t.pl.] situdiaedjes a l' univiersité do latén eyet do francès, avou sacwants scolaedjes sol walon. | romanisse [o.f.n.] djin ki fwait u k' a fwait les romanes. Les romanisses sont rålmint des rcåzeus d' walon, ca il ont stî aprins a l' riwaitî come ene pîce di muzêye. Von Wartburg a adjinçné si nouzome "Franzözische Etimologische Wörtenbuch", co asteure li Bibe des romanisses, ki studeye tos les romans lingaedjes di l' ancyinne Gåle, bodje pa bodje. | romantche [f.n.] lingaedje dilérece djåzé å mitan del Swisse, lomé e ci lingaedje la "Romantsch Grischung". Les Romantches ont stî les prumîs a mostrer åzès Walons k' on pout rfonde on lingaedje do payis. F. romanche.
romantisse I. [o.n.] estance la k' on sondje a totès sôres di belès sacwès a viker avou l' djin k' on voet voltî. On pout dire k' el tchandele amine ene pårt di romantisse (Charles Massaux). F. romantisme. II. [o.f.n.] li ci (cene) ki shût li movmint romantisse. F. romantiste. | romantike [o.f.n. & addj.] k' a do romantisse dins si åme. F. romantique.
rombosse [f.n.] peme etire, pelêye u nén, cûte å for dins del påsse. Ene rombosse, c' est ene sôre di dmeye tåte ployeye e deus avou ene peme å mitan. Durito dit avou k' i gn a d' cis, waire, ki plèt tchoezi kimint magnî l' peme, divins on bea emantchaedje di beas fruts, e compote, divins ene limonåde di peme, e djus, e rombosse, e vôtion, divins ene wåfe, ou bén di tote manire ki l' bon gosse vôreu. Elle a rivnou del boledjreye avou sacwants saetchots d' soucrådes: mitchots, rombosses, gozetes et galetes (L. Somme). Disfondowes: rombosse, rôbosse, rambosse.
rondea [o.n.] arimea, avou traze (u catoize) vers, et fok deus rimes, ey on respleu ki rvént al 1ire et deujhinme, 7inme et 8inme et al 13inme royes. rl a: xhiltea. F. rondeau. Egzimpes di rondeas. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. rondeau, 1892.
rondén [o.n.] 1. rond boket d' bwès. 2. (pus stroetmint) bwès d' tchåfaedje di on mete, nén findou, eneviè les schenes. | rondiner [v.c.] bate avou on rondén. I n' rondineut nén l' feme (G. Lucy).
roro [o.n.] (v.m.) roudion (xhilete des tchvås). Del shijhe, les grands efants do viyaedje, moussîs e Sint-Nicolais, passèt e fjhant ndaler ene xhilete u des roros (Calozet). Sorcoinrece Nåwinne. Etimolodjeye: mot-brut po ls efants fwait a pårti di "garlot".
rosse 1 I. [addj., todi padvant] d' ene coleur fwaite di rodje eyet d' bleu, mins avou pus di rodje. Il a rescontré on ptit cabolé rosse tchén, et i lyi a levé l' cawe. F. roux. II. [o.f.n.] onk (ene) k' a des rosses tchiveas. Disfondowes: ros', rosse, rous', rousse. | rossea I. [addj., todi padvant] d' ene coleur ki rsaetche sol rosse, mins nén si foncêye ki rsaetche sol djaene ôr. D' on rossea gamén, on djheut: "il a rwiné s' pere po-z aveur ene tiesse d' ôr" (E. Pècheur). On gros rossea marcå riloukive li tchén sins bodjî d' ene pate (G. Alexis). >> rossea tchén: a) onk ki saye todi di vs djonde. On dit eto: emantcheu. F. filou. b) ki n' dit nén platezak çou k' i vout Al fén, i divnént soyants avou leus mariminces di rossea tchén (Emile Gilliard) On dit eto: toursiviues. F. hypocrite. >> toû d' rossea tchén: laide keure po sayî d' djonde les djins. F. escroquerie, fourberie, malversation, subterfuge, ruse, astuce. II. [o.n.] onk (ene) k' a des rosseas tchveas et ene pea a l' assulon. On traitéve les rosseas d' "solea å schguré" (L. Lecomte). Gn aveut on grand rossea avou les ouys ki sôrtixhént del tiesse (R. Mathieu). III. Rossea [n.dj.] no metou & no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, Rosseau, Rossay, Rossias, Rousseau, Rousseaux, Roussaux, Rouceau, Roussiau, Roussieau, Roussieaux, Roussel, Roussiel. Li ptit Derik n' esteut nén d' on cwårt d' eure dins l' botike ki les tapeus d' mårteas l' avént rbatijhî l' Rossea (L. Lecomte). IV. Rossele [n.dj.] (v.v.m.) pitit no d' feye, et no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, Roussele, Rousele. Disfondowes: rossia, roussia, rossê, roussê; rossèle, rossiate, roussiate; vîs scrijhas: Rosias (1214), Rosseals (1267), Rosseal (1272, 1444), Rossial (1303), Rossea (1659). Etimolodjeye: cawte -ea; cawete -ele. | rosset, rossete 1 I. [addj., todi padvant] pitit(e) et rosse di tchveas. D' ene messe: cwate piretes, ene bårbete et ene rossete pea. II. [o.f.n.] no metou a onk (ene) k' est rosset(e). Il a co stî hanter avou l' rossete di mon Colignon. Li rossete bedje, Axel Red, ene Flamindje mins ki tchante e francès. Li rossete vineut mostrer s' novea velo, et Pire péyive di n' è pleur profiter (C. Denis). III. Rosset [n.dj.] no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, Rousset, Roussey, Rosset, Rossey. Disfondowes: rosset, rossète, rousset, roussète, rossate, roussate. Etimolodjeye: cawete -et(e). | roslet, roslete I. [addj., todi padvant] rossea, rossete. III. Roslet [n.dj.] no metou & no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, Rousselet, Rosselet. Etimolodjeye: dobe cawete -ea, divnou -l- + -et(e).
rossete [f.n.] sôre di pexhon des doûcès aiwes, e sincieus latén "Cyprinus rutilus". Il aveut on cwåtron d' belès rossètes escrotêyes al tchene (F. Barry). F. gardon. Disfondowes: rossète, roussète; miersipepieusmint el mape A.L.W. 8.67 ey el notûle 8.111. Etimolodjeye: sitindaedje di sinse di rossete 1.
rosti (codjowaedje) I. [v.c.] 1. cure (ene tchå) dins do boure, disk' a çk' elle hape ene bele brune coleur. F. rôtir. 2. broûler. El solea d' awousse rostixheut les tchamps; c' est ç' tins la k' dj' a tchoezi por mi skepyî (R. Painblanc). Ti loukes passer les såjhons: li prétins ki fruzixh, l' esté ki rostixh, l' otone k' est frexhisse (L. Warnant). F. brûler, griller, roussir. 3. distrure. Vola les ahans sourdous, pôreut vali k' les plouves ni les rostixhénxhe nén ! F. détruire. II. [v.s.c.] cure, broûler. Li pea des dinnes bôrêyes ås trufes voleut peter tot rostixhant, télmint k' on l' aveut tinkyî (A. Daudet, rat. pa P.H. Thomsin). | rosti, rosteye I. [addj.] (imådjreçmint) moirt (moite), distrût(e). On s' dimande ou k' nos alans cweri Tot çki nos ramadjans vaici; Il e dmeure co plin noste årmwere; Nosse walon n' est nén co rosti (L. Loiseau). F. brûlé, cuit, grillé. II. rosti [o.n.] bea gros boket d' tchå k' a stî cût å boure. F. rôti. >> fé rosti-boli: bén magnî. Miyêye å matén, sope a midi, Trukes ritchåfêyes, c' est nosse soper, Ci n' serè måy rosti-boli (Calixte Culot). III. rosteye [f.n.] fadêye di pwin griyî. Avancî, rén k' ene idêye, li ptite plantche k' elle a metou deus rosteyes dissu (L. Somme). On fjheut des rosteyes avou deus taeyes di pwin metowes inte deus greyis tinous ådzeu des broûlantès braijhes (J. Schoovaerts). F. toast. >> rosteye å crås stofé: sôre d' amagnî rade fwait. F. croque-monsieur. Disfondowes: rosti, rostèye, rostë, rostîye.
Rotchå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rochehaut, rebané avou 6830 Bouyon; limero diyalectolodjike: [Ne 51]; vî limero del posse: 6849; Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Rotchau. >> abotner Frôhan avou Rotchå: abotner° les botons d' on paltot, d' ene tchimijhe di triviè (li prumî droet avou l' deujhinme gåtche), a cåze ki Frôhan et Rotchå sont metous onk d' on costé di Smwès et l' ôte di l' ôte, mins nén djusse riwaitant n' on l' ôte. >> Hamteas di Rotchå: Frôhan°, Hour (Disfondowe: Oûr), Levio (Disfondowe: Lèvio, e F. Laviot). Nos di des plaeces di Rotchå: al Hestrele (Disfondowe: a l' astrèle); li Håye ås Fotches (Disfondowe: l' aye aus fourtches); li Cmon Ban (Disfondowe: lë ban coumin); li Virêye des Batijheas (Disfondowe: virée des batijés); li boschet (Disfondowe: lë bochet); les Cimbes; Coirnoufontinne Disfondowe: Cornëfontin.ne); les Coisses (Disfondowe: les Côsses); Djeråfosse (Disfondowe: Djèraufosse); li douve (Disfondowe: la Doûve); li Falijhote (Disfondowe: la Falijote); les Falwaxhes (Disfondowe: les Falwâjes); ås Fetchires; Li Gotele Berô (Disfondowe: la goutele berô); a Gwêtchamp; li Cou d' Morimont (Disfondowe: kë d' Morimont); Li Cawe do Tiene (Disfondowe: keûe d' téne); o Léru (Disfondowes: ou Lîri); li Lérece (Disfondowe: Lîrece); les Mazis; dirî l' Pali; li Virêye do Pidjru (Disfondowe: la Virée dou Pîdjrû); li Pirêye (Disfondowe: la Pîrée); li Platele; li Potî; o Prandjloe (Disfondowe: ou Pragnou); Li Pré Bassô, li Pré Grijhon (Disfondowes: lë Pré Grîjon); li Pré d' Fluho (Disfondowes: Flëho; rl a: Frôhan); li Må-hourlé Poerî (Disfondowes: Pwârî Maorlé); li Ravier (Disfondowe: lë Ravér); Rimeyfontinne (Disfondowe: R'mîfontin.ne); Rimeysåt (Disfondowe: R'missaut); li Roti (Disfondowe: lë Routi); Dissu Scrocrémont (Disfondowe: dëssë Scrocrémont); li Spexhe (Disfondowe: la spèche, al sëpèche); li Taboret (Disfondowe: ou Tabouret); li Tchamp ås Bôles (Disfondowe: aus boûles); li Tchamp do fî°; li Tchamp Sint-Orban (Disfondowe: Sint-Ërban); ås tchåmes (Disfondowe: aus tchaumes); li tcheråde (voye) (Disfondowes: la Tchèrau); li tiene di Melî (Disfondowe: téne dë Mèlî); li Tombele (Disfondowe: la Tombèle); ås Trintchisses; li Voye des fånoes (Disfondowe: Vôye des Faunwas); Al Wåtchîpré; les Wintchires. Disfondowes: Rotchau; Rotchâ; vî scrijhas: Revogehan, 1373, Rochaut 1482. Etimolodjeye: tîxhon "Revog-ham" (han°, pré da Revo), avou on rwalonijhaedje g => tch, eyet an => å, ki dna "Rotchå", ricomprindou "Roche-haute" (hôte rotche) påzès scrijheus d' cadasses. | Rotchålî, ire [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Rotchå. >> Rotchålî, panse di gadlî: traitaedje des dmorants di Rotchå; rl a: Frôhinot. Disfondowes: Rotcholî, Rotchaulî, Rotchâlî, îre.
rotche [f.n.] 1. deure matire k' i gn a dins tere. C' est basti so del rotche. 2. grosse pire ki vént foû d' tere. >> Al Rotche: no d' ene plaece di Transene.
rote 1 rl a: roter \ rote 1.
rote 2 [f.n.] esse e rote: esse mwais (måvlé). >> esse reyusse e rote: esse sibaré d' ene sacwè et mwais a cåze di ça. F. être énervé, irrité.
roter [v.s.c.] 1. fé aler les djambes, nén trop rade, po-z avancî. Ès bådet n' sait roter télmint k' il est tcherdjî (H. Van Cutsem). rl a: mårtchî. F. marcher. >> roter d' kene; u roter d' bihair; u roter cron: èn nén roter droet. F. zigzaguer, tituber, louvoyer. >> roter come on bouxhe-tot-djus: fé l' foirt tot rotant. >> roter so s' pwès: roter londjinnmint come si vosse coir sereut foû pezant a poirter. F. marcher lourdement. 2. aler rclamer a on metingue k' on bodje d' ene plaece a èn ôte. Roter, c' est bon pol santé, et ça fwait vinde des solés (B. Mirlon) F. manifester. Disfondowes: roter, rotè, router. | rotaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "roter". Av' bén oyou? pont d' rotaedje, avou vosse xhalêye djambe, paski ça pôreut ma, touner (J. Calozet). F. marche. 2. (pus stroetmint) metingue la k' on va roter. Ci fourit l' prumî rotaedje pol walon. F. manifestation. 3. manire k' ene sacwè rote. F. fonctionnement. | roteu, roteuse u rotresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rote. F. marcheur, manifestant. | rote 1 [f.n.] 1. voye, royon d' semaedje. Leu balon aterixha pa deus côps so les deus rotes di doûcete ki dji vneu d' semer (Guillaume Smal). F. ligne. 2. voye, tchimin. rl a: grand-rote, otorote. 3. di rote: en erote. I lyi fåt prinde a droete deus côps d' rote (L. Somme). | roti [o.n.] pitite voye nén ricnoxhowe (inte ene pî-sinte et on tidje). On dit eto: voylete. Disfondowes: roti, routi, vîs scrijhas: rotty (1400), routy (1590). | rotindje [f.n.] biestreye. Dji m' fote di totes vos rotindjes: mi dji serè botchî come èm cuzén Fernand (G. Fay).
roter droet [vierbire s.c.] schoûter (obeyi). Gn aveut k' lu po les fé roter droet.
rôti [v.s.c.] (codjowaedje) 1. dimorer dizo l' solea a frexhe plaece po ramoli, et divni bon po esse sipindji, tot cåzant do lén, del tchene. Po mete rôtyi li tchene u l' lén, on les ståréve so on pré, al crouweur, u l' mete cråndimint e l' aiwe. F. rouir. 2. ramoli dins ene frexhe tcholeur, po totes sôres di plantes. On meteut rôti l' avoenne: on l' sitåréve al tere; ele esteut meyeute po les tchvås. F. ramollir, attendrir. 3. (stindaedje) souwer et ratchitchî. Totes les plantes do corti croufiént et rôti et tchaforner padzo les cwate soleas. (G. Brenner). Ces pemes la rôtixhèt ddja (ramexhné pa J. Haust). F. se dessècher, se ratatiner, se racornir. 4. pouri en ene frexhe tcholeur. S' i continouwe a ploure inla tot l' esté, dj' alans rôti. Disfondowes: rônti, rôntyi, rwèti, rwati. Tch. rwazi. Etimolodjeye: vî flamind "rôten" (minme sinse). | rôti, rôteye [addj.] ratchitchi, ratchitcheye, tot cåzant do vizaedje u d' on frut. On vî Årdinwès avou on vizaedje tot rôti, ene figueure tote rôteye. F. buriné, ridé, ratatiné. Disfondowes: rônti, èye; rôtyi, îye, rontî, îye, routyî, routî. | rôte [f.n.] dins l' ratouneure: mete al rôte: 1. mete e plaece po rôti (tot cåzant del tchene, do lén). On meteut l' tchene al rôte dins on frexh pré. F. mettre à rouir, mettre au rouissage. 2. mete les schoices di tchenea al souwinne. On meteut les schoices al rôte so èn abatou. rl a: souwer. Disfondowes: rônte, rônde. | rôtieus, e [addj.] k' a l' vizaedje rôti. | rôtixhaedje [o.n.] (walon did dimwin) (agro-industreye) accion di mete rôti ene plante, naturelmint u tchimicmint. Li rôtixhaedje si fwait pa l' ovraedje di microbes et di tchamousseures ki vont rmagnî les cimints lignixheus do fistou del plante, et leyî aprume les fis. Disfondowes: rôntichadje, rôntihèdje, rwètihèdje, rwatichadje. F. rouissage. | rôtixhoe [o.n.] (walon did dimwin) (agro-industreye) 1. grand batch di beton, k' on-z î rôtixh li lén. 2. oujhene di rôtixhaedje do lén. F. rouissoir. Disfondowes: rôntichwè, rôntiheu, rôntichoû.
rôti: rôti vizaedje (poirtrait hacné sol Rantoele Daegnrece) | rôti: rôtixhoe (dessinaedje hacné sol Rantoele Daegnrece) |
rôtyî [v.s.c.] rôti. Cdj: 3inme sôre: i rôteye, tot rôtiant. Disfondowes: rôntyî, rontî, routî, routyî, rôntyi, rônter, rônder, rôder, rôndè. | rôtiaedje [o.n.] rôtixhaedje. Disfondowes: rôntiadje, rôndadje.
rou I. [o.n.] (v.v.m.) sårt. rl a: disrôder. II. Li Rou [n.pl.] no di sacwantès plaeces el Walonreye et astok. 1. El Rou-dlé-Tchålerwè. 2. Li Rou-dlé-Miroe 3. (so plaece: Lë Ro; vî scrijha: Le Rot) no d' ene plaece di Bayamont.
roudiner u roudner I. [v.s.c.] 1. fé on gros brut tot djåzant de tonoere, d' ene aiwe, d' on tabeur. Dj' a-st oyou roudiner l' tonire Dj' ô l' tabeur roudiner å lon (Guy Fontaine, tchanté pa Véronique Roba). F. gronder sourdement. 2. roter sins låtche, tot fjhant do brut. I n' fwait k' roudiner avå l' måjhone. F. trotter, trottiner. 3. zûner come on malton. F. bourdonner. 4. gargouyî, tot djåzant des boyeas. F. grouiller. 5. (imådjreçmint) tourner dins l' tiesse. Çoula m' a roudiné el tiesse tote nute. 6. aler trinner, wåler. Wice av' co stî roudiner ? (ramexhné pa J. Haust). F. vagabonder. II. [viebe sins djin] toner. I roudnêye co: l' oraedje n' est nén evoye. F. tonner. Disfondowes: roudiner, roun'ner, roudler. Etimolodjeye: erî-rfwait mot-brut "roud", cawete -iner. | roudinaedje brut d' ene sacwè ki roudene. F. grondement. On roudinaedje, on hoûlaedje sins parey mi fjha lever l' tiesse, ki dj' contéve vey aplonkî èn elicoptere (Maggy Frisée). F. grondement, roulement (de tonerre, de tambour), trottinnement, vrombissement, bourdonnement, grouillement, vagabondage. Disfondowes: roudinèdje, roudinadje. Coinreces payis d' Lidje.
roudion [o.n.] (v.m.) 1. xhilete des tchvås. Les roudions, les aessis, les corijhes et les djins Xhiltèt, crînèt, xhlakèt, breyèt (H. Simon). L' ome e sårot, a costé, tineut l' lignete sins dire on mot, tins k' les roudions xhiltént leu djoye (J. Docquier). On dit eto: garlot, clabot, clotchin, roro. F. grelot. 2. (pus stroetmint) pitite xhilete (eneviè les clabots, pus gros), k' on nd agritchive sacwantes après l' gorea. >> djeu d' roudions: sacwants roudions metous après ene laxhe di cur. 3. malton. F. bourdon. Disfondowes: roudjon, roudion, roudiong, rondion, rudion, rudjon, roudjô, roulion, rouyon, roumion, roubian, rouguion, riyon, riyo, miersipepieuzmint el notûle ALW 9.87, mape 9.25. Etimolodjeye: erî-rfwait mot-brut "roud", cawete -ion. | roudyî [v.s.c.] groûler, tot djåzant del tonoere. F. gronder sourdement. Disfondowes: roudjî, roudyî, roudî, roudi.
djeu d' roudions, ribatijhî "xhiltî" (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
roufion [o.n.] gamén. C' esteut ddja on ptit roufion, bon po mete å batch (L. Léonard). Coinrece mîtrin walon. Etimolodjeye: bodje "roufler" eyet cawete -on (ki roufele e binde).
rouf-tot-djus [o.f.n.] dåre-tot-djus.
rouke [f.n.] 1. blokea d' foite tere. Repez les roukes kel djalêye n' a nén adeuri. F. motte. 2. nukete di fråle tere, di cindes aplakêyes eshonne. Èm vizaedje divént gris; Ci n' est k' ene rouke di cinde Sol blanke nive des draps d' lét Di m' veye ki va distinde (Simone del Golete). F. amas, agrégat, agglomérat.
roumdoudoum ! [mot-brut] brut d' ene trope di biesses, di djins ki trote, d' on tabeur ki rondene, evnd. Roumdoudoum, Colin Roubin; gn a vosse tchivå ki n' va nén bén (tchanson po ls efants). Disfondowes: roumdoudoum. | roumdoudoum [o.n.] brut d' diale. I fjhént on roumdoudoum di tos les diales. On-z ôt on roumdoudoum, come si ene biesse randaxhreut dins les faxhenes et les plantches (L. Mahin). F. vacarme.
rouwåd rl a: rew \ rouwåd.
rouwer (codjowaedje) I. [v.c.] hiner, taper. Les rescoulés pretindént ki Tôr di l' Oûsse aveut rouwé on sôrt dissu l' måjhon k' on a fwait rbeni (R. Painblanc). F. jeter. II. si rouwer [v.pr.] si taper >> si rouwer so les voyes: end aler, tchessî evoye pal guere. Adon, ces-la ki s' ont rouwé so les voyes Cwand des leus ont potchî so nosse pôve payis avou leu noere pate, I frént bén d' s' è sovni, del peu di esse èn etrindjir retchessî (J. Boitte). Disfondowes: rwer, rouwer. Coinrece Payis d' El Lovire.
rouxhler [v.s.c.] ouxhler. Arestêye di rouxhler, don! Disfondowes: rouch'ler , ruchler. | rouxhlåd, rouxhlåde [o.f.n.] li ci (cene) ki rouxhele tofer. On dit eto: ouxhleu. Disfondowes: rouch'laud(e), ruchlâd(e). Etimolodjeye: viebe "ouxhler", betchete r(i) / (e)r-. Coinrece Basse-Årdene.
rouye [f.n.] maladeye des plantes, copurade les dinrêyes, k' i lzî vént des ptitès rondès brunès taetches come des erunixheures. Mes celeris ont l' rouye (ramexhné pa C. Denis). El frumint est enindjî d' rouye (J. Coppens). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. rouille (des plantes), 1950.
rouyot [o.n.] grosse ronde påstedjreye, come en rowe, avou on trô e mitan, k' on magne voltî al Tossint et ås etermints. On dit eto: wastea. Etimolodjeye: forveyou bodje «rouye» (rowe), cawete -ot. Coinrece Basse-Årdene. | rouyete [f.n.] (mot d' bokion) gros boket d' tronce, po rfinde. Les valets ont findou ås cougnets avou l' merlin; Zande elzî aveut apresté des belès droetès rouyetes, ki n' plént må d' schetler (L. Mahin). Etimolodjeye: bodje rouy- (rowe) ki n' egzistêye nén tot seu, cawete -ete.
rouzêye u rozêye [f.n.] gotes d' aiwe ki s' metèt so les plantes, å matén. | rouziner u roziner u rozner u rouzner [v.s.dj.] toumer ene pitite fene plouve, come del rouzêye. Disfondowes: rozëner, roziner, rozner, rouz'ner.
rowe [f.n.] pîce ki toûne po fé aler des machines u des tcheroes. Disfondowes: rowe, rouwe, rûwe, rûe.
Ene rowe di bwès.
roy (v.m.) u rwè [o.n.] mwaisse d' on payis, ki n' candje nén, et ki s' fi (u s' feye) prind si plaece cwand i mourt. rl a: impreur. >> travayî po les coyes å rwè d' Prûsse: bouter sins esse payî, u fé ene sacwè k' on doet disfé. >> aler ou çki li rwè va a pî: aler al twelete. >> Li rwè n' est nén s' cuzén: c' est on grandiveus. >> On-z est rwè dvant d' esse prince: djeu d' mot: i fåt coprinde: on-z est vite roed (disfondowe: rwèd), et on n' est nén co prince. | royinne [f.n.] 1. mwaistresse d' on payis, ki s' pa esteut ddja roy. 2. feme do rwè, dins sacwants payis, metans l' Beldjike. | royå, royåle [addj.] 1. k' a-st a vey avou li rwè. >> Royå Voye: no d' plaece. 2. (pus stroetmint) addjectif metou a des societés, k' el dimandèt å rwè do payis, po lezî dner dipus d' impôrtance. Li Rweyål Club Walon d' Måmdey. | royåme u rweyåme [o.n.] payis avou on roy (u ene royinne) a s' tiesse. | roytea [o.n.] 1. rwè d' on foû ptit payis. F. roitelet. 2. pitit oujhea magneu d' grinnes, li pus ptit des oujheas di Walonreye, k' i gn a deus sôres: a) e sincieus latén Regulus regulus. b) e sincieus latén Troglodytes troglodytes. rl a: mousse-e-lignî. F. roitelet, troglodyte. 3. pitit roytea: dierin efant d' ene nikêye. rl a: racoulot, parmounon. F. benjamin. Li spoûle do ptit roytea. Disfondowes: roytê, roytin, royté, roytia, rôytê, rouytê, rôytin, rôytia, rôytcha, rôtê, rôté, rôtia, rôtcha, rontia, roûtia, rowtia, rôwtia, roûwtia, rawtê, rawtia, roctia, roctcha, miersipepieuzmint el notûle ALW 8.77 ey el mape ALW 8.48.
roytea (did sol Daegntoele).
roye [f.n.] 1. lene di tcherwaedje. F. sillon. >> tcherwer ene boune roye:: tcherwer fond. >> mete des pires al roye: espaitchî ene sakî di fé çou k' i vôreut bén. On dit eto: des xhames el voye. F. embûches. >> èn nén esse å dbout d' ses royes: aveur co des rujhes a-z edurer, des malåjhminces divant lu. On dit eto: nén co al taeye ås fraijhes. F. pas au bout de ses peines. >> cori a roye: èn pus esse coûtivé, tot djåzant d' ene tere. Waite on pô Djanene si corti, come i court a royes. On dit eto: cori a djouxhire. F. en friche. >> il a ploû so nos royes: on s' a fwait emantchî. >> Les longuès royes: no d' ene plaece di Viyance. Loukîz a: djivêye, coûteure. 2. çou ki leve, bén droet, dins les lenes di tcherwaedje. Les betråles levèt, après sacwants djoûs, on trevoet les royes (ramexhné pa J.J. Gaziaux). F. ligne. 3. lene å croyon, evnd. Li djonne comére medcén lyi a fwait des royes et des croes, des djaenes, des rodjes, des noeres pattåvå s' vinte; maxhuré come èn Indyin (P. Renson). Ele leyive on vude inte tchaeke roye (J. Wisimus). Loukîz a : linse. F. ligne. >> ene roye di crås, ene roye di maigue; u: >> ene roye di blanc ene roye di noer on djoû di l' aweure, li londmwin del målaweure, mitan mitan, halif halof. On dit eto: ene voye di crås…. >> aveur des royes a ses coines°. F. mauvaise réputation. 4. lene d' ene plake vinile. C' est l' vraiy kel plake aroke todi dins les minmès royes (J. Schoovaerts). F. microsillon. 5. lene k' on fwait po djouwer å couyon. >> djouwer cénk roye: a) djouwer ene pårt di couyon. On bråve ome, li curé, ki tapéve voltî ene copene avou nost ome et afeye djouwer cénk royes avou lu (J.P. Dumont). b) (imådjreçmint) djouwer on mwais toû. On dit eto: on pî d' pourcea. F. vilain tour. >> rabate ene roye: a) rissaetchî ene roye å couyon. b) (imådjreçmint) achever èn an (di scole, divant l' pinsion, evnd.). | royon [o.n.] 1. pitite roye (d' îpe, di séracuze, evnd.). Loukîz a: ringuion. 2. trô come ene roye dins ene voye. Les royons et les tiesses di tchén, end a tant k' on-z est rdoxhî ladso co pus k' so li schrene d' on chamô (C. Denis). | royete [f.n.] pitite roye. >> disrindjî l' royete da kéconk: dirindjî ses alaedjes, ses rotindje. Lu, c' est onk ki vude del veye: les vént djinner, disrindjî leu royete (E. Lempereur). | royaedje [o.n] passêye d' ene rowe. Li tchår lyi aveut passé sol coir; on voeyeut les royaedjes e s' vizaedje et so s' coir (L. Remacle). Etimolodjeye: cawete -aedje (acawêye a on no). | roymint [o.n.] royaedje. Il avént shujhou les roymint del tcherete, k' alént o presbitere (ramexhné pa L. Mahin). Etimolodjeye: cawete -mint (acawêye a on no). | royåd [o.n.] schavaedje metou di tchaeke costé d' ene voye po moenner les aiwes evoye. Loukîz a: corote, ravå. F. rigole.
roye sint Djan [f.n.] airdiè. Disfondowes: rônye sint Djan, courone sint Djan. Coinrece Payis d' Måtche et Årdene Nonnrece.
royî [v.s.c.] rôti. Etimolodjeye: mot vî lussimbordwès k' a dné eto li F. rouir. Sorcoinrece des Boursegnes. Disfondowes: rônyî, rôyi. Gm. rouyi. Asteme: ci n' est nén: råyî (aratchî).
roytea rl a: roy \ roytea.
royus' rl a: reyusse.
rôze 1 I. [f.n.] bele fleur rôze, rodje u blanke, ki vént so on bouxhon avou toplin des spenes. li rôze tént a l' ouy les djalofrenes les mastouches et les piyônes (C. Massaux). >> ci n' est nén totès rôzes et totès violetes: li veye est kécfeye rujhire a viker. >> riwaiteu(se) del veye avou totès rôzes et totès violetes: ideyalisse. II. Rôze [n.dj.] pitit no del Walonreye, e F. Rose. | rôzî [o.n.] bouxhon k' i gn è vént des rôzes. Må pô d' tins, vos voeroz des beas cwårés wårnis d' rôzîs et plins d' fleurs (J. Delchambre). | rôzacêye [f.n.] plante d' ene famile ki comprind les rôzîs, mins eto sacwants åbes ås fruts, come les pemîs et les melêyes. F. rosacée. | Rôzete [n.dj.] pitit no walon, raptitixha di "Rôze". >> Drî mon Rôzete: no d' ene plaece di Transene.
rôze 2 I. [f.n.] no del coleur rodje påle, maxhaedje di rodje et d' blanc, come les cmonès rôzes (fleurs di rôzî). II. [addj.] di rôze coleur.
rozêye, roziner, rozner rl a: rouzêye, rouziner, rouzner.
Rozou [n.pl.] viyaedje di Walonreye, rashonné avou Crinnwik po fé l' ancyin ptit ban d' Rozou-Crinnwik. Etimolodjeye: bodje "roz-" (rozea; Loukîz a: Rozire); cawete -oe, dizo disfondowe "-ou", tchamp d' rozeas.
Rozou-Crinnwik [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Rosoux-Crenwick, e Ny Roost-Crenwick, rebané avou Bierlô. Disfondowes: Rossou-Crin.n'wik.
Rozou-Crinnwik: imådje del novele eståcion di spuraedje des mannetès aiwes (poirtrait hacné sol Daegntoele).
ru- (ruciner, russouwer, ruvnu) rl a: ri- (riciner, rissouwer, rivni).
ru et mu [mots-brut] dins l' ratourneure: i n' dit ni ru ni mu: i n' sait dire on mot.
rubidiom [o.n.] elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des alcalins, kinoxhou dizo l' essegne atomike Rb, li nombe atomike 37, eyet l' masse atomike 85,5.
rujhales [f.n.t.pl.] schåletes metowes so les costés d' on tchår, d' ene camionete. Ele tineut so les rujhales do clitchet. F. ridelle.
rujhe [f.n.] sacwè d' målåjhey a fé, målåjhmince k' on-z a dins l' veye. Les ouys enûlés, dj' a yeu des rujhes a lire li papî ki mes tronnants doets avént målåjhey tini di scwere (J. Schoovaerts). Gn a télmint des maleurs et des rascråwes a dveur soladjî tos costés, estô d' aveur volou shuve nosse pitite voye, sins pont d' rujhes ni d' candjmints, come todi (E. Gilliard). rl a: rascråwe, eguegne, aroke, problinme, brike dins l' viole°. F. difficulté, problème, contrariéte, obstacle. >> sins rujhes; u: sins grand rujhes ni arokes; u: sins må sins rujhes: åjheymint. Avou les tuyeas et les buzes ki s' cotrouyént el cåve, on s' croeyeut sins rujhes dins on somarén (J.L. Fauconnier). F. sans problème. | rujhire [addj. purade padvant] målåjhey(e), ki dene des rujhes po l' aclever, tot cåzant d' èn efant. I n' esteut nén diale; i n' esteut nén ddja rujhire; mins todi a damaedje (R. Stainier). Gustave n' est nén pus metchant ni pus rujhire k' én ôte (B. Genaux).
rulâchi rl a: rilåtchî.
rulê rl a: rilaye 2.
rûle rl a: rîle.
rune [f.n.] brune coûtche ki s' fwait sol fier ki dmeure lontins a l' air. rl a: eruni, disruni; rl a: erunixhaedje, erunixheure. F. rouille. Etimolodjeye: latén "robi-ginis" (k' askepeye li rodje). Coinrece Payis d' Måtche.
runin [o.n.] crouwå (måle yebe ki crexhe dins les cortis, les semés tchamps). Cwand l' djoû vénrè ki t' flaxhrès des penas, Gn årè des foyeus po rtourner t' djårdén; Mins si l' locet n' ramoenne ki des runins I serè stroet, soçon, ti bea waxhea (R. Hostin). F. mauvaise herbe. Disfondowes: runin, rûnin.
rusler rl a: rustea \ rusteler.
ruslî [o.n.] 1. sôre di schåle pindowe coûtchêye et di sclimpe après l' meur d' on ståve, wice k' on mete li four u li strin po les vatches u les tchvås magnî. Li ruslî des veas est metou pus bas ki l' ci des vatches. >> magnî e minme ruslî: esse dins les minmès emantcheures k' ene sakî d' ôte po profiter d' ene sacwè, d' ene sakî; >> magnî a deus ruslîs: profiter d' advintaedjes di deus djins, deus pårtis, evnd, ki sont onk siconte di l' ôte; 2. minme adjinçnaedje po sognî ds ôtès biesses avou do four. Il ont fwait des ruslîs po sognî les bixhes et les ciers tins d' l' ivier. 3. måyaedje di fis d' telefone, electrikes, adjondaedje di copiutreces. Franwal: ahåyant po "réseau, Intranet". >> Grand Ruslî: l' Etrernete; rl a: Rantoele, Araegnreye, Daegntoele. Disfondowes: rislî, ruslî, rèslî, rësli, rèsli, rusliè. Etimolodjeye: bodje latén "rastrum".
<= On ruslî dins on vî ståve On ruslî po sognî les bixhes et les ciers tins d' l' ivier. => (poirtraits saetchîs pa L. Mahin) |
russanner, rëssanler rl a: rishonner.
russôler, russonè rl a: rishonner.
russule [f.n.] (mot d' åbussoneu) sôre di tchampion des bwès. Etimolodjeye: calcaedje do F. russule 2004.
rustea [o.n.] 1. usteye do cinsî, do djårdinî, avou on mantche et on bwès avou des dints, po ramasser des sacwès stramêyes a tere (four, foyes), u rahener ene aireye. 2. li Rustea. troke di stoeles ki fjhèt l' dessin d' on rustea. Des cintinnes di stoeles blawtént sol plafond del nute: li grand Tchår, li ptit Tcheriot, li stoele do Bierdjî, li Rustea (Guillaume Smal). Disfondowes: ristê, rèstê, rèstia, rustê, rëstê, rustia. | rusteler (codjowaedje) [v.c.] passer avou l' rustea. Dj' a foyî et dj' a rustelé. Disfondowes: rustuler, ristèler, rèstèlè, rèstèler, rusler. Etimolodjeye: viebe erîlé fwait sol no "rustea"; rl a: veler, peler.
ruwer evoye [vierbire a spitron, a coplemint], taper evoye. F. jeter, se débarrasser de. Coinrece Payis del Lovire.
R'vin rl a: Rivin.
rvini rl a: rivni.
rwè rl a: roy. | rweyål, e [addj.] royå(le). | rweyåme [o.n.] royåme.
rwer rl a: rouwer.
rwèti rl a: rôti.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.