Dictionnaire explicatif: D (DA-DI) Splitchant motî: D (DA-DI). |
dabôrd I. [adv.] 1. dins ç' cas la. Vos djhoz k' vos demarroz bén l' moteur al coide: saetchîz, dabôrd ! F. alors, dans ce cas, dans ces conditions. 2. åy u non. Vos vnoz, dabôrd ? F. en fin de compte, à la fén, en définitive, finalement. 3. bénrade, divant waire di tins. Nos irans dabôrd vey li Standård. On dit eto: bénvite, béntoit, torade, divant nén beacôp, covite, corade, codabôrd. F. bientôt, incessamment. 4. bénrade, cåzu. I vos fårè dabôrd on tchår po poirter vos çanses. Il åreut dabôrd tot Transene da sinne. On dit eto: totaleure, cåzumint. F. bientôt, presque, pratiquement, quasiment, pour ainsi dire. >> C' est dabôrd tot: C' est cåzu fwait. F. c'est presque fini. >> Est ç' dabôrd tot ?!: dijhêye po mancî des efants ki fwaiynut des biestreyes. On dit eto: ey adon !, ebén cwè !. F. allez-vous cesser ?. 5. al fén. Les oxheas avént atrapé des niers; li tchår aveut crexhou et gn aveut co des peas dsu, mins i gn aveut pont d' ådvins; Yahvé mi djha : « Fi d' ome, profetijhîz a l' esprit, profetijhîz, dabôrd ! » (psåme, ratourné pa G. Sfasie). On dit eto: eto. F. alors, donc, en conséquence. >> alez, dabôrd !: dijhêye a) po s' mete en erote, po-z endaler. Alez, dabôrd ! Il est l' eure des bråvès djins. b) po dire k' on va fé çou k' on vént d' decider. Alez dabôrd ! Dji frans come dj' avans dit ! F. en conclusion, ainsi donc, par conséquent. c) po dire arvey. On dit eto: disk' a!, årvey, dabôrd. It. ciao ! II. [adjondrece] dins ç' cas la. Vos n' vinoz nén ? Dabôrd, dji m' è va. On dit eto: adon. F. alors, en ce cas... | dabôrd ki [aloyrece] doulmint ki. Dji n' årè nén dandjî d' mape, dabôrd qui vos vnoz avou mi. On dit eto: adon ki, poy ki, puski. F. du moment que, puisque.
dåborer [v.c.] tchabårer. La 45 ans k' t' es la a dåborer les toeles et des linçoûs avou tes coleurs, tes broushes et tes croyons (J. Schoovaerts). F. barbouiller.
Daegntoele [f.n.] li grand ruslî (rantoele) Etrernete. F. Toile, Réseau mondial. Esp. Red Global. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon (toele di tote li daegn).
dag [o.n.] ovraedje, bouye. Ågusse Groyinne esteut-st on bon curé, ki fjheut s' dag li mî ki poleut (J.P. Dumont). >> fé s' dag: fé s' bouye, fé s' djournêye. Dji n' tchantrè pus; dji sin k' dj' a fwait m' dag; dji leye çoula a des pus djonnes ki mi (J.J. Dehin). Etimolodjeye: flamind "dag" (djournêye d' ovraedje). Coinrece payis d' Lidje.
daguet 1 [o.n.] 1. grosse sipesse noere matire k' on mete so les bateas po ls ahouwer, so les voyes, evnd. Fabrikez vs on batea avou do bwès d' sapén; vos î måjhnêyroz toplin des tchambes; adon, i vos l' fårè covri avou do daguet, å dvins come å dfoû (li Djeneze, ratournêye pa L. Hendschel). Loukîz a: tårmak. F. goudron. 2. tamblete. F. bâton de réglisse.
daguet 2 [o.n.] djonne cier. Cwand l' daguet a yeu stî tapé la-hôt, dji nos avans leyî toumer, tot dshoflés, a mitan drenés, dins les yebes bén frisses, po rprinde alinne (G. Pècheur).
dal [divancete etroclêye] di a li: etrocla del divancete "di", del dvancete "a" et do definixhant årtike "li" divant on no femrin ki cmince pa ene cossoune). Les cwate sicrijhaedjes (dal, d' al, d' a l' , da l' ) sont-st acceptés. Vochal li pådje dal Daniele Trimpont, ene bouteuse pol walon ey ene sicrijheuse. C' est k' i lyi è faleut, des cwårs, po payî les falbalas dal Meleye, paret (J. Schoovaerts). Vochal kimint k' i m' ont raconté l' istwere dal viye Fonsene ki dmoréve la tote seule, gn a cåzu deus cints ans (P. Renson). Pa côps, al divine tåve dal tere, dj' a djouwé ås dés avou les diès, ki l' tere tronnéve a tot spiyî et raetchî des schaveas d' feu (Nietsche, rat. pa J.P. Hiernaux). Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "d' a l' " est pus novea (1900).
dame [f.n.] 1. feme (po cåzer respectiveuzmint d' ene feme). rl a: nosse-dame, madame. 2. (cwårdjeu) imådje d' ene dame, li deujhinme u li troejhinme pus hôte cwåte. Li dame est scheute. >> aveur li dame wåde: aveur li dame et on schita, k' on pôrè taper si on tote on prumî côp. 3. al rebolete, et ås nouv beyes, li beye k' est tot å mitan.
damjhele [f.n.] 1. grande båshele (po cåzer respectiveuzmint d' leye, u divant s' no d' famile). Dji n' aveu k' ene petchrêye damjhele (paskeye). 2. sôre d' inseke avou cwate grandès aiyes ki volèt come des areyoplanes åd dilong des aiwes. Les belès damjheles ki leus aiyes riglatixhnut å solea (G. Corin). On dit eto: mårtea d' diåle, monsieu. F. libellule. >> Les Damjheles: no d' ene plaece di Viyance. 3. (v.m.) meskene (di cinse). 4. (vî mot d' cinsî) a) båshele, marionete (luzere, avoene dresseye). b) djåbe do mitan d' ene croupete. 5. dins les feus e l' aisse, usteye di fier ki s' agritchive å crama. Disfondowes: dam'jèle, dam'hèle, dam'hièle, dam'zèle, dimwazèle / nmwazèle, dumwazèle / nmwazèle, dèmwèzèle / nmwazèle, vî scrijha: damehelle. | damjhulete [f.n.] pitite damjhele. Disfondowes: damzulète.
damjhele di scole u mamjhele di scole [f.n.] djonne feye ki fwait scole ås efants. Rôze k' a cwatru-vint ans, c' est ene ancyinne damjhele di scole (P. Bossart). On dit eto: madame di scole, mwaistresse di scole. F. institutrice.
dandjreus 2 [adv.] mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver, li situwåcion d' esse djusse ki d' esse fåsse. Ça serè dandjreus pol dimegne divant l' Noyé. Vos cnoxhoz dandjreus tertos l' istwere do ptit tayeur. Il est malåde, dandjreus, k' on n' el voet pus. I pinse dandjreus k' on n' såreut fé sins lu. I ratindeut s' toû, va, dandjreus, å siervice des urdjinces, avou co sacwants ôtes, des inte li veye eyet l' moirt et des ki n' avént nén l' air pus malådes ki ça (L. Mahin). >> I m' prind por èn ôte, dandjreus ! : i m' acuze d' ene sacwè ki dji n' såreu awè fwait; il est sins djinne po m' dimander åk d' impossibe. >> C' est po rire, vos, dandjreus ! : çou ki vos djhoz est témint biesse ki dji n' el croe nén; çou k' vos dmandez est témint egzadjeré ki dji n' vou nén croere ki vos l' dimandez podbon. rl a: dazår, azår, probåbe, putete, motoit. F. probablement, sans doute, bien évidemment. | dandjreus ki [adrovire] adrove li fråze tot djhant k' i gn a bråmint d' tchances ki ça a stî u k' ça irè come ça. Dandjreus k' il a stî espaitchî. Dandjreus k' dji rvinrè ouy. Bén, dandjreus k' i n' vénrè nén pa ç' tins la, va ! I n' est nén co rintré, dandjreus k' i s' årè co amuzé avå les voyes. F. probablement que. >> dandjreus assez ki: refoircixhaedje di "dandjreus ki". Dandjreus assez k' i va vni. Franwal: ahåyant po: il est plus que probable que. Disfondowes: dandjreus, dandjureus, dandjèreus, dandjëreus.
dåne [addj., purade padvant] 1. ki s' tiesse lyi toûne on moumint, a cåse d' on côp, d' on ptit må, d' esse so ene hôteur, d' aveur ene miete boevou dtrop. Il est tot dåne. Ci côp cial vos estoz a l' aschate del gofe ; vos fåt rescouler ; mins li movmint d' l' aiwe vos rind todi pus dåne (L. Mahin). F. étourdi, légèrement ivre. 2. ki n' sait pus trop wice k' il est, ene miete pierdou. F. troublé, ahuri. 3. asblawi d' ene foite loumire. F. ébloui. Etimolodjeye: erî-rfwait bodje tîxhon tîxhon "darn- "
danse [f.n.] 1. movmints do coir ki s' repetèt fwaits sol tipetape d' ene muzike. Dinltins, on payive les danses, cénk sôs ene, si djel tént bén. F. danse. >> danse Sint Gui°. >> cwårêye° danse. 2. dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). Mins Pire a cmincî a fé do malén; Ça fwait k' ele l' a prin pa l' pea di s' panse, Et ele lyi a dné ene danse; Et Pire a prometou K' i n' boereut pus jamwais pus (vî rime-rame, Wisconsin). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene danse.
Ene sôre di danse populaire.
danse-e-rond [f.n., Pl. des danses-e-rond] trexhe. Lancinante kipagneye, todi prezinte sins l' esse, el danse-e-rond d' ses sondjes (R. Grosjean). F. ronde, farandole.
danser [v.s.c.] fé les bodjaedjes d' ene danse. F. danser. Disfondowes: danser, donser, dansè, dansî, dinsî | dansaedje [o.n] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "danser". Ene trexhelreye, c' est on catournant dansaedje. F. danse. | danseu, danseuse u dansresse [o.f.n.] li ci (cene) ki danse. F. danseur. On bon danseu; ene ledjire danseuse; on fel danseu. >> danseu(se) so coide: a) ome (ou feme) di cîke ki rote so ene tindowe inte deus pikets. b) djin ki candje tofer d' idêye. rl a: djiboteu, djirouwete. | dansrêye [f.n.] bal, fiesse la k' on danse. Nos avans stî al dansrêye ayir.
dår [o.n.] (v.v.m.) sôre di ptite lance montêye so on ptit mantche di bwès, eployî al guere. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "dar" (minme sinse).
dår 2 rl a: dård.
dård [o.n.] awion del wesse, del moxhe al låme. On voeyeut co l' dård planté dins l' pea. Etimolodjeye: calké do francès "dard", lu-minme on stindaedje do sinse di dår, 1850.
dårer I. [v.s.c.] aler raddimint (come ene lance). I dåre, dai, po-z ariver l' prumî. On dåre tertos do costé do botike, wice ki les sints-Nicolais ont-st arivé. (J. Calozet). rl a: dåripete. F. se dépêcher, se hâter. II. [v.c.d.] tchôkî. I dåre ses mwins tos costés. I s' a dåré l' doet e l' ouy (Haust). F. fourrer, enfoncer. III. dårer après [v.c.n.d.] 1. cweri waeraxhmint après. >> dårer après les schites di moxhes: esse mo spepieus metans sol netisté dins l' måjhone. 2. riwaitî foirt sipepieuzmint a. I dåre après les flotches d' ortografeye. F. se focaliser, se polariser sur. IV. si dårer so, après [v.pr.] 1. vini raddimint et waeraxhmint aviè. Cwand gn aveut-st on ptit cinsî ki djokéve, les ôtes si dårént so ses kékes bonîs d' tere come li mizere sol monde (A.G. Terrien rat. pa L. Mahin). 2. vorer so (del nouriteure) eyet li magnî golafmint. I s' ont dåré so les dorêyes. F. se précipiter, se jetter sur, se ruer. Disfondowes: daurer, dârer, dârè, daurè, dârî. rl a: adårer, rl a: zoupedår, dåripete. | dåre [f.n.] zine. Il a l' dåre di foyî l' corti, ki c' est co bén trop timpe, edon. Disfondowes: (li) daure, (li) dâre, (el) dâre, (lu), (la) dâre.
dårer djus [v. a spitron] stårer eyet spiyî. Li tchet a dåré tos les cassons k' estént sol djivå djus. >> dårer tot djus: spiyî tot çk' on-z a sol voye, tot vlant mostrer k' on-z est vayant. | dåre-tot-djus [o.f.n.] 1. onk, ene ki n' sait travayî sins spiyî les usteyes 2. onk, ene ki n' respeke rén, minme les institucions. Franwal: ahåyant po: "iconoclaste". rl a: bouxhe-tot-djus, raf-tot-djus. Etimolodjeye: mot d'acolaedje viebe + coplemint.
dårer evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] cori raddimint evoye. rl a: adårer, rl a: peter å diåle, peter evoye, zoupter evoye, sipiter evoye. F. s'enfuir, fuir, se sauver précipitamment, s'éclipser, décamper, foutre le camp, se tirer, se barrer. Disfondowes: daurer èvônye, dârer evoye, daurer voûye, dârè èvoye, dârè voye, dârè avoye, dârer vônye, dârî èvônye.
dåre-tu-dsu [sustantivire] amagnî k' on n' vout nén dire cwè, po responde a ene sakî ki vs endè dmande les pondants eyet les djondants, k' i magne eyet s' taire. C' est cwè, ô, ces ptits tchinisses la e mitan del payella ? - C' est des dåre-tu-dsu. rl a: wewès.
dåripete (a dåripete) [advierbire] a dåripete: å diåle, on n' sait eyou. >> esse (todi, tofer) (evoye) a dåripete: esse todi so voye, so tchmin; esse tofer avå les voyes. L' Ive Gourdin, c' est èn amoreus di s' pitit payis d' Bietris, todi a dåripete avårla, a tchvå so s' motorete (Calpins d' èn avinturî). Ene vagonêye d' ovrîs walons, k' avént sintou l' agnon tins do voyaedje el Pologne, dischindît do trin a Minsk, el Blanke Rûsseye, et burlander, a dåripete eviè Kiev et Odessa, po vni, a l' alfén, ridjonde les Walons del Crimêye (L. Mahin). Profitez bén d' vosse liberté, Mins tuzez a tos ses dandjîs; A todi-z esse a dåripete, On djowe a riska-riskete (P. Otjacques). Disfondowes: dauripète. Tch. dauripette. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje d' ene dijhêye: e dåre et pete (i court tofer, il est la asteure et on moumint après, i n' est pus la). Ubén: fwait a pårti di daru (idêye di cori pattavå sins saveur wice). Coinrece Basse-Årdene.
dårnale [f.n.] dråwe. F. ivraie. Etimolodjeye: bodje "dårn-" (dåne), cawete -ale.
dårnea [o.n.] moumint k' on-z a l' tiesse ki toûne. Loukîz a: lourdea, dårniyon, sidårniyon; Loukîz a: tournisse. F. étourdissement, vertige, tournis. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje dårn- (dåne), cawete -ea.
dårner I. [v.s.c.] 1. aveur li tiesse ki toûne. Pa des côps, la, docteur, dji so ashide e fåtûle et dji dåne (ramexhné pa L. Mahin). 2. esse presse a påmer. Avou l' fwin et l' froed, i cmincive a dårner (G. Lucy). II. [v.c.] 1. maker, assoumer. F. assomer. >> les Dårnés: sipotaedje des djins d' Pouphan. 2. fé tourner l' tiesse (a ene sakî), tot tournant. F. étourdir, donner le vertige. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje dårn- (dåne). | dårneu, dårneuse u dånresse [o.f.n.] li ci (cene) ki toûne si tant ki vos fwait divni dåne. >> Li Dårneuse: (la-minme: Lu Dauneuse no d' ene plaece di Sint-Houbert.
dårnisse [addj., purade padvant] 1. kel tiesse lyî toûne lontins u sovint. Dj' a stî dårnisse tote li djournêye. Il esteut ossu dårnisse k' onk k' åreut fwait l' toû d' Paris d' astampé dins l' metro (L. Somme). On dit eto: dåne. F. pris de vertige. 2. ene miete mouwé. F. troublé. 3. ene miete sot. Il est ene miete dårnisse. Va-z è, grand dårnisse, i gn a nén moyén d' cåzer avou twè. On dit eto: båyåd, bwejhe, berlu, baloujhe, bådet, boubiè, båbimene, bardouxhî, relî, boirgnasse, wargnasse, loukîz al sinonimeye. F. toqué, cinglé. Etimolodjeye: bodje do viebe dårner, cawete -isse.
dårniyî [v.s.c.] 1. dårner tot doûçmint. F. avoir le vertige, le tournoiement, faiblir, tourner de l'oeil. 2. tourner, tot djåzant des sacwès åtoû d' ene djin k' est dårnisse. Dj' a veyou tot ki dårniyive (J. Waslet). F. tourner. Etimolodjeye: bodje dårn- (loukîz a: dåne), raptitixhante cawete -yî; divni tot doûçmint dåne. | dårniyon [o.n.] Il a-st avou on dårniyon. On dit eto: sidårniyon. F. vertige, éblouissement, étourdissement.
daru [o.n.] biesse ki n' egzistêye nén et k' on evoye les djins al tchesse après. Loukîz a: lurcete, mazowår, irlope; loukîz a dåripete.
Dåssoû, so plaece Daussoû [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Daussoulx, rebané avou Nameur. Disfondowes: Daussoû, Daussou. Vîs scrijhas: Dalsuod (866), Dasous (1134), Dasues, Dasuz (1152), Dausour (1265). Etimolodjeye: tîxhon alisôth (ônoe), ricomprind come on no d' djin ("Åssoû"), avou on "di" d' apartinance forcoridjî.
Dåve, so plaece Dauve [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dave, rebané avou Nameur. >> t' es bon (boune) po nd aler a Dåve: t' es fô (sote), ca i gn a èn ospitå sikiatrike låvå.
Li park do tchestea d' Dåve (poirtrait hacné sol Daegntoele).
dazår [adv.] 1. azår, dandjreus (mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver). C' est dazår ene coine di tchivrou ? Il irè dazår vey li matche. C' est k' il irè d' l' après-nonne, va, dazår. Croess k' il årè yeu fini ? - O bén dazår, va ! Et asteure, il aveut spité evoye, l' aniver, di sogne di s' fé stronner, va, dazår (L. Mahin). I s' aveut dazår metou dins s' djonne tiesse k' i n' esteut pus come èn ôte (J. Schoovaerts). Alôrse, po m' rimete dissu pîs et dazår dins l' droete voye, i m' ont-st evoyî el Sibereye (J. Schoovaerts). rl a: probåbe. F. probablement, vraisemblablement, sans doute, certainement, sûrement. >> c' est bén dazår si t' n' apices nén bråmint des pexhons ciddé: i gn a bråmint des tchances ki t' endè vas apicî bråmint. Franwal: ahåyant po: il est hautement probable que (tu en attrapes). >> c' est bén dazår si dj' rapiçreu ci pexhon la pus tård: i gn a bråmint des tchances ki dji nel rapiçrè nén. Franwal: ahåyant po: il est hautement improbable que (je le rattrapes). rl a: toumer, atoumance, astcheyance. | dazår ki [adrovire] dandjreus ki. Dins shijh ans, cwand on rvôtrè, dj' åreu 85 ans; dazår ki dji rpicrè ås cabus, va ! Dazår k' i s' rimetrè co avou l' Colåd po les vôtaedjes kivént, va ! F. probablement que. Disfondowes: dazâr, dazaur. Etimolodjeye: mot d' acolaedje divancete (di) et adviebe (azår). Coinrece Basse-Årdene, Eter-Sambe et Mouze.
ddja rl a: dedja.
dé 1 [divancete] dilé. Viker, viker a nd awè s' sô Divant d' eraler dé les viers (J. Guillaume). F. près de, à côté de. Etimolodjeye: racourtixha di "dilé".
dè rl a: do.
dèbîji rl a: dibijhî.
decbete [f.n.] 1. ploumon (grand saetch di bele toele, bôré d' plomes u d' linne, k' on mete so li dzo do lét, ådzeu des covietes po-z aveur tchôd des pîs). E l' ivier, on-z edeure bén ene decbete. F. duvet, édredon, couvre-pieds. 2. grosse decbete: gros ome, grosse feme. Loukîz a: bômel. F. obèse, ventripotent. Etimolodjeye: calcaedje di l' almand Deckbett (minme sinse).
decimbe [o.n.] dozinme et dierin moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. F. décembre. Disfondowes: décimbe, dècimbe [dècimp], déçambe, décêbe, décénbe, dèçambe; Pc déchimbe. Etimolodjeye: latén december (minme sinse).
dècolté rl a: discolté.
decor [o.n.] 1. å teyåte, çou k' est metou å fond del sinne, et ki mostere li plaece wice ki l' accion del pîce si fwait. 2. (stindaedje) çou k' i gn a åtoû del plaece di l' accion. | decoråcion [f.n.] essegne k' on agritche al frake d' ene sakî k' a fwait do bén a on payis. I m' a metou mi decoråcion tot djhant "Asteme c' est on clå d' waxhea" (L. Demarche). Deujhinme regue po fé rviker l' walon: èn nén aveur sogne do fé des fåtes; li ci k' endè fwait nén merite ene decoråcion mins passez vs pus vite di medaye et k' nosse vî lingaedje dimeure ene sacwè d' bén vicant (E. Sullon).
decorer [v.c.d.] 1. mete des gåliotaedjes dins ene plaece. rl a: assonrer, arindjî, wårni. 2. diner ene decoråcion a ene sakî. Il a stî decoré del croes d' guere. | decoraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "decorer". F. décoration. | decoreu, decoreuse u decorresse [o.f.n.] li ci (cene) ki c' est s' mestî d' decorer les måjhons, et ds ôtès plaeces. F. décorateur (trice).
dediyî [v.c.] ofri (on scrijhaedje, on sacrifice) a ene djin, on diè. Dji dmande pardon åzès efants d' avu dediyî ç' live ci a ene grande djin (A. de Saint-Exupery, rat. pa L. Hendschel).
dedja / ddja [adv.] 1. mostere k' ene sacwè arive pus rade k' on n' el ratindeut. Ess dedja la ? Est ç' dedja vos ? Vo vs la ddja ? C' est ddja lu ? Vos arivez ddja ? Ça a ddja stî mî. La ddja lontins k' i rote, vosse roufion ? Ele sipanixheut ddja ses efants a troes moes. F. déjà. >> dedja (des djas), c' est des måles di bådet: risponse tote fwaite a onk (ene) ki dmande: "dedja ?". >> C' est ddja ça !: Fråze di rprotche. Franwal: ahåyant po: c' est du propre ! 2. mostere k' ene sacwè cmince a esse possibe, kimince a s' fé. Li glaece poite dedja. F. pouvoir déjà. >> c' est ddja on tchena, saiss, ça !: ça cmince a s' repleni, po dire k' i gn a on tchena plin (di crompires, evnd). Franwal: ahåyant po: c' est déjà un fameux panier. 3. èn d(e)dja: èn (minme) nén. Vos n' sårîz ddja cori. To n' serè ddja ovrî come a stî èt grand-pere (V. Delire). Siconcires del Voye des Tchvås d' Cope; Dj' efagnéns ddins po djouwer: Bouneur rataslé a hope K' on n' pinse ddja a-z alouwer (L. Mahin). rl a: nén ddja. 4. èn ... d(e)dja + viebe å codicioneu: èn saveur (fé ene sacwè). >> On n' s' è pasréve dedja: on n' s' endè såreut passer. Franwal: ahåyant po: c'est indispensable. >> To n' el freus ddja: on n' el såreut fé. Franwal: ahåyant po: c'est impossible, irréalisable. >> On n' el freut ddja fé: c' est trop tchir di payî ene djin po fé fé çoula. Franwal: ahåyant po: c'est une main-d'œuvre hors de prix. 5. èn ... d(e)dja nén: èn ... nén ddja. Li tchîf lyi dna ene pårticion; et lu: " - Bén monsieu, comint vôriz ki dj' tchante çoula, dji n' conoxhe dedja nén l' air (El tonea d' Tchålerwè). Disfondowes: d(è)dja, dja, d(i)dja, d(ë)dja, d(u)dja, dédja; miersipepieuzmint el mape ALW 3.58.
definitif, ive [addj.] k' on n' rivéns pus ladso. F. définitif. | definitivmint [adv.] d' ene manire definitive. Li walon esteut netmint eyet definitivmint lu-minme dedja aviè 1200 ou å cmince do 13e sieke (L. Remacle, rat. pa L. Hendschel). F. définitivement.
degn [mot-brut] mostere li son d' ene xhilete. | degnter (codjowaedje) [v.c.] xhilter. Dji fjheu degnter mi ptite xhilete tot do long des tchambes tot djhant "Ad maiorem Dei gloriam" (E. Gilliard).
degn 2 rl a: daegn.
deguzene [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene deguzene. Il aveut fotou ene deguzene al feme et leye lyi a drovou l' vinte avou l' coutea a pwin.
del 1 I. [pårtixhant årtike] di li: etrocla divant on no femrin ki cmince pa ene cossoune. Del djote, del bire, del tchå, del foite tere. Il a yeu del trike (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: do, di l' . F. de la. Ny, Al. Ingl.: rén (bier, beer). Pondants et djondants: Les pårtixhants årtikes. II. [etrocla del divancete "di" + definixhant årtike "li" divant on no femrin ki cmince pa ene cossoune] 1. mostrant l' apartinance. C' est l' fi del måjhone. rl a: dal. F. de la. Ny. van de. Ingl. emantchaedje a bascule. 2. mostrant l' divnance. Il a toumé del schåle. Ny. van de. Ingl. from the. 3. tins del. On n' a nén veyou ça del guere (ramexhné pa Carlier & Bal). Ça s' a passé del nute. F. pendant la. Ingl. during the. Disfondowes: del, dol, doul, dul, dël, dil, d(u) la, d(ë) la, d(è) la, dè l', du l', di l' dou l', dë l' (miersipepieuzmint el mape ALW 2.4). Etimolodjeye: latén "de illlo", 1250.
L' etrocla "del" est vî come les tchmins dins l' ortografeye walone, motoit dizo assaetchance des scrijhas di l' itålyin.
del 2 [divancete etroclêye] d' el: etroclaedje del divancete "di" metowe divant on viebe, eyet l' prono "el", droet coplemint di ç' viebe la. Les deus scrijhaedjes (del, d' el) sont-st acceptés. Dji so Lidjwès, fir di l' esse et del mostrer (G. Mottard). C' est l' moumint del candjî (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: delzès, dels. Disfondowes: del, d' el, dol, d' ol, dè l', d(è) la, di l', d(i) la, du l', d(u) la, dë l', d(ë) la. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "d' el" est pus novea (1900).
del 2: ci etrocla chal n' a nén stî consyî pa tertos; Pirsoul n' el voet nén voltî: i scrireut purade: d' el mostrer (G. Mottard, Lidjwès, fir di l' esse et del mostrer, 1993).
Delanwè [n.dj.] no d' famile, e F. Delannoye, de Lannois, De Lanoit. rl a: Dèlônwè, rl a: Ônwa, rl a: ônea.
Delcôre [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Delcor, Delcorps. Etimolodjeye: djins ki provnént d' ene plaece lomêye "Al Côre" (bwès d' côrîs).
dèlé rl a: dilé.
Delônê [n.dj.] no d' famile, e F. Delaunay, De Lausnay, Delannay. rl a: ônea.
Delôneu [n.dj.] nos d' famile, e F. Deloneux, De Loneux, de Loneux, de Lonneux, rl a: Lôneu, Ôneu. rl a: ônea.
Delônwè, Delônwa [n.dj.] nos d' famile, e F. Delaunois, Delaunoit, Delaunoy, de Launois, de Launoy. rl a: Lônwè, rl a: Ônwa, rl a: ônea.
Delså [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Delsa, Delsaux, Delseaux. Etimolodjeye: etroclaedje divancete (del) no (så); no d' provnance.
Delsitantche [n.dj.] no d' famile, e F. Delstanche. Djins ki dmorént en ene plaece lomêye "Al Sitantche" u "A l' Astantche". rl a: sitantche, astantche.
dèludje, dèlûje, dèluje rl a: diloujhe.
déme [f.n.] (istwere) el Moyinådje, dijhinme pårt des dveriaedjes ki les sieves divént rinde å signeur. E Rwanda, cwand on ptit ome mostréve k' il esteut capåbe, k' i dnéve li déme so ses dveriaedjes, si mwaisse lyî dnéve ene djinixhe (L. Mahin). rl a: redîmer.
dènorté rl a: disnorté.
Depré [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, De Preit, Duprez, Depré, De Pré, Depret, de Prêt, Deprey, De Prey, de Prey, Deprez, De Prez, de Prez, Depreez, Deprès, Depretz. Disfondowes: Do Pré, Des Prés, Dèpré. Etimolodjeye: no d' provnance, plaece k' on lome "Li Pré" u "Les Prés". | Depreyea [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Depreay. Etimolodjeye: no d' provnance, plaece k' on lome "Li Preyea". | Delpréeye [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, De prée, Delprée, Delperée. Etimolodjeye: no d' Provnance, plaece k' on lome "Li Préreye".
derame [o.n.] 1. grand brut, brut d' diåle. Ké derame k' i fjhèt, ces efants la ! On dit eto: dero, roumdoudoum, ramdam. F. brouhaha, vacarme, tapage, tintamarre. 2. five, ramxheyreye, efoufiaedje. Leyîz pol diåle tot l' derame del veye ki vs coschere li santé. F. excitation, effervescence agitation fébrile. 3. herleme. On-z a fwait do derame al vude. C' est on sfwait derame po ls Aldjeryins, ki n' savèt pus lére les romans scrîts e francès. F. drame scandale scandale problème. Etimolodjeye: mot-brut, a pårti do respleu des tchansons populaires "deri dera", la k' on boute sol "ra" di "dera". Coinrece Basse-Årdene.
derbi [o.n.] match di fotbale, di baskete, di volè, inte deus ekipes di veyes metowes ene a costé d' l' ôte. Vénrdi, ça serè l' derbi inte li Basse Wåve et l' Hôte Wåve. Å pwintaedje, t' as les djins ki pårlèt des condjîs, des beas derbis et del samwinne des trinte-deus eures (A. Gauditiaubois).
dero [o.n.] grand brut. Al longue les shabotîs s' ont hodé d' waitî passer les sôdårds, et do schoûter l' dero k' les canons fjhént e dischindant l' grand-rote (J. Calozet). On dit eto: rigodon, derame. F. vacarme, tumulte, tapage, fracas. >> dero d' tos les diåles, fameus dero: foû grand brut. Et c' est nozôtes ki fjhént on fameus dero e sketant les moitès coxhes avou nos pîs (J.F. Brackman). F. vacarme étourdissant. >> moenner on dero: fé grand brut. Ci djoû la, li mere a moenné on dero d' tos les diåles, tot prometant fessêyes, ratournêyes et plouzêyes s' ele l' î rpurdeut co (L. Mahin). On dit eto: moenner ene veye. Disfondowes: dèro, dèrô, dèrè. Vîs scrijhas: desroi. Etimolodjeye: ricomprindaedje do vî walon disroye, sivierba di "disroyî". Coinrece Basse-Årdene, Bote di Djivet.
dèsbîji rl a: dibijhî.
dèsdit 1 rl a: disdit.
dèsdit 2 rl a: disdut.
dèsploukî, dèsplukî rl a: displitchî.
destinêye [f.n.] vicåreye (veye, veyowe come ene sacwè k' i fåt viker, mins k' a stî decidêye d' avance pa ene Foice Dizeutrinne).
deur [addj.] ki n' candje nén åjheymint d' cogne, fizicmint. rl a: aduri, edurer. Disfondowes: deur, dër, dor, dèr, dur, dûr. | deurté [f.n.] 1. cwålité u dfåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est deur. 2. (mot d' sincieus) procintaedje di tchåsse (castinne) dins l' aiwe. Disfondowes: deurté, durté, dèrté, dërté, durtè. | duristé [f.n.] cwålité u dfåt d' ene sakî, d' ene sacwè k' est foirt deur, dit dins ene fråze emocionrece. Li pwin est d' ene duristé ! (L. Remacle) Disfondowes: deuristé, duristé, dëristé, dorsuté, dërsëté, dèristé. Coinrece Payis d' Lidje et Hôte-Årdene.
deus-pates [o.n.] biesse k' a deus pates. rl a: cwate-pates. F. bipède.
deutche [f.n.] pitit sô. rl a: mastoke, cloutche, bouroute. Etimolodjeye: neyerlandès "duitje" (cinteme). Coinrece Payis d' Lidje.
deyî dins les ratourneures I. Måria deyî ! [mot-criya] Sinte Aviedje ! (mostere l' ewaeråcion). F. Bonne mère ! Sainte Mère de Dieu !. II. mon Diu deyî ! [mot-criya] mon Diu ! (mostere li disbåtchmint). Mon Diu deyî ! Ké laide comere ! Al vey, dj' åreu plou tchaire å rvier (R. Bauffe). F. mon Dieu. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do latén d' eglijhe "dei" (då Bon Diu).
dezert [o.n.] 1. espåce la k' i n' a nén ene djin et k' i n' s' î passe rén. 2. espace la k' i n' a waire di plantes et d' åbes, et k' i n' a waire di djins k' î sårént dmeurer. F. désert.
Dgnape, dgnêsse, dgnixhe, dgno rl a: Djinape. djiniesse, djinixhe, djino; rl a: gngn (lete-etrocla).
d'hèt rl a: dire. (djhèt, codjowaedje di "dire")
di- / d- (difåte, diloujhe / dfåte, dloujhe) di- a l' atake u padrî ene cossoune ki s' ôt; d- padrî ene voyale. Disfondowes: d(i)-, d(u)-, d(e), dè-
di l' (a l' atake et padri cossoune) / d' l' (padrî voyale) I. [pårtixhant årtike] divant on no omrin u femrin ki cmince pa ene voyale. Di l' aiwe, di l' intche, di l' incin. I vou d' l' aiwe. rl a: do, del 1, pupont di. II. tins di (divant voyale). Diviè 1930, di l' ivier, li bårbî fijheut li båbe dins on cwén di s' coujhene (P. Gilles). rl a: do, del 1. Etimolodjeye: latén "de illo" (minme sinse).
diale diåle 1 I. [o.n.] 1. diåle u Diåle: dins les rlidjons crustinne, islamike, djwive, grand rprezintant do Må, eneviè l' Bon Diu unike, riprezintant do Bén. Li Diåle voleut språtchî l' eglijhe et ls eclôsses di Ståvleu (J. Brumioul). Dins totes les ratourneures sol diåle, c' est byin råle k' on l' mostere k' assaetche les djins lon erî do Bon Diu (J. Selvais). Dins l' tuzance mawometante, on n' houcreut måy li diåle, po taper des mwais sôrts: c' est todi å no do Bon Diu, et tot scrijhant des bokets d' Alcoran (L. Mahin). Li swè-dijhant åcolete, c' esteut l' diåle ki s' aveut moussî e sacristin (A. Daudet, rat. pa P.H. Thomsin). rl a: demon, Metchant, Malén, Noer Tatiche, Pitit Zidôre, rl a: mwin-do-Bon-Diu-et-pî-do-diåle, Voye do Diåle, nodidiale. F. diable. Ingl. devil. Arabe: ech-chaytan. Ratourneures sol diåle: a) po fé avou lu: >> fé martchî; u: paker; u: fé paket avou l' diåle; u: vinde si åme å diåle; u: fé avou l' diåle: promete si åme å diåle après ene termene ki vs åroz tot çou ki vs lyi dmandez. Cwand il a coprin k' i vneut d' fé martchî avou l' diåle, li cinsî a stî tot disnorté (G. Lucy). F. faire un pacte. >> L' ônea° erprotche å frinne d' aveur vindou si åme å diåle por lu polou broûler vete. b) avou "å diåle": >> peter å diåle: cori evoye. >> evoyî ene sakî å diåle; u: å diåle et co pus lon: l' evoyî evoye. F. envoyer se faire pendre. >> Va-st å diåle: dijhêye po s' dishaler d' ene sakî. >> evoyî ene sacwè å diåle: èn pus sayî d' ariver a l' rifé, a l' remantchî. F. laisser tomber. >> fote l' avarice° å diåle. c) po dire "bråmint, foirt": >> on brut d' diåle: bråmint do brut. >> ki l' diåle: foirt. Il est maigue ki l' diåle. Dj' a ene crevåde å talon; ça fwait må ki l' diåle. d) cåzant del sutisté: >> Il est pus malén° ki l' diåle. >> Si l' diåle est pus malén° k' lu, c' est k' il est pu vî. >> il a on toû di pus ki l' diåle: il est foirt malén. e) cåzant des cwårs: >> li diåle tchait todi so l' pus gros moncea: les cis k' ont ddja des cwårs, c' est co zels k' ont totes les tchances po nd aveur todi dpus. >> lodjî l' diåle e s' boûsse; u: saetchî l' diåle pal cawe: esse pôve. >> pus a l' diåle, pus vout i aveur: dijheye po onk ki vout todi esse pus ritche. >> esse diåle po les cwårs: esse pice-crosse (rapia). F. avare. f) di movmint: >> cori come onk k' a l' diåle e s' cou: foirt raddimint. >> si ctaper come on diåle dins on benitî: si ctaper dins tos les sinses. F. se démener comme un beau diable. >> aveur li diåle e coir: esse malåjhey ådla, tot cåzant d' èn efant. rl a: diåle-e-coir. g) ki siervèt pol croejhete (sinonimes di "parey", "probåbe"): >> c' est todi l' minme diåle; u: c' est todi l' minme diåle, dit-st i l' martchand d' bondius: c' est parey. rl a: Piron. Franwal: ahåyant po: "c'est du pareil au même". >> C' est bén l' diåle s' i gn a pont: ci sereut merveye s' i gn a pont = end årè. I leye ses åmayes eshonne e paxhi avou ls åmeas; c' est bén l' diåle s' i gn a pont d' plinnes divant waire ! F. il est probable que (+ positif). h) po djåzer d' ene sacwè målåjheye: >> ostant pingnî on diåle ki n' a pont di tchveas: dijhêye po åk di nén possibe. >> est çki t' tignréves bén on diåle ki n' a pont di tchveas ?: on n' såreut fé l' impossibe. >> ci n' est nén l' diåle: ci n' est nén målåjhey. Franwal: ahåyant po: ce n' est pas sorcier. >> c' est on mestî ki l' diåle n' a nén volou fé: c' est on målåjhey mestî. >> On fwait padecôp (u: sovint) li diåle pus laid (u: pus noer) k' i n' est: on croet ene sacwè pus målåjheye k' ele n' est. F. exagérer. i) dins des criyaedjes: >> Diåle m' ancate u: diåle m' evole: mostere k' on-z est sbaré, k' on n' croet nén çou k' on dit. >> Ki l' diåle åye (ene sacwè); u: sohaitî (ene sacwè) å diåle: dijhêye po åk k' on n' voet nén voltî. Les araedjîs avou leu påye, K' i lomèt d' Fexhe et ki l' diåle åye (Marian de Saint-Antoine). Ossu, a poenne esteut i la d' ene hapêye k' i sohaitive les carnavåls å diåle (V. Carpentier). >> Ki l' diåle åye; u: apice (ene sakî): dijhêye po ene djin k' on n' voet nén voltî. >> Ki l' diåle t' apice: reponse po rire cwand on vs dit "Ki l' Bon Diu vs benixhe" cwand on-z a stierni. j) po fé sogne: >> on direut k' i (elle) a veyou l' diåle moussî e sôdård: il est tot reyusse (sibaré). F. éberlué(e). >> biesse do diåle: biesses ki n' egzistèt nén so tere, et vos vlèt do må. Dj' a veyou des biesses do diåle ki sbrotchént d' tere come des molons wôr del viye tchå, pattavå l' payis ! (J.F. Brackman). rl a: apocalipe. F. créature diabolique. >> esse noer come li diåle: esse tot mannet. >> i s' fote do diåle et co do martchand: i nd a d' keure; i s' fote di totafwait. F. il se fiche de tout. k) po djåzer d' on toursiveus: >> dji n' mi feye nén dpus a li k' å diåle: dji m' è dmefeye. >> si cfesser å diåle: dire ene sacwè k' on-z a må fwait a ene djin k' el va aler raconter. >> magneu d' bon Diu et tchiyåd d' diåle: fås-vizaedje. F. hypocrite. >> cwand l' diåle divént vî, i s' fwait ermite: ça a l' air d' esse on bråve, mins dimefeye tu todi d' lu. l) dins des spots sol tins: >> Cwand k' i ploût° et ki l' solea lût, c' est k' el diåle mareye ès feye. >> apus k' i n' tchaiye des diåles avou des cawes d' oronde: a) såf s' i fwait on tins d' tchén (on foirt mwais tins); b) såf s' il arive åk k' on n' s' î atind nén. F. sauf imprévu. m) cåzant des coines: >> on diåle, si diåle fouxhe-t i, ni sait catchî ses coines: on malén, ki catche ses dfåts, ni les såreut catchî advitam. >> S' il a magnî l' diåle, k' i magne pår les coines°. n) po djåzer di moirt u d' broyaedje: >> esse po l' diåle: a) esse codåné(êye) a mori. b) po ene sacwè ki s' va broyî. F. condamné(e). w) dins des rimas: >> Å galop, galopea, li diåle vs årè pa vos dijh årteas: dijhêye po fé cori evoye èn efant k' est a damaedje. >> a Marcour° (u a Our°), li diåle î court... x) dins l' no di des plaeces del Walonreye: >> Li lét do Diåle: no d' ene plaece di Wérisse. 2. andje d' infier. Ele si houtdina pus d' on côp a on diåle k' on loméve Robiet (G. Houziaux, saetchi des vî papîs so les procès des macrales di Cele et Furfô). >> di tos les diåles: dijhêye po ene sacwè ki va foirt. I fjhént on roumdoudoum di tos les diåles. F. extraordinaire. >> on tins d' tos les diåles: on foirt mwais tins. >> evoyî ås cwate cints diåles u: ås set cints diåles, u ås trinte shijh meye diåles: evoyî (ene sakî, ene sacwè) å diåle. >> esse evoye ås cwate cints diåle, u: ås cénk cints diåles lon: esse evoye foirt å lon. rl a: ziverkôfs. >> pitit diåle: creyateure ki n' est nén èn ome, mins nén on diåle tipike. rl a: dûhon, pépé. F. diablotin, génie (malfaisant). arabe: djinn. 3. djin: a) malåjhey efant. rl a: arnåjhe. F. diablotin, espiègle, démon. >> diåle a cotes: målåjheye båshele. rl a: diålresse. F. diablesse. b) målåjhey ome. F. diable. >> sint o cafè°, diåle el måjhon; Bon° Diu d' rowes, Diåle di måjhone. c) pôve diåle: pôve ome. F. pauvre bougre, misérable. II. [no addjectivrece] 1. malåjhey, po èn efant. Ni soeyoz nén don si diåles ! rl a: arnåjhe. 2. laid tot cåzant d' on må. Ci côp ci c' esteut on må pus diåle (C. Denis). rl a: malén. F. grave, redoutable, sérieux. III. [mot-criya] mostere li sbarmint. Sapinse li rwè cwand les voeya Ki, diåle, kés borguimwaisses vola (viye paskeye di 1675, eplaideye pa G. Hennen). Disfondowes: diâle, djâle, djale, diåle, diâpe, djâpe, djabe, djâbe. Etimolodjeye: calcaedje sol tård do latén d' eglijhe "diabolum"; rl a: ôle. | dialresse diålresse [f.n.] diåle feme. Disfondowes: diâlresse, djâlresse. | dialmint diålmint u dialdimint diåldimint [adv.] foirt. I fwait diåldimint mwais. Li voye est diåldimint longue. rl a: fameuzmint, rudmint, demoné. F. diantrement, diablement. Disfondowes: diâldimint, diam'dumint, diâlmint, djâldumint, diâldèmint, djâpmint, djâldumèt, djâlmint, djâldimint. | dialreye diålreye [f.n.] biestreye, laid toû, marimince. F. diablerie.
diale diåle 2 [o.n.] totès sôres d' usteyes ki fjhèt èn ovraedje emerviyant, k' on croet ki c' est l' Diåle k' els a edvinté, copurade: 1. (vî mot d' cinsî) diåle-volant (machine po raidjî ås grins). On meteut les raidjes å diåle, pu on dialéve (J. Boulard). F. tarare. 2. (vî mot d' cinsî) tere-diåle (sistinme di tinkiaedje del tchinne des tcherêyes). 3. pitite sitouve ki broûle tot fjhant on brut d' diåle. 4. pitite berwete po tcheryî ås saetchs di dinrêyes. Ti pous tcherdjî çou ki t' vous sol diåle: i n' moleye nén (ramexhné pa M. Francard). | dialer diåler [v.c.] (vî mot d' cinsî) 1. raidjî avou l' diåle. 2. tinkyî li tchinne d' ene tcherêye avou l' tere-diåle. Disfondowes: diâler, djâler, djâlè, djâlî. | dialaedje diålaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "diåler". Disfondowes: diârladje, diâladje, djâladje, djâlèdje.
diale-e-coir diåle-e-coir [o.f.n.] onk (ene) k' a l' air d' aveur li diåle e s' coir, copurade: 1. malåjhey efant, djonnea. >> pitit(e) diåle-e-coir: arnåjhe djonne. rl a: råpén, galopea. F. démon, polisson, coquin. >> grand(e) diåle-e-coir: djonnea ki s' a stindou d' on plin côp. "Kés grands diåle-e-coir !" dijhèt i les viyès djins cwand voeyèt leus ptits-efants a 12 - 15 ans (L. Mahin). F. dégingandé(e), grand énergumène. 2. ome, feme ki n' a sogne (peu) did rén. Il estént la a-z aschoûter, les orayes a baxhete, ci grand diåle-e-coir la lezî dire leus vraiyes (A. Georges, rat. pa L. Mahin). Al tiesse des studiants revinteus di May 68, gn av' on grand diåle-e-coir, Daniel Cohn-Bendit, et padrî lu, des cotuzeus did hintche come li Régis Debré (L. Mahin). F. intrépide, casse-cou, révolté(e), exalté(e), fanatique, exité(e). >> on dislaxhî (ene dislaxheye) diåle-e-coir: onk (ene) ki n' si mwaistrijhe pus. F. forcené(e), fou furieux (folle furieuse). 3. djin k' on voet evi rén k' a l' riwaitî. I n' dimoréve pus k' ene pitite såvadje, avou l' tiesse tote distchovurnêye avou des viyès hådes a mitan coschirêyes, ki deus grands diåle-e-coir d' infirmîs tinént astok inte di zels deus, peu k' ele ni schipaxhe evoye (L. Mahin). F. énergumène. Disfondowes: djâle-è-cwér, djâle-ou-cwâr, diâle-au-cônr, djâbe-au-coûr, djâle-è-cwêr, djâle-è-cwâr.
diale-volant diåle-volant [o.n.] (vî mot d' cinsî) machine po raidjî ås grins. rl a: diåle, diåler, dialaedje. F. tarare.
on vî diåle-volant (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
dibåtchî / dbåtchî (codjowaedje) [v.c.] fé rexhe del droete voye. I dbåtche ses camaerådes. I n' è fåt k' onk po dbåtchî les ôtes. C' est di s' fåte ki ç' feye la s' a dbåtchî. On dit eto: tourner l' tiesse. F. débaucher, dévoyer, pervertir. Disfondowes: d(i)bautchî, d(u)bâtchî, dèbautchè, dèbautcher, dèbauchè, dèbaucher Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "débauché", avou assaetchance di "disbåtchî". | dibåtchî, eye [o.f.n. & addj.] li ci (cene) k' a rexhou del droete voye. N' alez nén e si cpagneye, il est trop dibåtchî. F. débauché(e), libertin(e). Disfondowes: d(i)bautchî, èye, (u)bâtchî, èye, dibautchî, îye, dèbautché, êye | dibåtche / dbåtche [f.n.] mwaijhe codujhance (sôlreye, båjhreye). I gn a yeu ene dibåtche di diåle a ç' banket la. rl a: sekelreye. F. débauche. >> esse al dibåtche: esse evoye trinner, esse e ribote. Il est tofer a l' dibåtche. rl a: guindaye. F. être en sortie, faire la bombe. >> viker e l' dibåtche: sins rîles moråle, come ene biesse. Disfondowes: d(i)bautche, disbautche, dèsbauche, d(u)bâtche, d(u)bautche, dèbauche | dibåtcheu, dibåtcheuse u dibåtchresse / dbåtcheu, euse, resse [o.f.n.] li ci (cene) k' endè dbåtche èn (ene) ôte. >> dibåtcheu d' efants, dibåtcheu d' gamenes: margougneu d' efants. On dit eto: pedoclasse. F. pédophile. Disfondowes: d(i)bautcheu(se), resse , disbautcheu(se), d(u)bâtcheur, resse, dèsbaucheu.
dibåtchî 2, dubâtchî rl a: disbåtchî.
diberner / dberner (codjowaedje) [v.c.] manni. Si tchmijhe est tote dibernêye (R. Hostin). Disfondowes: d(i)brènè, d(u)brèner, d(i)brèner.
dibijhî / dbijhî (codjowaedje) I. [v.c.] fé souwer et crevåder (les lepes, les mwins, li pea), tot cåzant do froed. Ci tins la m' a tot dbijhî l' vizaedje. Les djalêyes ont dbijhî mes mwins. rl a: sibijhî, dibijhler, kibijhî, ebijhî, bijhler. F. gercer. II. si dbijhî [v.pr.] souwer et s' crevåder a cåze do froed, tot djåzant del pea. F. se gercer, se dessécher, se fendiller, se crevasser. Disfondowes: d(i)bîjî, d(i)bîhî, d(i)bîji, d(u)bîhî, d(u)bîjè, d(u)bîjî, dèbîjî, dèbîjè, disbîji, disbîjî, dèsbîji, disbîjî. Etimolodjeye: viebe "bijhî", refoircixhante betchete d(i)-. | dibijhî / dbijhî, eye [addj.] k' a stî dbijhî. Dj' a mes lepes (mes djambes, mes mashales) totes dibijheyes. Vos estoz l' rouzêye; vos fjhoz do bén ås mwins dbijheyes et crevådêyes (P. Jean). | dibijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "dibijhî". On s' ondéve les mwins conte li dbijhaedje. F. engelure, gerçure, brûlure par le froid. Disfondowes: dibîhèdje, dubîhèdje, d(i)bîjèdje. | dibijheure [f.n.] plaece k' el pea est dbijhêye. Mi vizaedje, ci n' est k' ene dibijheure. Dji vôreu bén ene poumåde po les dbijheures. F. gerçure, crevasse, engelure. Disfondowes: dibîheure, dubîhore, dibîhâre, d(i)bîjeure.
dibijhlé / dbijhlé, êye [addj.] dibijhî (eye). F. gercé(e). rl a: kibijhî. Disfondowes: d(i)bîjlé, disbîjlé, -êye.
dibout / dbout [o.n.] 1. çou k' est metou al fén. Li dbout del vicåreye; li dbout do baston. Eyou aloz, m' valet? Dji va djusk' åd dibout do monde! (W. Bal). 2. coulot (boket d' viyaedje, di veye). Riplanté dins-n èn viyaedje, il est å rgret di si dbout, di s' coulot, do payis di s' djonnesse (E. Lempereur). rl a: coron. Disfondowes: d(i)bout, d(u)bout, d(e)bout.
d(i)brènè rl a: diberner.
dibyî / dbyî [v.c.] disbiyî. Disfondowes: d(u)byî, d(i)byî. Coinrece payis d' Lidje.
dicåce [f.n.] 1. fiesse d' on viyaedje, ki vént todi å minme moumint, li djoû del fiesse d' on sint, sovint l' patron del pårotche. Li tchôdronî vneut todi li samwinne del dicåce po ristinner les coyîs, po rmete des noûs cous d' blanc fier azès saeyletes ki corént (J. Calozet). Cwand c' esteut l' djoû del dicåce, sins pont d' tchireyes, on s' dinéve li mwin (R. Bauffe). rl a: fiesse° del pårotche, rilaxhådes. F. kermesse, ducasse. >> grande dicåce, pitite dicåce: gn aveut sovint deus dicåces so l' anêye, ene pus viye (li grande dicåce) et ene rimetowe pus tård en ene ôte såjhon (li pitite dicåce). >> i n' fåt måy fé fiesse divant l' dicåce: (djeu d' mot sol sinonimeye fiesse del pårotche / dicåce) i n' si fåt nén rafyî d' ene sacwè k' on n' a nén co. rl a: oû. Franwal: "il ne faut pas vendre la peau de l'ours qu'on ne l'ait mis par terre". >> ossu bea k' el dicåce: foirt bea. >> magnî come al dicåce: bén magnî. >> rabressî come al dicåce: rabressî troes côps. rl a: matante. >> disk' al pitite dicåce: gaiye manire di dire årvey. 2. termene k' on-z a bon viker. Fineye li dicåce pol craxhåd: li touweu aléve passer dmwin (R. Dedoyard). Les oujheas k' sont-st al dicåce ni voyèt nén l' canon do fizik ki vént båcter, el coine del bawete (G. Pècheur). F. fête. Disfondowes: dicauce, ducauce, dicace, ducace. Pc ducace. Etimolodjeye: latén "dedicatio" (consecråcion d' ene eglijhe a on sint). Coinrece walon do Mitan, do Coûtchant e d' Nonne.
dicåçter (codjowaedje) I. [v.s.c.] fé dicåce. F. faire la fête. II. [v.c.n.d.] ramasser (ene sacwè d' bon) po fé dicåce. Po sognî l' pourcea, e djulete, nos irans mexhner a oidje; e l' awousse, å froumint et a l' avoenne; ey e setimbe, nos irans dicåçter ås crompires (A. Moors-Schoefs). III. [v.c.] 1. consacrer a (on sint ) e djåzant d' ene eglijhe. L' eglijhe di Bayamont est dicåçtêye a sint Antoenne. F. dédier. 2. siner (on live) tot djåzant d' l' oteur. F. dédicacer. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje dicåce, avou l' cawete -ter.
diccionaire [o.n.] gros live di mots. Fé on diccionaire, c' est ene bele platchtireye (H. Scius). Si to n' sais nén cmint k' ça si scrît, waite e diccionaire. Li mot "entrefesson" n' est nén dins les diccionaires françès d' asteure. To nos a fwait souwer, avou t' diccionaire. Ti n' ti rprezintes nén çou k' c' est ki d' fé on diccionaire ! (ramexhné pa M. Francard). rl a: motî, live di mots. F. dictionnaire. | diccionairî, diccionairresse [o.f.n.] li ci (cene) ki fwait on diccionaire. F. lexicologue. Djôzef Coppens est cnoxhou come sicrijheu e walon, mins purade come diccionairî do payis d' Nuvele. Les diccionairîs metèt cobén e rapoirt li mot walon "sifwait" avou l' flamind "zodanig" (Coppens) u l' almand "sothanig" (Haust) (L. Mahin). Etimolodjeye: bodje "diccionaire", cawete di mestî "-î", 1995. | diccionairaedje [o.n.] ovraedje et syince des cis (cenes) ki fjhèt les diccionaires. Asteure, Armand Deltenre sicrît purade dins l' Bourdon, del powezeye e francès ey e walon, eyet do diccionairaedje. F. lexicologie. Etimolodjeye: bodje "diccionaire", cawete "-aedje 2", 1995.
On diccionaire ramexhné e 1998 pa Djan-Françwès Brackman, por lu raprinde li walon, et copurade l' accint d' Fumwè. Il a stî radjouté å fond di dnêyes "Rasgoutadje".
dichaver rl a: dischaver.
dichifrer / dchifrer (codjowaedje) [v.c.] loukî d' coprinde (ene sacwè d' målåjhey a lére). C' esteut ene lete ki n' esteut nén a dchifrer. F. déchiffrer. Disfondowes: d(i)chifrer, d(u)chîfrer, d(u)chifrer, dèchifrer, dèchifrè. | dichifraedje / dchifraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "dichifrer". F. déchiffrage. | dichifreu, dichifreuse u dichifrêyresse / dchifreu, euse, êyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki dchifrêye. F. déchiffreur. Disfondowes: d(i)chifreu, d(u)chifreu. | dichifråve / dchifråve [addj.] ki pout esse dichifré (êye). F. déchiffrable.
dicweli / dcweli (codjowaedje) [v.s.c.] 1. mori tot amwinrixhant pår. Les infirmires sognèt des prijhnîs låtchîs so parole, etassîs dvins des guetos, divant di dcweli (A. Gauditiaubois). Les cis ki sont do minme sonk ont ene foice so n' on l' ôte; i plèt "magnî l' sonk do cour" d' on parint et insi, li fé dcweli (J.M. Lecomte). Fåt saveur k' après ene dizingneye pareye, ces biesses la ni savèt pus magnî normåldimint, et k' ele si leyèt dcweli (P. Otjacques). rl a: alanmi, si discheure. F. dépérir, décliner. 2. endaler tot doûçmint, tourner a rén. I s' fåt mete a l' idêye K' ele dicwelixh, li veye (M. David). rl a: croufyî. F. péricliter. Coinrece Payis d' Lidje.
di Djerlaxhe / d' Djerlaxhe [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. de Gerlache. rl a: De Gerlache, Adrien. Etimolodjeye: no d' famile Djerlaxhe, divancete onorifike "di".
didjou ! [mot-criya] racourtixha di "nodidju".
diè I. [o.n.] dins les ancyinnès rlidjons, sakî k' est ådzeu des djins. Pa côps, al divine tåve dal tere, dj' a djouwé ås dés avou les diès, ki l' tere tronnéve a tot spiyî et raetchî des schaveas d' feu (Nietsche, rat. pa J.P. Hiernaux). II. Diè [no d' "djin"] no do Bon Diu dins l' vî testamint. Diè rwaita l' tere et i voeya k' ele pourixheut: totes les djins, pattavå l' daegn, avént tourné a våréns (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). rl a: airdiè. >> Ki Diè vs wåde: ancyinne manire di dire "bondjoû" u "årvey". rl a: Diewåde. | deyesse [f.n.] femrin diè.
diele 1 [f.n.] 1. blancåsse årzeye k' on s' sierveut et po fé les meurs e stramé, des brikes refractaires, et des pavés. C' est on meur plaké avou del diele. On maxhive del diele avou del fouwaye po fé des hotchets. F. glaise. >> fosse a l' diele: la k' on l' saetche. F. glaisière. >> del diele !: cruyaedje des martchands d' diele ki rôlént les viyaedjes. >> evoyî al diele: evoyî å diåle. On dit eto: al cole, al djote F. envoyer paître. 2. cwåré pavé k' on meteut po wårni les tchminêyes. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "dergila" (minme sinse). | dierleus, dierleuse [addj., purade padvant] avou del diele divins, tot djåzant d' ene tere. On dierleus terén. F. argileux. | dierlisse [addj., purade padvant] dierleus, et k' on voet evi a cåze di ça.F. glaiseux.
diele 2 [f.n.] I. dieles [t.pl.] rondès plakes malådes sol pea, nén foirt laides, di sacwantès cåzes : 1. rondès plakes avou bråmint des pelakes, come des latons, k' acsût les vatches, et ki s' pout prinde ås djins, a cåze d' ene tchamosseures del pea ki s' lome e sincieus latén "Trichophyton verrucosum" F. lésion de teigne. 2. plake sol pea todi bén setche, sovint ronde. Po les dieles, mete del crinme dissu. (ramexhné pa L. Léonard). On dit eto: rowe sinte Catrene. F. dartre. 3. crevåde a cåze do froed. Cwand i bijhele, ca dj' a tot d' shûte mi vizaedje plin d' dieles (J. Pirsoul). On dit eto: sibijheure. F. gerçure, rhagade. II. del diele [singulî] maladeye ki dene ces plakes la. Les vatches ont atrapé del diele. Dj' a ene plake di diele so m' bresse (ramexhné pa M. Francard). F. teigne (bovine), mycose cutanée. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "derveta" (minmes sinses).
dierler [v.c.] 1. plaker avou del diele (on meur, on pot di stouve, evnd.). F. glaiser. 2. rimpli avou del diele (on fossé). | dierlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "dierler". | dierleu [o.n.] onk ki boute dins ene fosse al diele.
Dièw rl a: Diè, Diu, Bon Diu.
Diewåde [mot-fråze] (v.v.m.) bondjoû (a tolminme kéne eure). Dj' åreu volou dire "Diewåde" a Lisbete K' ele ratindaxhe, k' ele ni dveut nén s' presser Mins po m' mostrer, dji n' esteu nén hayete C' est on måleur k' on pantalon trawé (C. Duvivier). F. salut. Etimolodjeye: racourtixhaedje di "Ki Diè vs wåde", avou etroclaedje.
difåte / dfåte [f.n.] flotche. C' est Colin Roudin s' difåte ! Disfondowes: d(i)faute, d(u)fâte. Etimolodjeye: bodje "fåte" eyet betchete refoircixhante d(i)-.
difén [f.n.] fene fén. Ci serè bénrade li dfén des vacances. Lacobén k' elle a raparexhou dvant l' difén del såjhon des åbussons (L. Hendschel). F. fin, bout. >> sol difén: tot al fén. Sol difén, i n' saveut pus djåzer. F. vers la fin, dans les derniers temps. >> sol difén di: tot al fén di. Dji rvénrè sol difén do moes. N ava des djins d' Timplou po-z ebaguer eviè l' Wisconsin sol difén do 19inme sieke. Nos esténs sol difén do moes d' djulete et, avou les ôtes tchivås, nos fjhéns payeye, bén påjhirmint, dins nosse sitåve (C. Binamé). F. vers la fin, vers le bout. >> sol difén del djournêye: a l' anuti. >> al difén: al fén. On dit eto: al fén des féns; Loukîz a: al diloongue. F. à la fin, à la longue. Disfondowes: difén, difin, dufin, dèfén, dèfé, dëfén.
difiner / dfiner I. [v.s.c.] esse a s' difén, tot djåzant do monde. Gn a l' monde ki dfene (H. Forir). Les Trouks fijhît djouwer deus menes Si grandes k' i shonnéve e l' eure minme Kel monde difinaxhe di poûssire Di pire, di tere et di foumire (Paskeye do sidje di Wîne). On ouxhe dit kel monde difinéve Des deus costés, come on tiréve (Paskeye do sidje di Wîne). F. finir, cesser, disparaître. II. si dfiner [v.pr.] 1. si fé mori. Ele si dfene a tchoûler (H. Forir). I s' difene a plorer. F. dépérir, s'étioler, se morfondre. 2. baxhî, dicweli di cåze d' ene maladeye. Ele si dfene tot doûçmint (E. Dethier). F. se consumer. Disfondowes: d(i)finer, d(u)finer, disfiner, d(u)fini (4inme troke). Etimolodjeye: viebe del prumire troke fwait sol mot "difén". | difinmint u difinaedje / dfinmint u dfinaedje [o.n.] fén (do monde). C' esteut come on dfinmint d' monde. I vlèt kel difinaedje do monde soeye po bénrade. F. fin, cessation. Disfondowes: d(i)fin'mint, d(i)finèdje, d(u)fin'mint, d(u)finih'mint. Coinreces Payis d' Lidje.
diflouwi flouwi pår. Mågré ki dji les ramouyive tos les djoûs a l' vesprêye, les fleurs do pårtchet diflouwixhént d' soe (J.P. Dumont). F. se flétrir, faner. Coinrece payis d' Lidje.
difoûtrin / dfoûtrin, difoûtrinne / dfoûtrinne I. [addj., padvant u padrî] metou ådfoû, ki va ådfoû. F. extérieur, externe. >> hårdêye difoûtrinne; u difoûtrinne hårdêye: so ene waibe, hårdêye ki raloye a des pådjes foû waibe. F. lien externe. II. difoûtrin [o.n.] dôsse (prumire pantche soyeye foû d' ene grume, avou co des schoices d' on costé). F. dosse. Etimolodjeye: mot fwait so "foûtrin", avou l' refoircixhante betchete d(i)-. | difoûtrinnmint / dfoûtrinnmint [adv.] 1. e direccion d' ådfoû. Li dintisse aveut tchôki s' doet dirî li dint d' saedjesse, et piker li sringue difoûtrinnmint, come di djusse (L. Mahin). F. en direction externe. 2. come on pout vey d' ådfoû. Difoûtrinnmint, i fwait les cwanses k' end a d' keure, mins divintrinnmint, i sofrixh. F. extérieurement.
digâ rl a: bigåd.
digårciner / dgårciner (codjowaedje) [v.c.] coschirer, furler (les cwårs). Ci n' est nén paski nos avans deus troes liårds k' elzès fåt digårciner po ça (J. Wyns). Disfondowes: d(i)gaurciner, d(u)gârciner, d(i)gârcinè.
digarlocî / dgarlocî, eye [addj.] avou ses mousmints tot e furlokes. Lu, on pôve here, tot dgarlocî, måy barbî, avou des longs tchveas ki rcrolént sol crås golé d' ene frake tote schoyowe rl a: disfurloké. F. déguenillé(e). Disfondowes: Miersipepieuzmint el mape A.L.W. et el notûle ALW 5, 71. Sorcoinrece Hesbaye (a Rmicoû, a Kmexhe, a Latene, a Voroû, al Hôte Flemåle). Etimolodjeye: gayel "gallos" (galotche).
dign, dignter rl a: degn, degn \ degnter.
digré / dgré [o.n.] 1. tchaeke boûsson (schalon) d' ene schåle di mzuraedje. Po l' definixha d' on dgré, l' idêye di "schåle" est apoirtante; les metes ou les amperes, metant, c' est nén des dgrés ca i gn a nén ene schåle, c' est des unités "peures", absolowes; les dgrés, ça n' dipind nén d' unités fizikes mins d' ene schåle: on prind deus mzeures, on fwait ostant di ptitès royes inte les deus, et on dit k' inte deus måkes, c' est on dgré (P. Sarachaga). rl a: gré, egré. 2. copurade po li mzuraedje: a) des timperateures: on dgré Celcius, c' est l' pårtixha e cint d' ene schåle fwaite inte li timperateure di l' aiwe k' edjale, et li cene di l' aiwe ki boût. Po-z aveur do crustal, i fåt 61 åcint d' såvion et 25 åcint d' plonk et des ôtès tchimicreyes, et ci maxhåd la tchåfer a 1400 dgrés sins låtchî sacwants djoûs å long (C. Massaux). b) des angues: on dgré d' angue, c' est l' pårtixha e 360 d' on ceke. L' aiwe boût a kibén di dgrés, ô ?:: A nonante digrés:: Neni c' est l' angue di scwere ki boût a nonante digrés (W. Leroy). c) des tronnaedjes di tere (digrés Richter, di 1 a 9). d) del foice do vint (digrés Beaufort, di 0 a 12). e) des broûleures (di 1 a 5), evnd. 3. (imådjreçmint) foice d' on sintimint, u d' ôtès afwaires, tot dnant l' idêye k' i gn a-st ene schåle di valixhance. Dins l' moråle des fåves, gn a sovint troes dgrés di coprindmint (F. Nyns). >> adviebe di dgré: adviebe ki mostere li foice d' ene accion: bråmint, waire, assez, pus, dipus, ostant, trop, ditrop, pô, pôk. Les adviebes di dgré si polèt eployî come pronos (L. Hendschel). Disfondowes: dègré, dègrè, dëgré, d(i)gré. Etimolodjeye: bodje gré, betchete d(i)-.
diguedinne [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). >> fote°, ramasser° ene diguedinne. Mi pa m' a fotou ene diguedinne mins dji l' aveu bén merité (G. Baudrez). F. raclée. Disfondowes: diguèdin.ne, diguedène, diguèdine. Etimolodjeye: aclapaete di deus mots d' on pî avou deus diferinnès voyales (sol piceure di tchiketchak).
dîh rl a: dijh.
dihåjhiner / dhåjhiner [v.c.] disbrôler (ene håjhe, ene bårire, ene usteye). C' est lu k' a dhåjhiné l' schalete. F. démollir. Etimolodjeye: bodje "håjhe" (bårire) ; dismantchante betchete dis- (1); cawete-iner. Disfondowes: d(i)håuhiner, dis'hauhiner, duzaujner, dzêjiner. Coinrece Payis d' Lidje & Vervî. | dihåjhiné / dhåjhiné, êye I. [addj.] 1. ki n' tént pus eshonne (tot djåzant d' ene ahesse). rl a: dismimbridjî, disbrôlé, mezalé. F. déglingué, désarticulé, disloqué. 2. (imådjreçmint) tot pierdou (tote pierdowe) divant les måleurs. Mi feme et mi, et les bråvès djins, endè sont tot dihåjhinés k' on-z åye resseré li Rwè d' France (lete e walon di l' Ambassadeur del Principåté d' Lidje a Paris, po s' fré, e 1792). Mi feme et mi, et les bråvès djins, endè sont tot dihåjhinés. F. désespéré, triste. II. [o.f.n.] on grand (ene grande) avou des longous bresses et des longuès djambes. rl a: epatlé. F. dégingandé.
dihaver rl a: dischaver.
dijh [addj. & nombe] nombe 10. Disfondowes: dîh (divant voyale) / dî (divant cossoune), dîj (dins tos les cas), dîj, dij (divant voyale) / dî (divant cossoune), dîz (divant voyale). Etimolodjeye: Latén "decem" (minme sinse). | dijhinme [addj. & n.] 1. ôre ki corespond å limero 10. Il a-st arivé dijhinme. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e dijh. Disfondowes: dîhin.me, dîjin.me, dîhîme, dîjime, dîhème, dîjème, dîzin.me, dîzième. | dijhinne [f.n.] 1. a pô près dijh. Disfondowes: dîjin.ne, dîjène, dîhin.ne, dîzène, dîzin.ne. | dijhea [o.n.] dijh djåbes di dinrêye dressêyes eshonne dins les tchamps, po co souwer divant d' esse tcherieyes.
les cénk prumirès djåbes des dijheas: on ndè rva mete ene a tchaeke trô, pu ene tchape ådzeu (Daegntoele).
dijhaedje, dijheu rl a: dire \ dijhaedje, dijheu.
dijh-nouv [addj. & n.] nombe 19. Si mame a morou del gripe espagnole, e dijh-nouv cint et dijh-nouv (J. Lahaye). Gn aveut co la on curé, oteur, dit-st on, di dijh-nouv sayes po l' abolixhmint del rilidjon (L. Hendschel). Disfondowes: dîj-noûv, dîj-nûv, dîy-noûv. | dijh-nouvinme [addj. & n.] 1. ôre ki corespond å limero 19. C' esteut diviè l' deujhinme mitan do dijh-nouvinme sieke. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e dijh-nouv. Disfondowes: dîj-noûvin.me, dîj-nûvime, dîh-nouvîme, dîj-nëvième, dij-nouvin.me.
dijh-ût [addj. & n.] nombe 18. C' esteut on djonnea k' aveut, o, di-set, dijh-ût ans, va, et k' aveut stî e scole a Abidjan; c' est lu ki fjheut do ratourneu (Y. Gourdin). >> e dijh-ût: e 1918 (2018...). Disfondowes: dîj-ût', dîj-yût', dîh-ût', dij-yut', dîj-wit'. | dijh-ûtinme [addj. & n.] 1. ôre ki corespond å limero 18. Il a arivé dijh-ûtinme å 1500 metes. 2. boket k' on-z a cwand on påte ene sacwè e dijh-ût. Disfondowes: dîj-ûtin.me, dîj-yûtin.me, dîh-ûtin.me, dîh-ûtîme, dîj-yutième, dîj-witime.
dilahî, dilachî rl a: dislaxhî.
dilaidi / dlaidi (codjowaedje) [v.c.] cåzer e må, prinde po rén. Pal bele djournêye ki nos rashonne, personne, enute, ni s' sint dlaidi (R. Mouzon). rl a: elaidi, dismeprijhî, dislaidi. F. mépriser, rejeter, reléguer, laisser pour compte, maltraiter, outrager. Etimolodjeye: bodje "laid", refoircixhante betchete d(i)- 2 (rinde foirt laid).
dilaminter / dlaminter (si dlaminter) [v.pr.] si plinde lontins et foirt. rl a: pronner. F. se lamenter. Disfondowes: d(u)lamèn'ter, d(i)laminter, dislamèn'ter.
dilé / dlé I. [divancete] 1. a costé di. Vinoz vs mete dilé mi. Pu, on-z aléve mete les bagaedjes a rive dilé l' rixhea (C. Culot). F. près de, à côté de. 2. (pus stroetmint, dins les nos d' viyaedjes, po fé l' diferince avou èn ôte plaece do minme no) metou a costé di (èn ôte viyaedje). Bossu-dlé-Walcoû, Måtche-dilé-Scåssene, Perwé-dlé-Hayo, Li Ptit Ru dlé Nivele, Li Ptit Ru dlé Brinne, Sårt-dilé-Spå, Streye-dilé-Hu, Vå-dlé-Chimai, Vå-dlé-Rozire, Vilé-dlé-Hesse, Voroû-dlé-Liesse, Frane-dilé-Avin, Åbe-dilé-Ate, Biene-dilé-Hapårt, Tchapele-dilé-Herlinmont, El Croe-dlé-Rouvroe, Ingnî-dlé-Frane, Fråne-dilé-Covén, Fråne-dilé-Gochliye, Noveye-dilé-Bastogne, Noveye-dilé-Fexhe, Noveye-dilé-Sogniye, Nouvveye-dilé-Bwès, Belvå-dlé-Bouyon, Belvå-dlé-Han, Goweye-dilé-Pîton, Goyeye-dilé-Lsene, Cele-dilé-Dinant, Mont-dlé-Oufalijhe, Noveye-dilé-Flipveye, Viyè-dlé-Bastogne, Fosse-dilé-Vervî, Frantchimont-dlé-Rmeton. F. -lez-. 3. amon. Vos vénroz dlé nozôtes po soper. II. [o.n.] costé. Vos avoz l' dilé do solé ki s' discole. On s' aléve sitamper sol dilé d' l' eglijhe. rl a: lérece, volé. Disfondowes: d(i)lé, d(u)lé, dèlé, d(ë)lé, dulé / llé. Etimolodjeye: latén "de latus" (do costé), rl a: addé, adlé, dé. | dilérin / dlérin, inne I. [addj.] 1. K' a-st a vey avou l' grand costé d' on rectingue, li costé d' on triyingue. Vos n' avoz waire metou d' moirtî sol meur dilérin. F. latéral. 2. Ki n' a-st a vey k' avou on costé d' on payis. Li Consey di l' Urope a metou so pî li Påye Uropyinne des Lingaedjes Dilérins pask' on s' a rindou conte k' gn aveut des pårlaedjes k' estént a schape di disparexhe (J. L. Fauconnier). F. régional. II. [o.n.] K' a stî metou (owe) sol costé. Les payis afrikins vont esse les dlérins do diswalpaedje do 21inme sieke. F. laissé pour compte. rl a: foûtrin. Etimolodjeye: bodje dilé, cawete -rin, 2000. | dilérece [addj.] dilérin(ne). Li romantche, c' est on lingaedje dilérece djåzé å mitan del Swisse. Paski, ces berikes la, dj' els a veyou dins l' pitite potche dilérece del carnassire (L. Mahin) Etimolodjeye: bodje dilé, cawete -rece, 2000. F. latéral, régional.
Li dvancete "dilé" metowe dins les nos d' viyaedje si rescontere eto el Tchampagne, la k' si screye "-lès-". Witri-dlé-Rinse a seur sitî lomé insi po fé l' diferince avou Witri e l' Årdene, ambedeus e Lotarindjeye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
dilon [o.n.] (v.v.m.) londi. Disfondowes: dëlong. Sorcoinrece Fêmonveye.
diloujhe / dloujhe [f.n.] 1. estance d' ene sakî k' est tot poenneus, ki voet tot e noer. I m' a prin ene téle diloujhe k' i m' a falou cwiter l' ovraedje. Elle aveut-st ataké a dvoircî d' si ome et vola les beas sondjes revolés et l' lursete mascråwêye; tot a l' diloujhe, elle endè touma malåde (J.P. Dumont). rl a: miråcoleye, disbåtche, disvoye, cafård. F. déprime, tristesse, mélancolie, vague à l'âme, dépression, découragement, lassitude, abattement, cafard. >> taper al diloujhe: divni mo poenneus. Lucyin tapéve al diloujhe; ene tuzinne d' on moes a Maredsous n' î aveut rén fwait; i n' saveut pus ou çk' i nd esteut; il esteut fén dzôrné (A. Georges, rat. pa L. Mahin). Et mi, dj' a må, Et taper al diloujhe, ca dji m' sin etrindjir (Baudelaire, rat. pa L. Mahin). Franwal: ahåyant po: "faire de la dépression". >> si taper (u: si mete) a l' diloujhe: a) si mete a tchoûler. b) si mete al plouve, tot djåzant do tins. Nosse tins a des låmes ås ouys, i s' taprè torade a l' diloujhe. rl a: disbåtche, disvoyî. >> a l' diloujhe: ki tchoûle. F. en pleurs. Dji l' a trové a l' diloujhe. 2. foite plouve. I ploût a rlaye, c' est pire k' ene diloujhe. Por mi c' est l' Calin Ki shofele divins L' diloujhe (A. Xhignesse). I gote Gote a gote E m' gurnî. A l' ouxh, El diloujhe, Ene feme di bleuwe pire Sondje A l' posteure di tchår et d' sonk Ki soctêye El coulêye (J.D. Boussart). F. déluge. 3. petaedje-evoye divant èn innmi. Li floxhe a dmanou la on moumint, sins bodjî, sins moti, mowale di saizixhmint, pu ci fourit-st ene diloujhe di tos les diåles (J.P. Dumont). F. déroute, débandade. 4. estance d' ene plaece k' est tote cou dzeu cou dzo. Ké dloujhe k' i gn a laddins ! End a ene di dloujhe dins ç' botike la. rl a: assonre, dizôre. F. fourbis, désordre, bouleversement. Disfondowes: diloûhe, duloûhe, d(i)loûje, dèludje (omrin, sinse 2), dèlûje (omrin, sinse 2 & 4), dèluje (omrin, sinse 2), dèlûdje (omrin, sinse 2 & 4). Etimolodjeye: latén "diluvium" (grossès aiwes), did la li sinse 2 (plouve), pus 1 (tchoûlaedje), et 3 (såvaedje-evoye divant les grossès aiwes). | Diloujhe / Dloujhe [no d' etrevén istorike] 1. po les djwifs, les crustins et les muzulmans, grossès aiwes ki l' Bon Diu evoya po pûni les djins ki s' avént disvoyî, tot schapant Noyé divins si åtche. Å Dloujhe, Noyé aveut metou ene cope di tchaeke sôre di biesse dins si åtche. F. Déluge. Pondants et djondants: Li Dloujhe dins l' Bibe. >> ossu vî ki l' Diloujhe: foirt vî. rl a: Matîssalé. >> c' est des contes di dvant l' Diloujhe: c' est des viyès matenes (des viyès racontroûles). Franwal: ahåyant po: "conte de bonne femme". Disfondowes: dèludje, dèlûje, dèluje, D(i)loûje.
diloujhî / dloujhî (codjowaedje) I. [v.c.] fé taper al diloujhe (rinde mo poenneus). I m' a co vnou dloujhî avou totes ses mizeres. I voet les afwaires si laides k' i dloujhe tot l' monde. F. désoler, attrister, décourager, déconcerter, désespérer, déprimer. II. si dloujhî [v.pr.] 1. taper al diloujhe (divni tot poenneus) I s' diloujhe po ene tchitchêye. rl a: si disbåtchî, si disvoyî, si regrignî, aveur li tins° long. F. déprimer, se désoler, s'attrister, désespérer, se décourager, se lamenter, pleurer. 2. si fornåjhi. Dji m' a tot dloujhî å passer l' nute. F. s'épuiser. Disfondowes: d(u)louhi (4inme troke), d(u)loûhi, dislouji, disloûji, d(i)louhî, d(i)loujî, d(i)loûjî. | diloujhî / dloujhî, -eye [addj.] 1. ki n' a pus nole exhowe, nol alant. Ci n' est nén poenneus ki vs estoz; c' est totafwait dloujhî. (J. Brumioul). Gn a Nou bouxhnisse si sourdaexhe ki n' conoxhreut nén m' poenne Et ki n' si freut må d' mi tot m' voeyant si dloujhî (Ronsart, rat. pa L. Hendschel). Do côp, li Signeur si rpintixha d' aveur fwait l' ome et l' feme sol tere; il end esteut tot dloujhî (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). F. dépressif (ive), abattu(e), accablé(e), triste. 2. hodé (êye), fornåjhi (eye). Dj' esteu trop nåjhi et trop diloujhî po loukî si l' moxhe aveut des aiyes difrågntêyes (J. M. Masset). Cwand l' solea cût, on-z est tot dloujhî. F. accablé(e). 3. pierdou (owe), ki n' sait pus cwè. Adon, come les målès linwes ni s' taijhît nén, dji fouri tot dloujhî (Masset). rl a: dizôrné, disnorté. F. perturbé(e), déboussolé(e). 4. abassourdi (eye). F. étourdi(e). 5. ene miete drole. Disfondowes: d(u)louhi, d(u)loûhi, d(i)loujî, disloûji, dislouji, d(i)loûjî, èye. | diloujhance / dloujhance [f.n.] disbåtchance. Les gotes d' aiwe foirdjèt-st on rimea Ki mete des låmes a mes påpires Et del diloujhance e m' cervea (J. Mignolet). Dji n' sai rastini etur mes doets ki l' diloujhance; Pus tård, dimwin, dins sacwants moes, C' est cwand m' djoû d' tchance (A. Bacq). I boeveut di dloujhance di esse todi tot seu e s' cayon (A. Laloux). rl a: disbåtchance, disnortance, discatibulance. F. désespoir, découragement. Disfondowes: disloûjance, dulouhance. Etimolodjeye: viebe diloujhî, cawete -ance, 1921. | diloujhmint / dloujhmint [o.n.] disbåtchmint. rl a: disbelixhmint, disvoymint. F. désespoir, découragement. Disfondowes: d(i)loûjmint, disloûjmint. d(u)louhih'mint, d(i)loûjmint. | diloujhant / dloujhant, e [addj.] 1. disbåtchant(e). F. accablant(e), désolant(e), navrant(e), affligeant(e), consternant(e). 2. pezant, malåde, tot djåzant d' on tchôd tins. La on dloujhant tins. F. lourd(e). Disfondowes: d(u)loûhant(e), d(i)loûjant(e). | diloujhaedje / dloujhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "diloujhî" eyet "si dloujhî". F. déception. Disfondowes: d(u)louhihèdje, disloûjadje, d(i)loûjèdje.
dimagnî / dmagnî (codjowaedje) [v.c.] schôpyî. | dimagnaedje / dmagnaedje [o.n.] schôpiaedje. rl a: magnreye, cakeye. Disfondowes: dimagnâdje, dimagnadje, dimagnèdje.
dimår [o.n.] (v.v.m.) mårdi. Disfondowes: dëmâr. Sorcoinrece Fêmonveye.
dimegne [o.n.] setinme djoû del samwinne, li prumî po les Djwifs et ls Arabes. Disfondowes: dîmègne, dîmagne, dimègne, dimince, dîmatche, dîmantche, dîmintche, dièmintche, dîmint. Etimolodjeye: latén domenicum (Bon Diu).
dimey-cougnî, dimeye-cougneye [o.f.n.] onk (ene) ki n' est nén tot djusse, on pô drole, nén come èn (ene) ôte. rl a: bardouxhî, dimey-doûs, ewaeré, saizi, sokea, foû-scwere. F. simple d'esprit.
dimey-doûs, dimeye-doûce [o.f.n.] onk (ene) ki n' est nén tot djusse, on pô drole, nén come èn (ene) ôte. rl a: bardouxhî, dimey-cougnî, ewaeré, saizi, sokea, foû-scwere. F. simple d'esprit.
dimezegnî / dmezegnî [v.c.] 1. touwer. K' elle ervåye dins s' payis, Li macrale k' a dmezegnî vos ptits ! (P. Fourny). On dit eto: dizingnî. F. massacrer. 2. distrure (ene sacwè). F. démantibuler.
dimiek [o.n.] (v.v.m.) mierkidi. Disfondowes: dëmièk. Sorcoinrece Fêmonveye.
-dimint [cawete] cawete po fé des adviebes avou sacwants addjectifs: droldimint, dialdimint, cråndimint, raddimint, normåldimint, abeydimint, sûteydimint. Etimolodjeye: ristitchaedje d' on -di- po ralongui sacwants adviebes bastis so des ptits addjectifs.
dimorer / dmorer (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. aveur si måjhone, si lodjisse. I dmorèt a Brussele dispu ene tchôde. F. demeurer, habiter, vivre. 2. èn nén candjî. Bén i dmeure mo djonne. F. demeurer, rester. 3. lodjî on moumint a. Il î ont dmoré sacwants moes. rl a: sodjourner. F. séjourner. II. [v.s.dj.] n' aveur pus ki (dins ene sostraccion, cwand on-z a tot rsaetchî). Deus foû d' shijh, cwè çk' i dmeure ? rl a: dimani. F. rester. Disfondowes: dimorer / nmorer, dumèrer / n'mèrer, dèmèrè / n'mèrè. | dimorance / dmorance [o.n.] 1. plaece k' on-z î dmeure. Li tîxhon "walha heim", k' a dné ene cåkêye di nos d' viyaedjes, ça vout dire "dimorance des Walons". Nassogne esteut, do tins des Romins, ene dimorance des impreurs cwand i vnént tchessî l' årok ou l' singlé e l' Årdene (E. Perault). Vos ploz todi vni cial al poite di fier et braire li fameus mot ki drouve nosse dimorance (Guillaume Smal). rl a: lodjisse. F. résidence, habitation, logement. 2. tins k' on dmeure ene sadju. Ene dimeye-pinsion, c' est l' payaedje del dimorance en èn otel avou li ddjuner eyet l' soper. F. séjour. dimoraedje (måjhon) 3. (mot d' djeyografe) manire ki les måjhons si stramèt sol payis. F. habitat. >> sitårêye° dimorance. | dimorant, e [o.f.n.] li ci (cene) ki dmeure ene sadju. | dimoraedje / dmoraedje [o.n.] plaeces po-z î dmorer (î lodjî). C' est ene måjhone k' i gn aveut deus dmoraedjes (J.M. Pierret). rl a: djîsse, lodjisse, lodjmint, cwårtî. F. logement, appartement.
dimorer astok [vierbire s.c.] èn pus saveur bodjî. Li scanrece dimeure astok. rl a: astok. F. se bloquer, se coincer, se planter.
dimorer evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] èn pus rivni. Il a dmoré dijh ans evoye. F. s'absenter, disparaître. Ingl. to stay away. Ny. wegblijven.
Dinant [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dinant, divnou intité. >> S' il est d' Bovegne°, k' i vegne; s' il est d' Dinant, nos l' ritchesrans. | Dinantî, Dinantresse [n.dj.] dimanant(e) di Dinant, e F. Dinantais. >> Grand Dinantî: Adofe Sax, l' edvinteu do sacsofone. | dinant [o.n.] coûke di Dinant (sôre di deur pwin di spices). I m' ont-st apoirté on rond d' dinant ås amandes; Sint-Nicolai a apoirté des boulome di dinant. | dinantreye [f.n.] 1. industreye do travayaedje do djaene keuve, sikepieye a Dinant. 2. sifwait taexhon. F. dinanderie. Disfondowes: dinandrèye, dinantrîye, dinantrèye.
Ene bele pîce di dinantreye (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Dindji [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Dengis. Disfondowes: Dindji, Dindjis', Danjis', Dinjis'. Etimolodjeye: no d' provnance (d' Indji).
diner (a l' atake; u: padrî ene cossoune ki s' ôt) / dner (padrî ene voyale) (codjowaedje) [v.c.] 1. fé divni da èn ôte ene sacwè k' esteut da vosse. I m' a dné cint-z euros. On dit eto: bayî. >> to n' dirès nén ki dji n' t' a måy rén dné: dijhêye cwand on vout dner ene sacwè (di waire di valeur) a ene sakî, pol balter. >> diner si linwe å tchet: dimandre li response d' èn advinea. 2. tinde (li mwin) eyet l' leyî apicî. Dinez mu vosse droete mwin. 3. fé awè. Bozere ene boune gueuze, ça dene soe. Cisse frisse aiwe la, pa ene tcholeur pareye, ça dene håsse di s' taper dvins d' on plin côp. >> diner li misse ås ôtes: fé djéryî ls ôtes. F. faire envie. 4. fé ariver a èn ôte. diner des côps d' pougn. >> Dji t' è dinrè: (nén dit: des bafes) dijhêye po mancî èn efant k' est målåjhey. >> diner l' awion. II. [viebe a nén metou coplemint] 1. diner des cwårs a èn ôte. >> diner d' ene mwin eyet rprinde di l' ôte: fé ene faveur d' on costé eyet mete ene novele taeye e minme tins. 2. fé rintrer bråmint des cwårs. Elle a bén dné, vosse tombola ? 3. awè ene boune produccion, tot cåzant d' ene culteure. Louke on pô come les speates ont dné, ciste anêye cial. Ça n' a rén dné; ça n' a waire diné. rl a: mirabiliå. rl a: rinde. F. avoir un bon rendement. 4. diner bråmint do laecea, po ene vatche. Cwand on Rwandès rescontréve ene feme, i n' lyi dnéve nén l' mwin; i stindeut ses bresses; li feme moussive divins; i djheut: "Ki vs åyîxhe des vatches !"; et leye responde: "des cenes ki dnénxhe" (L. Mahin). F. produire. III. [v.s.c.] 1. shofler foirt, tot djåzant do vint. Waite on pô come l' air dene: les sapéns vont ttaleur siketer. 2. bawer foirt. Les tchéns dnént a tot sketer (J.J. Gaziaux). IV. si dner [v.pr.] divni pus lådje, pus coriant tot dvizant di cayets d' cur. Les noveas solés serèt ene miete, mins i s' vont dner tot s' afroyant. Disfondowes: diner / n'ner, duner / n'ner, dunè / n'nè, dènè, doner, donè, douner. Etimolodjeye: latén "donare" (minme sinse). | dinêye / dnêye [f.n.] 1. sacwè k' on dene. F. don. >> esse di dnêye: esse lådje, diner volti ene dringuele. rl a: Dinêye. >> esse a l' dinêye: esse presse a dner ene boune dringuele. F. être dans de bonnes dispositions. 2. (mot d' bankî) cwårs k' on dene al banke po mete so s' conte. F. versement. 3. (mot d' éndjolisse) informåcion, nombe, esplikêye, rizultat metou avou ds ôtes en on fitchî po k' on-z overe dissu pus åjheymint. On dit eto: bayeye. >> fond di dnêyes, soumint di dnêyes, båze di dnêyes: fitchî avou les dnêyes. F. base de données. Ingl. database. Arabe: qaaida. Disfondowes: dinêye / n'nêyedunêye / n'nêye, dunée / n'née, donéye, donêye, dounée. | dineu / dneu, dineuse / dneuse u dinresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki dene. On dneu d' sonk. F. donneur, donateur. 2. dineuse, dinresse (femrin): vatche ki dene bråmint do laecea. On dit eto: dinante. F. bonne laitière, haute productrice . Disfondowes: dineu(se) / n'neu(se), din'resse, doneu(se), duneu(se) / n'neu(se). | dinaedje / dnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "diner". On bistocaedje, c' est li dnaedje d' on pris a ene sakî. On dit eto: rindaedje; rl a: donåcion. F. don, gratification, distribution.
Dinêye / Dnêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Denée, rebané avou Anhêye. >> èn nén esse di Dnêye: esse pice-crosse, én nén dner voltî ene dringuele (djeu d' mot inte "Dinêye" eyet "dinêye"). Les matantes ni vlèt nén ki Pitit boeve del bire; o, nén pask' ele ni sont nén di Dnêye et k' elle î waitèt d' trop près, mins pask' i paret k' il åreu trop di sonk et k' ça n' lyi våt rén. (J. Calozet). Disfondowes: Dinéye / Nnéye. Etimolodjeye: tere dinêye a ene sakî.
Dinguî u d' Inguî [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Denghien. >> Djihan d' Inguî: Prince-Eveke di Lidje. So ces etrevéns la, Djihan d' Inguî, li Prince-Eveke di Lidje, a fwait ataker les djins do Conte di Nameur pås Dinantès - Dinant esteut Principåté d' Lidje (C. Massaux). Etimolodjeye: no d' provnance (Inguî).
dinî / dnî (nnî) [o.n.] (v.v.m.) 1. ancyinne pitite pîce di manoye. Cwand s' a volou mete e manaedje, Vola bén ki l' djoû di s' mariaedje, Nosse Djan n' aveut nén ddja on dnî Por lu dner a Monsieur l' curé (L. Antoine). (Pondants et djondants). >> dinî-Diè u dinî d' Sint-Pire: a) cwårs k' on dene d' avance cwand on cmande ene martchandijhe u on siervice. F. arrhes, avance. b) avance k' on dene a ene djin cwand on l' egadje, tot ratindant s' prumire cwénzinne. 2. manoye do tins des Romins. Li Crisse a stî vindou po trinte dinîs (J. Wisimus). 3. les dnîs: les cwårs. Il est tchitche di ses dnîs. Disfondowes: dènî, dènier, dënié, d(u)nî, nnî, dinî / nnî.
dinî d' Lidje, batou på Prince-Eveke Rodofe di Zaeringen (1167-1191), mostrant so croes, li poirtrait d' l' eveke, et so peye, on wôteu (fåcon) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
dinner I. (codjowaedje) [v.s.c.] magnî å mitan del djournêye. Mi, dji dinne a doze eures petantes. rl a: mareder, nonner. F. déjeuner, dîner. >> dinner a l' eurêye: dinner todi al minme eure, sovint nonne. Gn a rén d' té ki l' dinner a l' eurêye. >> dinner foû-z eure: èn nén dinner a nonne. >> dinner foû; u: di dfoû; u: å dfoû: èn nén dinner e s' måjhone. >> dinner come les gros; u: e regue di gros: dinner tård. >> diner a dinner: diner a magnî a nonne. >> fé a dinner: aprester l' eurêye di nonne. >> riçure a dinner: riçure des djins po magnî a nonne. >> poirter a dinner: poirter l' amagnî d' nonne al plaece ki les djins travayèt. II. [v.c.] diner a (kéconk) a magnî a nonne. Estoz bén dinné ? Disfondowes: dîner, din.nè, dînè, din.ner. | dinner [o.n.] 1. eurêye di nonne. Li dinner est presse. Li dinner est so l' feu. Li dinner est so l' tåve. Li dinner m' toûne so li stoumak. rl a: nonnêye, marinde. F. déjeuner, repas de midi. >> on dinner d' tos les djoûs: on dinner ordinaire. >> on bon ptit dinner; u: on dinner come a l' dicåce: on dinner k' a shonné bon. >> dinner come a l' dicåce: bén dinner. >> I n' a nén si ptit dinner ki n' a s' cafè: dijheye po-z aveur, u po ofri ene djate di cafè après l' dinner. 2. grande eurêye, wice k' on rçût bråmint des djins. Dji rfrè on dinner pol dicåce. C' est on dinner ki dmandrè bråmint d' l' apresse. >> fé les dinners: s' ocuper do fé a magnî et d' aprester totafwait po les dinners. >> on dinner d' curés; u: d' adoråcions: on plantiveus dinner. >> poirter l' dinner: poirter l' marinde. >> Après on parey dinner, on pout roter conte li vint d' bijhe; u: ça toûne a dinner d'adoråcions: dijhêyes po lowandjî on dinner. 3. nonne. Vos cminçroz a travayî å dinner. rl a: midi, doze. F. midi. >> so l' eure do dinner; u: å dinner: di nonne a ene eure. Dj' î a stî å dinner. rl a: ådinner. F. sur le temps de midi. >> viè l' dinner: viè nonne. >> divant l' dinner: del matinêye. rl a: divant-l'-dinner. >> après l' dinner: å cminçmint d' l' après-nonne, di 13 a 15 e. Disfondowes: dîner, din.nè, dînè, din.ner. Etimolodjeye: sustantivaedje do viebe "dinner". | dinnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "dinner". F. dîner. Disfondowes: din.nadje, dînadje. | dinneu, dinneuse u dinnresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki dinne. F. dîneur (-euse). 2. li ci (cene) k' est priyî (eye) a on dinner. Nos årans nos dinneus d' dicåce. F. convive. Disfondowes: dîneu, din.neu, se; din.n'resse.
dinoukî rl a: disnukî.
dinrêye [f.n.] 1. dinrêye d' awousse: fenaesse k' on ahive dins les tchamps, et ki dene des grins. Avou les bijhes, les dinrêyes sont tårdowes. Ciste anêye ci, totes les dinrêyes sont beles al campagne. On dit eto: divere, grin. F. céréale. >> rintrer les dinrêyes: fé l' awousse. F. moisson. >> fé l' awousse po l' dinrêye: on botea å dijhea: ancyin paymint des ovrîs d' awousse. 2. sacwè k' on coûtive po magnî. La des bounès dinrêyes. F. denrée, récolte. 3. çou k' on-z a dandjî po fé èn amagnî. Dj' aprestêye mes dinrêyes po fé l' tåte. Ele mete totès sôres di dinrêyes dins s' sope. F. ingrédient. 4. martchandeye. Fåt k' tchaeconk vinde des dinrêyes. F. marchandise. 5. (pus stroetmint) mwaijhe martchandeye. Asteure, on mete totès sôres di dinrêyes dins l' farene. Ké dinrêye ! F. produit, substance, saleté. >> ene drole di dinrêye: ene laide martchandijhe. >> del dinrêye a troes ônes po on franc. 6. tolminme ké prodût. F. matière. 7. sitofe. Nos irans atchter del dinrêye po s' rabiyî. C' esteut del dinrêye a fleurs. F. tissu. 8. laid mot Ele lyi end a dit, del dinrêye, dins s' colere (F. Deprêtre et N. Nopère). F. propos injurieux. 9. djins nén comifåt. F. racaille, engence. 10. dobleure. I lyi a fotou del dinrêye. F. raclée. Disfondowes: dinrêye, dinréye, dinrée, déréye, dêrêye, dêrée. Etimolodjeye: walon dnîrêye (k' on-z a po on dnî).
dintlire [f.n.] caytresse. Disfondowes: dintlîre, dintèlière.
diplome [o.n.] rôlea (papî, sovint rôlé so lu-minme, k' on-z a al fén d' ses studes, k' aveurixh les cnoxhances k' on vs a tchôki el tiesse, et l' sepiance ki vos dvrîz awè, po bén fé). Etimolodjeye: calcaedje do F. "diplôme", 1850.
dire (codjowaedje) [v.c.] fé rexhe di s' boke (des mots, des fråzes). Les strons sont edjalés, dowô, Batisse Vicantisse !:: Cwè çk' i dit ?:: I vs sohaite li boune anêye, ô, Batisse.:: Et vos pareymint, da, Lucyin. Disfondowes: dîre, dère. | dijhaedje / djhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "dire". "merci" pout esse ossu on cmon no: c' est l' dijhaedje do mot "merci", come dins l' fråze: "on merci fwait todi plaijhi". "a twè", c' est on djhaedje tot lvant si vere. F. prononciation, dire, parole, expression (orale). >> dijhaedje di rimas: recitaedje di powinmes. Vosse fi va-t i al bate di dijhaedje di rimas ? F. récitation, déclamation. >> dijhaedje di vos. | dijheu / djheu, dijheuse / djheuse u deyresse [o.n.] li ci ki dit (ene sacwè di rmårcåve). >> dijheuse di boune avinteure: feme ki dit l' avni tot tapant les cåtes, u tot rwaitant vosse mwin. | dijhêye / djhêye [o.n.] fråze tote fwaite k' on dit divant ene metowe situwåcion. rl a: sintince, sipot, ratourneure, rivazî. F. expression. Disfondowes: dijêye. Gm. dijâye. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do gåmès "dijâye", 1999.
ene dijheuse di boune avinteure (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
dire ti [vierbire] atouwer. Nozôtes, on n' åreut djamåy oizou dire ti avou ses parints (ramexhné pa J.J. Gaziaux). rl a: dire vos. F. tutoyer.
dire vos [vierbire] atôtchî les djins k' on n' conoxhe nén avou les codjowaedjes polis (çou k' est li pus normå e walon). Avou les vijhéns, faleut dire vos (ramexhné pa vovweyî. rl a: atouwer, tutweyî. F. vouvoyer. | dijhaedje di vos [sustantivire] vovweyaedje. F. vouvoyement.
dirî / drî I. [divancete] mostere li plaeçmint do coplemint la ki les ouy ni plèt nén loukî (po ene djin), do costé k' on intere nén (po ene måjhone), evnd. Il a passé drî l' måjhone. On dit eto: padrî. F. derrière. II. [o.n.] 1. costé k' on n' voet nén (d' ene sacwè). Il ont passé på drî del måjhone. F. derrière. 2. adoûcixhant mot po cou. Si vos n' vos djokez nén, vos ramasroz on bon côp d' pî dins vosse dirî. On dit eto: padrî. F. derrière, postérieur. Disfondowes: d(i)rî, d(u)rî, d(è)rî, d(ë)rî. | dirîtrin / drîtrin, d(i)rîtrinne [addj. padrî u padvant] metou, metowe padrî. F. postérieur, dorsal, caudal. >> voenne-cåve dirîtrinne: (mot d' årtisse) voenne ki ramoenne li sonk do foete, po les cwate-pates. F. veine-cave postérieure. >> Noere Matire Dirîtrinne: (mot d' astrofizicyin) matire catcheye dirî l' univiers, ki n' evoye pont d' loumire disk' a sol tere. F. Matière Sombre Exotique. >> Noere Exhowe Dirîtrinne: (mot d' astrofizicyin) pårteye di l' univiers, sacwè ki riboute li matire, come èn inmant contråve, et ki n' evoye pont d' loumire disk' a sol tere. F. Energie Sombre Exotique.
disbåtchî 1 (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rinde målureus. Ni fjhoz nén ça, vos l' pôrîz disbåtchî. rl a: dizawirer. F. attrister, désoler. 2. fé piede li Nôr a (ene djin), el rinde tote pierdowe. I n' fåt nén co disbåtchî ci efant la dipus k' i n' l' est. rl a: disvoyî. F. perturber. II. si disbåtchî [v.pr.] 1. divni foirt målureus(e). I n' si fåt nén disbåtchî po si wai d' tchoi. I gn a pont d' avance a s' disbåtchî cwand l' måleur est arivé. Gn a pont d' avance a braire, co moens a s' disbåtchî. I n' si fåt nén disbåtchî po ene mwaijhe anêye, il irè mia pus tård. rl a: si dloujhî, si disvoyî, si disnorter, si catibuler, si leyî ndaler, si leyî djus. F. s'attrister, s'affliger, se décourager, se désoler, se démoraliser. >> si disbåtchî moirt: si disbåtchî foirt (a-z è mori). C' est do tins a s' disbåtchî moirt. F. se désespérer. 2. divni mwais (tot djåzant do tins). rl a: si dismete, si leyî djus, si disvoyî, si disbrôler, si noeri, si renoeri, si maxhurer. F. se gâter. Disfondowes: d(i)bautchî, d(i)bautchi, d(u)bâtchî, dusbâtchî, disbâtchî, disbautchî, disbautchi, dèsbauchî, dèsbautchî, dusbautchî, dusbautché, dèsbautchè, dusbautchi, dësbautchî, dësbautchi. | disbåtchî, eye [addj.] 1. ki n' a pupont d' rafiya d' viker. Elle a l' air tote disbåtcheye. Ayir, Sins k' i nel oizénxhe dire, I shonnént disbåtchîs, Les vîs (J. Guillauime). Merci bråmint des côps, comere, Pol boket d' pwin et l' pitit vere K' tot etir m' a rmetou d' astok, Cwand les cråxholets pixholéts, Riyént tot d' èm vir disbåtchî (G. Brassens, rat. pa J. Beaucarne). rl a: disbeli, disvoyî, dizôrné, disnorté. F. désespéré(e), triste, cafardeux (se), maussade, désabusé(e). 2. måvlé, êye; mwais, mwaijhe. Li djårdinî esteut disbåtchî di vey ses beas rôzîs, fén emîlés, tourner a rén (C. Colonval). Dj' so disbåtchi droci Dj' end a m' conte di vos toûs Di vos fåssès amours (Molière, rat. pa J. Beaucarne). F. découragé(e), ennuyé(e), fâché(e), attristé(e). rl a: catibulé, discatibulé. 3. poenneus(e). Dispu l' democratijhaedje des voyaedjes, tos les vîs cous disbåtchîs si rtrovèt a Benidorm (C. Staquet). F. triste, abattu, affligé, perturbé(e). 4. ki s' fwait må do måleur d' èn ôte. Dj' avans stî foirt disbåtchîs d' aprinde po nosse mononke; li Bon Diu si åme ! (lete di condoleyince) F. désolé(e), attristé(e). 5. al plouve tot cåzant do tins, do cir. Aprindoz nos l' espwer mågré l' cir disbåtchî (J. Spinosa). rl a: grigneus. F. maussade, morose. Disfondowes: disbautchî, -îye, disbautchi, iye, dèsbautchi, iye, dusbautché, êye, dèsbautchè, ée, dèsbâtchè, ée, d(u)bâtchî, èye, d(i)bautchî, èye, disbautchî, -èye. | disbåtchance [f.n.] estance d' onk (ene) k' est disbåtchî (eye), ki n' a pus nou rafiya, k' a pierdou l' espwer. E rmetant les fiers å feu, ele si rafiyive, sins sel oizeur dire, refacer des anêyes di disbåtchance tot-z è vicant sacwants beles (J. Schoovaerts). rl a: diloujhance, dizôrnance, disbåtche, disnortance, disvoyance, dizawurance, diloujhe, disvoye, disbåtchmint, diloujhmint, ralaedje plin. F. désespoir, désarroi, affliction, désolation, cafard, spleen. Disfondowes: disbautchance, dusbautchance. Etimolodjeye: viebe disbåtchî, cawete -ance, avou assaetchance di "disseulance", 1930. | disbåtchant, e [addj.] ki disbåtche. Ké disbåtchant ivier ! C' est disbåtchant do vey ploûre tos les djoûs. Ça est disbåtchant a s' fote li tiesse å meur. C' est disbåtchant d' vey les efants mamborner leus parints. C' est bråmint disbåtchant d' el vey må tourner. rl a: peneus, diloujhant. F. décourageant(e), attristant(e), décevant(e), démoralisant, désespérant(e), désagréable, écoeurant(e), triste. Disfondowes: disbautchant, dèsbauchant, dèbauchant. | disbåtche [f.n.] 1. diloujhe. Mi cour est evoye al disbåtche Dispu l' matén, pa l' ouxh å lådje (J. Guillaume). rl a: disvoye. F. désespoir, tristesse, cafard. >> esse, si mete, si taper a l' disbåtche: a) esse disbåtchî, si disbåtchî. F. triste, chagrin, cafardeux. b) esse foirt mwais, tot djåzant do tins, esse al plouve. 2. estance d' ene sacwè k' est tot distrût. rl a: disbrôle. >> end aler a l' disbåtche: tourner a cou d' poyon. F. péricliter. Disfondowes: d(i)båtche, disbautche, dèsbautche, dusbautche, dèsbauche, d(u)bâtche, d(u)bautche, d(u)bâtche, dèbauche. rl a: dibåtche. | disbåtchmint [o.n.] piete do rafiya d' viker. rl a: disvoymint. F. abattement, chagrin, tristesse. rl a: diloujhmint, disvoymint. Disfondowes: disbautchmint.
I n' vos fåt nén disbåtchî po si wai d' tchoi, båshele (poirtrait foû abondroet ofrou pa S. Quertinmont).
disbåtchî 2 [v.c.] rissaetchî ene båtcheye (èn inte-deus). F. décloisonner. | disbåtchaedje 1. [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disbåtchî 2". F. décloisonnement. Disfondowes: dibautchèdje, dusbautchadje, disbautchèdje.
disbåtchî 3 [v.c.] fé cwiter èn ovraedje, on patron (sovint po èn ôte). Volkswagen aveut disbåtchî li directeur des atchtaedjes da Volvo. F. débaucher. | disbåtchaedje 2 [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disbåtchî 3". F. débauchage. Disfondowes: dibautchèdje; dubautchèdje. | disbåtcheu, disbåtcheuse u disbåtchresse [o.f.n.] li ci (cene) ki disbåtche èn ovrî, et l' fé bouter po èn ôte patron. Disfondowes: disbautcheu, dusbautcheu.
disbåtchî 4 rl a: dibåtchî (po les sinses rishonnants å F. "débauché").
disbeli (codjowaedje) [v.c.] disbåtchî. F. désespérer. Etimolodjeye: bodje "bea", dizo femrinne fôme "bele", rissaetchante betchete dis-, cawete di viebe di cwatrinme sôre -i. | disbeli, eye [addj.] disbåtchî (eye). I sayive di mostrer a s' man k' il esteut måcontin et disbeli (P. Gilles). On s' aresteye co voltî ene eure amon ene viye djin disbeleye u dins l' poenne (P. Otjacques). F. désespéré(e). | disbelixhaedje [o.n.] diloujhaedje. F. déception. Disfondowes: disbèlichadje, disbèlichèdje. | disbelixhmint [o.n.] diloujhmint. F. découragement. Disfondowes: disbèlichmint, disbèlihmint.
disbertaker 1 [v.c.] 1. dishaler, rissaetchî çou ki djinne. Fåreut m' disbertaker li tchambe dirî, la, si on vout touwer l' pourcea dmwin. F. désencombrer, déblayer, dégager. 2. discramyî (metans, on tchvå ki s' a ecramyî dins ses traits). Nos tcheyans onk so l' ôte Témint k' ns esténs saizis. E m' volant disbertaker, Dji m' fwais on råle boursea (Quinaux, ramexhné pa J. Pirsoul). On-z a yeu des rujhes po disbertaker l' bådet (J. Coppens). F. dépétrer. 3. rinetyî. Il esteut arindjî ! i lyi a bén falou ene grosse eure po s' disbertaker. rl a: rinetyî, ebertaker. F. nettoyer, décrasser. Disfondowes: disburtaker, dusburtaker, desberdakî, disberdakî. Etimolodjeye: bodje berteke, betchete dis- 1 (contråve d' ebertaker).
disbertaker 2 si disbertaker [v.pr.] si må moussî. | disbertaké, êye 2 [addj & o.f.n.] må moussî. F. débraillé. rl a: ebertaké. Etimolodjeye: bodje berteke, betchete dis- 2 (bén ebertaker).
disbîjlé rl a: dibijhlé.
disbîjî rl a: dibijhî.
disbiyî I. [v.c.] dismoussî. Il ont yeu vite fwait do disbiyî l' lapén. Loukîz a: schoirshî F. déshabiller, dépiauter, écorcher. >> disbiyî sint Pire po rabiyî sint Djhan; u: disbiyî sint Pire po rabiyî sint På: passer s' tins a rén. II. si disbiyî [v.pr.] si dismoussî. Po daler rcweri ene pindûle, nost ovrî, disbiyî, A d' l' aiwe ådzeu di s' vinte ! (L. Bernus). Dji nos avans disbiyî; il a falou fote tot çki dj' avéns evoye ! Divant-ir, on medcén boche a vnou, ki l' a fwait disbiyî dins l' tcherå (E. Wartique & E. Thirionet). El plaece di m' disbiyî, dj' a metou mes pus tchôdès foufes. (J.F. Brackman). F. se déshabiller, se dévêtir. Disfondowes: disbyî, disbuyî, disbiyi, disbyi, dusbier, dusbiè, dësbyî, dèsbiyî, dèsbiyi, dèsbyi. | disbiyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebe "disbiyî" et "si disbiyî". On dit eto: dismoussaedje. F. déshabillage, écorchage.
disboscheter [v.s.c.] disgonfler. Gn a yeu, avou, totes les societés d' l' Etrernete k' ont volé e bokets, do côp ki l' bouytaedje di biyteu, k' aveut gonflé åtoû d' zels, s' a yeu disboscheté (L. Mahin). F. dégonfler, crever. Etimolodjeye: viebe boscheter, betchete dis-, 1999 (po n' nén repeter "disgonflé" ezès papîs d' prôze nén racontrece).
disbringné, disbringnêye (pron. disbring'né) [addj., purade padvant] avou ses mousmints tot d' triviè. F. débraillé. Etimolodjeye: bodje bringue, cawete -ner.
discaliner [v.c.] raconter des calinreyes so (ene sakî). F. médire sur, calomnier.
discapotåve [f.n.] oto avou on toet k' on pout rabate cwand i fwait tchôd. rl a: shofla.
discatibuler [v.c.] rinde tot(e) halcrosse, tot djåzant d' ene maladeye, di måtraitance, di mwais camaerådes. I m' avént tote discatibulé avou leus droukes. rl a: dismantibuler, disbrôler. F. miner, saper, ronger. Disfondowes: duscatibuler, discatibuler. | discatibulé, êye [addj.] 1. halcrosse, halotche, fayé (êye), cacame. F. patraque, en piteux état. 2. tot drole, ki n' sait pus wice k' i (elle) est. Elle esteut tote discatibulêye avou leu bôraedje di cråne. F. confus(e). Disfondowes: duscatibulé, discatibulé, êye. | discatibulance [f.n.] estance d' ene sakî k' est discatibulé. Est ç' Baudelaire k' a scrît "Discatibulance" ? rl a: diloujhance, disbåtchance. F. confusion. Etimolodjeye: viebe discatibuler, cawete -ance, 1998. Coinrece Basse-Årdene.
discawer [v.c.] rissaetchî l' cawe, li mantche (a on ramon, ene broushe). rl a: sicawer. F. démancher. Disfondowes: dicower, discawer.
dischaver 1 I. [v.c.] bén schaver (ene rotche) tot djåzant d' ene aiwe. Djusk' a 3 metes hôt, ki ça a monté ås pus stroetès plaeces, wice ki l' ouwed et l' voye sont come dischavés dins l' rotche (L. Mahin). II. si dischaver [v.pr.] si schaver li pea so tote ene sitindêye, tot toumant, evnd rl a: kischaver. Dji m' a dischavé l' pogn conte on meur. I s' a discchaver l' mustea conte les montêyes. Dj' a tcheyou a l' valêye des montêyes et dj' a mes deus djambes dischavêyes. Mi djno est tot dischavé d' aveur tcheyou. rl a: schoircî, aratchî, distchårner. F. s'érafler, s'écorcher, s'excorier. Disfondowes: d(i)haver, d(u)haver, dischavè, dischaver, d(i)chaver. | dischavaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "dischaver". F. excoriation. Disfondowes: d(i)havèdje, d(u)havèdje, d(i)chavadje. | dischaveure 1 [f.n.] schaveure (pitit kernaedje del pea d' ene djin u d' ene biesse). F. éraflure, écorchure, égratignure, excoriation. On voet co li dischaveure so si tchveye. Disfondowes: d(i)haveure, d(u)havore, d(u)havâre, d(i)chaveure. Etimolodjeye: viebe "schaver 1", refoircixhante betchete "di- 2".
dischaver 2 I. [v.c.] 1. bén schaver, bén screper. Kî çki vout dischaver les pexhons avou mi ? 2. (imådjreçmint) si fote di. On vs dischave, napea ! F. narguer. II. si dischaver [v.pr.] si screper foirt. Les djonnès crompires si dischavèt. Etimolodjeye: viebe "schaver 2", refoircixhante betchete "di- 2". | dischaveure 2 [f.n.] schaveure, sicrepeure. Des dischaveures di crompires. F. raclure.
dischåvlé, -êye [addj.] findou u schåvlé å hatrea, tot djåzant d' on mousmint d' feme. F. échancré(e). rl a: schåvleure. Disfondowes: d(u)hâvlé.
dischayî (codjowaedje) si dischayî [v.pr.] si schayter. F. s'écailler. Disfondowes: si t'hayî, su dushèyî, su dus'chayî, si discayî; miersipepieuzmint el notûle ALW 4.156. Etimolodjeye: viebe "schayî", refoircixhante betchete dis- 2.
dischayter (codjowaedje) [v.s.c.] schayter. F. s'écailler. Disfondowes: d(i)hayter, dis'hayter, d(u)hayter, d(u)hyayter, d(i)hyayter, d(i)hyèytî, dichayter, d(i)chaytè, dës'chayter, discayter. miersipepieuzmint el notûle ALW 4.156. Etimolodjeye: viebe "schayter", refoircixhante betchete dis- 2.
discheure (si discheure) [v.pr.] si dcweli, amwinri pår. Dispu sacwants moes, ele s' aveut leyî aler et si discheure tote: hodêye, li djin (E. Gilliard). rl a: alanmi. Coinrece walon do Mitan.
dischinde / dschinde (padrî voyale, mins nén oblidjî) I. [v.s.c.] aler viè ene plaece djus d' vos. On dit eto: disvaler. II. [v.c.] mete djus. F. descendre. Disfondowes: diskinde, dchinde, d(i)hinde, dis'hinde, d(u)hinde, d(u)hyinde, d(i)chinde, dis'chinde, d(u)chinde, d(è)chinde, dich'chinde, distchinde, dit'tchinde, dudchinde, durchinde, d(ë)schinde, dèskinde, miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 1.28. Etimolodjeye: latén descendere (minme sinse). | dischinte / dschinte [f.n.] plaece kel voye dischind. Po rivni, c' esteut totès dischintes. On dit eto: valêye F. descente. | dischindant / dschindant [o.n.] 1. tiene, montêye veyowe cwand on l' dischind. T' es so l' eriesse, to waites li dschindant et to discovere ki dj' a-st arivé vaici al copete, a mi ådje. Loukîz a: pindant. F. descente, pente. 2. (imådjreçmint) fén del veye. Come dji vôreu viker, Vos vey crexhe co des ans, Ni m' pus tant sinti sol dischindant (R. Viroux). F. déclin. | dischindêye / dschindêye [f.n.] valêye.
dischirer / dschirer I. [v.c.] kischirer. Les aloumweres dischirnut l' cir e bokets; ça bouxhe, ça schete, tot tronne (H. Pétrez).
dischoircî [v.c.] schoircî (ene biesse). On lapén dinsi, cwand on l' a dischoircî, i ndè dmore pus rén. (ramexhné pa J. Coppens). F. écorcher. Disfondowes: discwarcî, tchwarcî, dèscoûrcî, d(u)chwarci, d(u)tchwarci, dèchwarchi, dètchwarchi. Coinrece Coûtchant walon.
discloner (si discloner) [v.pr.] (mot d' acleveu) aveur on clon djus (ene hantche pus basse ki l' ôte). F. se déhancher, se déboîter, se disloquer la hanche. | discloné, disclonêye [addj., padvant] k' a-st on clon djus. On dit eto: dispotlé. F. déhanché, disloqué. Disfondowes: discloné, êye, duscloné. | disclonaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "si discloner". F. dislocation, déboîtement de la hanche.. Disfondowes: disclonèdje, dusclonèdje, dusclonadje.
discolté [o.n.] schåvleure d' on mousmint d' feme å hatrea. Disfondowes: dècolté, discolté.
discovri [v.c.] 1. rissaetchî l' coviete. F. découvrir. >> discovri l' potêye: trover ene sacwè k' on vleut catchî. F. découvrir le pot aux roses. 2. cweri a cnoxhe et trover. Li veye est on mistere, discovroz lu ! (Mere Teresa ratourné pa H.T. Maron). F. découvrir, détecter. Disfondowes: discovri, d(i)hovri. Etimolodjeye: viebe covri, betchete dis-.
discrahyî u discrahler I. [v.c.] 1. rissaetchî les craheas (d' ene sitouve, evnd). Dimwin, dji discraheyrans l' fornea. On dit eto: rinetyî, ramoner, schurer; rl a: ecrahyî. F. décrasser, nettoyer, ramoner, récurer. 2. scheure les craheas d' (on feu). Cwand l' feu est discrahyî, i brouye. II. [v.s.c.] (po rire) tchire. Eyou vass ? :: Dji va discrahyî. F. chier. | discrahiaedje [o.n.] ramonaedje, rischuraedje, rinetiaedje d' ene sitouve, d' ene tchiminêye. I fårè sondjî å discrahiaedje del tchôdire. F. décrassage, ramonage, récurage. | discrahieu [o.n.] ramoneu, rinetieu di stouve. Li discrahieu a må fwait si ovraedje (J. Coppens). F. ramoneur..
discraper (codjowaedje) [v.c.] rissaetchî l' crape (d' on må). Disfondowes: discraper, duscraper, dèscrapè. Gm. dèclapèy.
discrapler [v.c.] 1. rissaetchi li crape d' ene playe. F. enlever la croûte. 2. rissaetchî les coûtches di coleur foû d' on vî meube, d' on vî fier. F. décaper.
discrexhe [v.s.c.] divni pus ptit, ravaler. F. diminuer. >> ça discrexhe: i gn a pus waire di tins a ratinde.
discwårler [v.c.] fé piede ses cwårs. C' est les costindjes po s' pa k' a trinné cénk ans dins les ospitås, c' est ça ki l' a discwårlé. Etimolodjeye: bodje cwår, betchete dis-, cawete -ler, pa rshonnance avou "çansler". | discwårlé, êye [addj.] ki n' a pus nou cwår. Il ont djouwé ås cåtes tote shijhe; il a télmint pierdou k' il est discwårlé; il a l' pougn djus (ramexhné pa L. Léonard). F. désargenté(e), fauché(e), démuni(e), ruiné(e). Disfondowes: discauré, e, discwaurlé, e.
discwåtler I. [v.c.] 1. cwåtler (taeyî e cwårtîs). Il ont yeu vitmint discwåtlé l' gros gayet d' shijh cints kilos. F. découper en quartiers. 2. (mot d' carioteu) saetchî des grossès pires foû d' ene rotche. Fåt discwåtler ces blocs la. 3. (v.m.) råyî les mimbes d' on codåné tot l' fijhant saetchî pa cwate tchivås, onk a tchaeke bresse et djambe. F. écarteler, démembrer. 4. cotaeyî e bokets. Panf ! Cotaeyîs e bokets, les dijhinnes di ptits coirs discwåtlés et mesbridjîs des oujheas dimorît sol pazea (G. Pècheur). rl a: dismoiçler. F. déchiqueter, pulvériser, désagréger. 5. disbrôler, dismantchî. Après l' passaedje des efants, les nis des moxhons estént tot discwåtlés. F. disloquer. II. [v.pr.] si discwåtler 1. si spåde, si stramer. Li binde s' a discwåtlé e-z arivant so l' plaece. Les Djwifs sont discwåtlés totavå l' tere. C' est ene famile foirt discwåtlêye. On côp d' fizik, paf ! et vla les moxhons ki s' discwåtlèt (J. Wisimus). rl a: si disbindler, si csåyî, si csemer. F. se disséminer, se disperser, essaimer, s'éparpiller. 2. si dismantchî, po des cayets ki tnént eshonne. Les pus grands impires finixhèt todi pa s' discwåtler (J. Wisimus). rl a: si disshonner. F. se démembrer. Disfondowes: discaurtèler, duscwaurtuler, discaurtèlè, discaurtulè, dèscartèler, dèscârtèler, discwautler. Etimolodjeye: bodje cwåtler, betchete refoircixhante dis- 2 (bén cwåtler).
disdjurer [v.s.c.] djurer les meydius. Il a dandjî di scrire, dvizer, raconter lawter, grognî et rclawer; brutyî et n' si nén leyî dire; sacraminter; disdjurer s' i fåt. (Chantal Denis). On dit eto: sacraminter.
disdut [o.n.] 1. grand brut (sovint avou l' idêye ki ça disrindje les ôtes). C' est l' disdut d' ene trope ki dischind des vagons avou tot s' bôjhin (E. Wartique & E. Thirionet). Mins i m' fåt bén dire ki ci "muzike" la n' est pus, po l' djoû d' ouy, ki samrou, disdut, araedje et bardouxhaedje tot a ene feye (P.H. Thomsin). rl a: tchinisse, derame, ramdam, rimouwe-manaedje, tribole-manaedje. F. tapage, vacarme, tintamarre. >> on disdut d' tos les diales: foirt grand brut. Cwand elle a veyou l' ome sitåré fén lon a costé di s' lét, elle a spité evoye e fjhant on disdut d' tos les diales (J.F. Brackman). Å dfoû del tchambe, on disdut d' tos les cints diales: li vwès da Bögel, d' å dzeu des montêyes, dandjreus: å voleur! å voleur! (L. Hendschel). F. bruit d'enfer, vacarme assourdissant. 2. dizôre. On s' a batou; gn aveut on bea disdut e manaedje (ramexhné pa J. Haust). Ké disdut avou Anita; ele brait et racabraire a rimpli des saeyeas (R. Viroux). rl a: handele. F. désordre, perturbation, scandale. 3. margaye. Gn a yeu on sfwait disdut al rexhowe do bal (C. Tombeur). I cnoxhe dedja tos nos disduts, Nos deurs vizaedjes et nos displis; Il est l' droete voye disk' å Bon Diu, li ptit Djezus ki vént di skepyî (J. Docquir). rl a: apougnaedje, toubak. F. mésentente, dispute, querelle, empoignade, altercation. >> mete li disdut: amoenner l' margaye. rl a: sizaneye. F. semer la dispute. 4. margaye politike, guere. Sint Lambiet, sint Lambiet, Vosse no s' brairè djourmåy Come i resdondixheut el påye come e disdut (L. Lagauche). C' esteut on vî rapoirteu d' RTL k' aveut baligandé so tote li daegn todi dins les gueres et les disduts (L. Mahin). rl a: bardouxha. F. troubles, émeute, guerre, conflit. Disfondowes: dèsdit, disdut. Etimolodjeye: pårticipe erirece d' on vî viebe disdure (rissaetchî ene sacwè d' on paymint); margaye et boerlaedje cwand on vleut disdure d' on conte k' on dveut a on martchand.
di-set [addj. & n.] nombe 17. C' esteut on djonnea k' aveut, o, di-set, dijh-ût ans, va, et k' aveut stî e scole a Abidjan; c' est lu ki fjheut do ratourneu (Y. Gourdin). Dj' aveu di-set ans; ça a stî l' ivier di 1916-1917 (dijh-nouv cint di-set). >> e di-set: e 1917 (2017...). Disfondowes: di-set', dî-set'. | di-setinme [addj. & n.] 1. ôre ki corespond å limero 17. Il est di-setinme a l' ATP. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e di-set. Dji n' aveu drot k' å di-setinme des béns da Mononke. Disfondowes: di-sètin.me, dî-sètin.me, dî-sètîme, dî-stième, dî-sètime.
disfernukî [v.c.] 1. discramyî. F. démêler, dépêtrer, libérer. 2. rinde ene sakî pus franc (dabôrd k' il esteut couyon). rl a: afranki. F. décomplexer.
disfirlotchî I. mete tot a firlotches. Eyu avoz stî disfirlotchî vosse marone insi ? F. effilocher. II. si disfirlotchî [v.pr.] toumer a firlotches. On dit eto: toumer a brimbådes, si dislinner, si disfligoter, tchaire a bokets, a fligotes. | disfirlotchî, disfirlotcheye [addj., purade padvant & o.f.n.] onk, ene a lokes. Si tchmijhe est tote disfirlotcheye. I m' faleut co rakeude les disfirlotcheyès pîces. Dins ci noersité la, dizo les ciedjes ki blawtinént, les djins del hôte erént buk a buk avou des disfirlotchîs (L. Mahin). F. déguenillé, loqueteux, dépenaillé. | disfirlotchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disfirlotchî". F. effilochage.
disflori (codjowaedje) [v.s.c.] 1. flani, tot cåzant d' ene fleur. On leyive mori les oujheas; on leyive disflori les stoeles (L. Remacle). F. faner, flétrir. 2. påtler, tot djåzant des grins. Les grins estént disfloris, et l' coucou s' aveut tait (R. Dedoyart). F. épier.
disflorter [v.c.] sipiyî l' florete a (ene etire båshele). On dit eto: dispuçler. F. déflorer, dépuceler.
disfondowe [f.n.] (mot di rfondeu) dins les tecnikes di rfondaedje do walon, lomaedje d' on prononçaedje coinrece, u onk ki n' a nén stî prin po li rfondowe.
disforner (codjowaedje) [v.c.] rissaetchî foû do for (ene sacwè k' est cûte). Disfondowes: disforner, disfornè, dusfornè, dusforner, dëdforner, dèsfornè, dèsfournè, disfournè, dusfourner.
disforvoyî [v.c.] 1. fé cwiter (èn avion, evnd.) di s' voye, pal foice. F. détourner. 2. si brouyî d' voye, si tromper dins çk' on dit. Dedja pus grande comere, ô, leye, C' est, wai, l' Lisbete d' amon Britchet; Disdijhoz mu si dj' disforvoye (G. Spirito). F. s'égarer, déconner. | disforvoyaedje [o.n.] 1. distournaedje (d' èn avion). 2. flotche dins çou k' on dit. F. erreur, confusion, maladresse. | disforvoyeu, disforvoyeuse u disforvoyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki disforvoye (èn avion). F. pirate de l'air.
disfroyî [v.c.] espaitchî ene glissåde di rider. Il ont vnou disfroyî nosse siclide, tot fjhant des créns pattavå avou leus ferêyès betchetes. rl a: afroyî. F. détruire (une glissoire). Disfondowes: disfroyi, disfroyî, disfloyî. Etimolodjeye: viebe froyî, betchete dis- 1, contråve d' on forveyou viebe "efroyî", pa rcoprindaedje di "afroyî" dins les payis wice ki l' betchete a- est eto metowe po e-.
disgårciner (codjowaedje) [v.c.] 1. furler, taper evoye. F. gaspiller. 2. sitramer. Elle est emacralêye pås mietes disgårcinêyes pås tchariguetes (Danielle Trempont). F. répandre. Coinrece Payis d' Nameur & Tchålerwè.
disgoliner [v.s.c.] rexhe (come) d' ene golete, tot djåzant d' ene aiwe, del plouve, d' ene gotire. Po vey li roye Sint-Djan, i fåt ki l' solea lujhe, et k' i gn åye ene fene plouve ki disgoline djus des nouwêyes (L. Mahin). F. dégouliner, couler, ruisseler. Disfondowes: dusgouliner, disgoliner.
L' aiwe disgoline foû do tiene (poirtrait saetchi pa L. Mahin).
disgrapter [v.c.] rissaetchî les ptitès agrapes (d' on mousmint). Les docteurs ni savént disgrapter s' coirset. Divant l' ome ki ratindeut, elle estet si stréndowe, k' ele ni saveut disgrapter s' cote. rl a: disgrafyî, disgraper, distaetchî. F. dégrafer. Disfondowes: d(i)grapter, d(u)grapter, disgraptè, disgrapter. | disgrapté, êye [addj.] sot(e) (come ene feme ki court disgraptêye avå les voyes). >> li disgraptêye vatche: maladeye des sotès° vatches. Tereze a oyou cåzer d' ça å posse gn a sacwants djoûs: li disgraptêye vatche, u li sote vatche, sapinse k' on n' dit (L. Somme). F. vache folle. | disgraptaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disgrapter". F. dégrafage. Disfondowes: d(i)grap'tèdje, disgraptadje, disgraptèdje.
disgueuyî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. (disgueuyî des mwaijhès paroles) les fé rexhe foû di s' gueuye, les dire. Elle a disgueuyî totes les salopreyes k' elle aveut so l' cour. F. vomir, débiter, proférer (des injures). 2. (disgueuyî ene djin) traiter, dire des mwaijhès paroles a (ene sakî). I s' a fwait disgueuyî pa s' feme. I pinseut d' esse disgueuyî, mins on n' lyi a rén dit (J. Coppens). F. engueuler, injurier, vilipender, invectiver, insulter. rl a: disgueuyter, egueuyî. II. [v.s.c.] rinåder (rivômi). Il a disgueuyî ttavå l' voye (J. Coppens). F. dégueuler. III. si disgueuyî [v.pr.] 1. si traiter n' on l' ôte d' tos les nos. F. s'injurier. 2. si courcî, si måvler. S' a-t i disgueuyî cwand il a veyou ça ! (J. Coppens). F. s'emporter. Disfondowes: d(i)gueuyî, d(u)gueuler, d(u)gueuyî, d(u)gueuyler, desgueuler, disgueuyter, disgueuyî. | disgueuyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "disgueuyî". F. diffamation, engueulade, vomissement, volée d' injures. Disfondowes: d(i)gueuyèdje, d(u)gueuylèdje.
diskinoxhe u disconoxhe [v.c.] èn nén ricnoxhe, èn nén rmete (ene sakî). Dj' a bén veyou ki vos m' diskinoxhîz (Manfred Lejoly). On dit eto: meskinoxhe. F. confondre, méconnaître. Disfondowes: diskinoxhe, disconoxhe, discwènohye. Etimolodjeye: dobe betchete diski-.
dishoflé, êye / dshoflé, êye [addj.] djus d' shofla (djus d' alinne). Il ont trové l' gamén et l' gamene tot dshoflés, ki tchoûlént et ki tchoulént sins s' polou rawè (J. Calozet). Al sinne II, c' est ls acteus di dvant, et Mareye Bada k' arive tote dishoflêye (de Harlez). Cwand l' daguet a yeu stî tapé la-hôt, dji nos avans leyî toumer, tot dshoflés, a mitan draenés, dins les yebes bén frisses, po rprinde alinne (G. Pècheur). F. essoufflé(e), épuisé(e), exténué(e). Disfondowes: d(is)soflé, d(i)choflè, d(u)choflè, d(u)chouflé.
dislaidi (codjowaedje) [v.c.] 1. rinde bea ene sacwè k' esteut veyowe come laide. Cerudjeye estetike: gn a rén d' té po vs dislaidi. rl a: rabeazi, ebeli. rl a: dilaidi. F. embellir. >> dislaidi on brut ki court so ene sakî: èn si nén rtourner po, dire li contråve. F. réhabiliter. 2. rimete so pî ene sôcieté k' esteut elaideye. F. reprendre, réviser, recapitaliser. Disfondowes: d(u)laidi, dislêdi. Etimolodjeye: betchete dis- 1, contråve di "elaidi" (espaitchî d' esse laid). | dislaidixheu, dislaidixheuse u dislaidixhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki dislaidixh ene societé ki toûne a cou d' poyon. F. réviseur d'entreprise, repreneur. Etimolodjeye: no d' fijheu di "dislaidi", dins l' sinse contråve di "elaidi (on handele)", 2003. | dislaidixhaedje [o.n.] rimetaedje so pî d' ene societé k' esteut presse a clôre. F. renflouage, recapitalisation, sauvetage, reprise.
dislamèn'ter (si ~ ) rl a: dilaminter.
dislaxhî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rissaetchî l' laxhe a (ene biesse). Si vos n' petez nén evoye, dji va dislaxhî m' tchén. Cwand on-z a l' cocote, on n' divreut pus dislaxhî ses poyes ! rl a: elaxhî, rl a: låtchî, disloyî, disteler, ridlaxhî. F. détacher, libérer, lâcher. >> dislaxhî s' linwe: djåzer d' ene sacwè k' on åreut dvou muchyî. 2. rissaetchî l' laxhe moråle ki rtént ene djin a ene pinsêye, a on mwaisse. Li rvuwe "Toudi" est ene rivuwe republikinne ki rexhe tos les moes, ki vout dislaxhî li Walonreye do provinciålisse. F. libérer, délivrer. 3. dislaxhî di: èn pus s' ratni di, si mete a. Dji n' a seu fé ôtmint ki do dislaxhî do braire (Pirsoul). F. se mettre à. II. si dislaxhî [v.pr.] 1. siketer s' laxhe, tot cåzant d' ene biesse. Li gade est co dislaxheye. Il avént, tchaeke a toû, potchî l' djonne feme, parey ki des dislaxhîs baras (J.P. Dumont). F. se libérer, se détacher. 2. (imådjreçmint) siketer s' laxhe d' avou on mwaisse, tot djåzant d' ene djin, d' on payis colnijhî, tot cåzant d' on peupe. Pocwè ki les Impreurs di Rûsseye ont aidî les Tatårs a s' dislaxhî di l' Impire Otoman ? (L. Mahin). I pinsnut k' li djoû ki les Flaminds s' dislaxhront del Beldjike, li Waloneye ni pôrè nén viker tote seule, avou u sins Brussele (S. Dohet). Les Norvedjins ont stî ocupés påzès Daenwès cénk cints ans å long; cwand i s' ont dislaxhî, e 1814, il ont volou rifonde leus pårlers (L. Hendschel). F. se libérer, s'émanciper, s'affranchir, devenir indépendant(e). 3. piede si ratna e sôcieté, et a) esse djoyeus, raconter des prôtes; Cwand il est dislaxhî, i vs amuzreut tote ene nute. F. sans retenue, en verve. b) si moenner waeraxhmint. I s' sont moennés come des dislaxhîs. F. se déchaîner. c) gueuyî. Li mwaisse s' a dislaxhî sor lu. F. décharger sa colère. 4. piede li ratna ki vs espaitche di djåzer d' vos måleurs. F. se libérer, se soulager, décharger ses tensions. >> dislaxhî s' cour: dire çou k' on-z a sol cour. 5. si dislaxhî a: si låtchî a (si leyî aler a, si mete a). Dji m' a dislaxhî a rire avou tot ses boignes contes. A ç' moumint la, ele si dislaxhe a plorer. F. se soulager à. 6. si disroedi (fé fé des movmints a on mimbe k' a dmoré lontins sins bodjî). Dj' a fwait on toû po m' dislaxhî les djambes. F. se dérouiller. Disfondowes: d(i)lahî, d(u)lahî, dislachi, d(i)lachî, d(i)lachi, d(ë)lachi, dèslachî, dèslachi, d(u)lacher, d(u)lachè, duslachî, duslachi, duslacher, duslachè, dëslachî, dislachî, dislahî. | dislaxhî, -eye [addj. & o.f.n.] 1. onk, ene k' on n' a pus rén a lyi dire. Soekarno fourit li prumî prezidint del dislaxheye Indonezeye (L. Mahin). F. indépendant. 2. onk, ene ki n' a pus nole mwaistrijhe. >> cori come on dislaxhî: cori come on pierdou, come on såvadje. F. éperdument. >> on dislaxhî diåle-e-coir°. rl a: efoufyî, epolté, enondé, disgurnaxhî. F. exalté(e). 3. onk, ene ki n' a nou ratna pol seke. F. débauché(e), dévergondé, -e. Disfondowes: d(u)lahî, dislachi(ye), dèslachî(ye), dislachî, dislahî, èye. | dislaxhaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "dislaxhî"; rl a: låtchaedje. F. détachement, libération, émancipation. 2. copurade, moumint k' les payis colnijhîs si dislaxhèt. Gn a bråmint des payis d' Afrike k' alént mî divant les dislaxhaedjes k' asteure. Arile Carlier, c' est on rcwereu sol walon, mins eto on bouteu politike pol dislaxhaedje del Walonreye. Asteure, i gn a pont di pårtis politikes walons ki sont d' acoird po disfinde li dislaxhaedje del Walonreye (S. Dohet). F. indépendance. | dislaxhance [f.n.] situwåcion d' ene dislaxheye djin, sins ratna. Dji vos di ça e tote dislaxhance. F. émancipation, liberté, franchise, indépendance. Etimolodjeye: viebe dislaxhî, cawete -ance, 1997. | dislaxhiveus, e [addj. & o.f.n.] (mot d' politike) ki vout d' tote foice li dislaxhaedje d' on payis. Li waibe Stefane Dohet so les ptitès nåcions d' Urope et les dislaxhiveus movmints. F. indépendantiste. Disfondowes: duslachiveus, dislachiveus, dislahiveus. Etimolodjeye: viebe dislaxhî, cawete -iveus, 1997.
dislecseye [f.n] målåjhmince a scrire, et fé coberôler les sillabes. | dislecsike [o.f.n.] li ci (cene) ki fwait del dislecseye.
dislener rl a: dislinner.
dislinner (si dislinner) [v.pr.] piede del linne, tot djåzant d' on texhou. C' esteut come on bea mousmint k' on-z åreut texhou a ptits côps avou tot s' cour et ki s' åreut dislinné sol tins d' deus båyes (Emile Gilliard). Disfondowes: dislin.ner, dislèner.
dislodjî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. fé rexhe d' ene plaece bén catcheye. Li tchet s' a catchî drî li stouve, nos l' alans dislodjî foû d' la. F. déloger. 2. fé rexhe (ene sakî) di s' måjhone. II. [v.c.] lodjî foû. Po ene djonne feye, ça n' est nén convnåve di dislodjî. III. si dislodjî [v.p.r.] 1. lodjî foû di s' måjhone. 2. (mot d' éndjolisse) moussî foû d' ene session, d' ene copiutrece k' on s' aveut-st elodjî dvant. Ing. to log out. Disfondowes: d(u)lodjî, dislodji, dèlodjî, d(i)lodjî, dèslodjî, dèlojer, dislodjî. | dislodjaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "dislodjî". Li gazete espagnole ABC a fwait ses gros tites so l' dislodjaedje di trinte familes palestinyinnes pazès tanks israyelyins. F. évacuation, expulsion. Disfondowes: d(u)lodjèdje, dislodjadje.
disloyî (codjowaedje) [v.c.] 1. dislaxhî (des elaxheyès biesses). 2. drovi des nuks (a des solés, evnd). rl a: disnukî, disteler.
dismacraler [v.c.] 1. fé ndaler èn emacralaedje. On dit eto: dissôrceler. F. désensorceler, désenvoûter, exorciser, chasser le mauvais sort, rompre le charme. 2. discramyî. On dit eto: diswaibyî, disburtaker. >> dismacraler l' exhea: trover ene rexhowe a en laide situwåcion. Comint sawè comint çki dj' pôreu bén dismacraler l' exhea? (Chantal Denis).
dismanver [v.c.] disbrôler. Cwand i s' sieve d' ene sacwè, c' est pol dismanver. I m' a tot dismanvé mes ostis (F. Deprêtre et N. Nopère). Les fayés silinces ont dismanvé mes pî-sintes (D. André). F. démantibuler, détériorer, détruire. Disfondowes: disman'ver, dèsman'ver, dèsmanver, dèsman'vè. Etimolodjeye: forveyou bodje "manver" (manivele), betchete dis-. | dismanvé, dismanvêye [addj., purade padvant] disbrôlé, distrût. Coinrece Payis d' El Lovire.
dismaryî I. [v.c.] (ene miete po rire) fé ki deus djins maryîs nel soeyexhe pus. Oyi, curé, dji vs a prometou di vs fé ene berwete si vos m' maryîz, Mins vloz ki dj' vos è deye ene bele ? Si vos m' plîz dismaryî, edon, Asteure, dji vos freu on begnon (Léon Antoine). Nacer Abuzayid fourit dismaryî d' foice pa on tribunå a cåze k' il aveut stî djudjî come pardjureu (L. Mahin). II. si dismaryî [v.pr.] divoircî. A schipe maryîs s' vôrént i dismaryî. Etimolodjeye: viebe maryî, disfijhante cawete dis-.
dismeprijhî [v.c.] kidjåzer, vey evi. Çoula c' est fini, nos n' avans pus a dismeprijhî nosse lingaedje, sins por ostant leyî l' castiyan (P. Sarachaga). On dit eto: dilaidi. F. mépriser, détester. | dismeprijhant, dismeprijhante [addj., purade padvant] rabaxhant, tot djåzant do livea d' on mot. Li mot «franskiyon» pout esse riwaitî come dismeprijhant. F. méprisant, offensant. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do francès "mépriser", avou ridoblante betchete dis-.
dismetant [adv.] so ç' tins la. Finixhoz vost ovraedje, dismetant, dji frè l' cafè (J. Haust). F. entretemps. Disfondowes: dismètant, dusmètin, dusmitin, dismotan, dismèton, smètan, tèsmètan. Etimolodjeye: etroclaedje do vî F. administatif: "de ce même temps" (di ç' minme tins). tz a: Inglès "in the mean time", rl a: terchedon, termetant. Coinrece grand Payis d' Lidje. | dismetant ki [aloyrece] tins ki. L' efant djouwe avou l' tere dismetant ki l' mame, el coû, bouwe les lençous (F. Drapeau). Ene sitoele, å minme moumint, Adschind d' å fén fond do tins, Dismetant k' ene ôte rimonte Et s' piede å coron do monde (V. Georges). >> dismetant ki l' avoenne crexhe, li tchvå mourt: Si on ratind d' trop, on s' fwait haper çou k' on vôreut awè. F. pendant que, tandis que.
dismierder (si dismierder) [v.pr.] tirer s' plan. F. se démerder.
dismourkiné, êye [addj.] fayé (êye) ådla. Cwand dj' a rintré, dj' esteu dismourkiné. Disfondowes: dèsmoûrkiné, dismoûrkiné. Coinrece El Lovire.
dismoussî I. [v.c.] 1. rissaetchî les mousmints 2. schoircî (rissaetchî li pea). Li robete a rade yeu stî dismoussseye. II. si dismoussî [v.pr.] rissaetchî ses mousmints. Waite on pô: ele si dismousse bén dvant les djins !!!
dismoussî: ele si dismousse divant les djins !!!
disnorter (codjowaedje) [v.c.] rinde tot pierdou. Li spotchaedje do walon fourit on goulag sicolodjike k' end a dzôrnyî eyet disnorté ene peclêye, di Walons (L. Mahin). rl a: troubler, dizôrner. F. perturber, désorienter. Disfondowes: dènorter, disnorter. Etimolodjeye: bodje "Nôr", rissaetchante betchete dis-, cawete di viebe -ter. | disnorté, êye [addj.] ki n' sait pus cwè. Les prônes a messe, personne n' elzès schoûtéve et nosse pôve curé esteut bén disnorté, lu ki priyive li Bon Diu di nel nén leyî mori divant k' i n' åye ramoenné al biedjreye tos ces måcroeyants la d' Cucugnan (A. Daudet, rat. pa L. Baidjot). Cwand il a coprin k' i vneut d' fé martchî avou l' diåle, li cinsî esteut tot disnorté (G. Lucy). Å mitan d' tot çoula, etur deus tcheyires, disnortêye, Zabete a fini pa leyî tot hatche et matche et peter evoye... el Palestene (J. Schoovaerts). rl a: disbåtchî, disbeli, dizôrné, catibulé, discatibulé. F. perdu(e), désorienté(e), déconcerté(e), déboussolé(e). Coinrece Payis di Smwès. | disnortance [f.n.] estance d' onk (ene) k' est disvoyî (eye), ki n' a pus nou rafiya (k' a pierdou l' espwer). Mins dabôrd èn passe nén tot t' tins A t' fé pus laid ki t' n' es, Et a tchoûler so ti dzôrnance, So t' disnortance Et ti dseulance (L. Mahin). rl a: diloujhe. Etimolodjeye: viebe disnorter, cawete -ance, 1998. | disnortaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disnorter". rl a: troublaedje. F. perturbation, dérèglement.
disnower rl a: disnukî.
disnukî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. disloyî (ene sacwè ki tént pa on nuk). Disnukîz vos laecetes. rl a: disfé. F. dénouer. 2. (imådjreçmint) discramyî. C' est ene drole d' afwaire a disnukî. F. démêler. 3. fé raler (on mimbe, ene djonteure aroedis). Po disnukî on mimbe, el fåt médyî lontins. rl a: disroedi. F. dégourdir, dérouiller. II. si disnukî [v.pr.] 1. si distinkyî, tot djåzant do pé d' ene vatche après l' velaedje. F. se ramollir. 2. kimincî a roter, po èn efant, li djonne d' ene biesse. Les veas cmincèt a s' disnukî après 12 heures, et ls efants, elzî fåt shijh moes. Disfondowes: d(i)noukî, d(u)nokî, disnukî, dunokî, disnukè, dinoukî, disnuker, disnower, dèsnôwer, dèsnonwer, disnëwer. | disnucaedje [o.n.] disloyaedje. Disfondowes: dunokèdje, disnucadje, disnowâdje, disnëwadje, disnukèdje.
dispåde 1 (codjowaedje) I. [v.c.] sipåde. Il ont dispårdou l' fôraedje po l' fener. Il est evoye dispåde li fumî. Il ont dispårdou tote l' aiwe so l' plantchî. Vola m' laecea dispårdou. Les petotes sont dispårdowes totavå l' aire del gregne. Les puns sont tot dispårdous so l' gurnî. Deus rigletes di posteas electrikes dispårdèt ene tene djaene loumire (J.P. Dumont). rl a: rispåde, sitramer, sitårer, bardouxhî. F. épandre, répandre, épancher, renverser, éparpiller. >> Kî dispåd ses djotes ni les ra måy totes: cwand on fwait ene sacwè d' måhonteus, minme k' on saye del fé rovyî, les djins endè wårdèt todi kéke sovnance. >> dispåde ses liårds: furler ses cwårs, elzès dispinser a non-syince. F. gaspiller. >> dispåde les eures: (tot djåzant d' ene ôrlodje) mostrer les eures ki passèt. Ene ôrlodje tote dislabrêye Dispåde ses eures sins souner (C.Thonet). F. égrener. II. si dispåde [v.pr.] si spåde. Li tcherete a rviersé et les oûs s' ont dispårdou so l' pavêye. F. se répandre, se renverser. Disfondowes: dispaude, duspâde, duspaude, dèspârde, dèspaude, dèsparde. Etimolodjeye: viebe "spåde", refoircixhante betchete "di- 2" (bén spåde). | dispårdadje 1 [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "dispåde" (F. épandage, épanchement, éparpillement), et copurade: lene ki monte et dischinde, dins on grafike, et mostrer les candjmints d' ene sacwè k' on studeye. F. courbe. | dispårdeuse [f.n.] machine po dispåde a l' ansene. F. épandeur à fumier. Disfondowes: dèspôrdeuse.
Dispårdaedje do nombe di botayes d' ene drougue alowêyes par djoû, åddilong d' l' anêye, so troes ans (adjinçmint fwait pa L. Mahin).
dispåde 2 [v.c.] (mot d' cinsî) aclairi (les petråles). Nos aléns dispåde les petråles avou nos parints. F. démarier. rl a: dismaryî, mete a one. Coinrece Payis d' Nivele et Tchålerwè. Etimolodjeye: viebe "spåde", contråve betchete "di- 1" (espaitchî d' si spåde). | dispårdadje 2 [o.n.] aclairixhaedje.
dispaitchî (si ~ ) [v.pr.] si dixhombrer. Disfondowes: su duspâtchî, su dispêtchî, së dëspintchi, ès' dèspêtchi, su duspêtcher, su duspêtchè.
dispårpiyî (si ~) [v.pr.] si stramer, si spåde. Dispu les hôteus d' inte les foirts di Lidje, nos n' avéns co fwait k' ercouler; et nos piede, nos dispårpiyî, sins cwåtes ni ôres (W. Bal). F. s'éparpiller.
dispeater [v.c.] 1. schoircî. Dji lyi a ramoenné s' kinket, å botchî; lu, po l' siervice, i m' a dné ene coine d' l' åmaye k' i vneut d' dispeater (J. Schoovaerts). F. dépiauter, écorcher, dépouiller. 2. haper (åk a ene sakî). I lyi ont vnou dispeater les cwate djambons. F. dépouiller de, chaparder, détrousser. Disfondowes: dispiater, dispiôler, duspiôler. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "pea", avou l' rissaetchante betchete dis-, et on T d' loyance. Coinrece Basse-Årdene, Coûtchant walon. | dispeataedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si adierça) pol viebe "dispeater". rl a: schoirçaedje. F. dépiautage. Disfondowes: dispiôlaedje, dispiatâdje, dispiatèdje.
Dispeataedje d' on bedot (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
dispinde [v.c.] rissaetchî ene sacwè k' esteut pindowe. Alez mi dispinde li drapea amerloche: les Almands sont co avårla. | dispindeu, dispindeuse u dispindresse [o.f.n.] li ci (cene) ki dispind åk >> dispindeu d' gayole u: dispindeu d' djambons: djin hôte so pîs.
dispinser (codjowaedje) [v.c.]. 2. furler, coshirer (des cwårs). Vos avos wangnî l' gros lot; cwè alez fé d' çoula ?:: Brishôder, dispinser et viker sins traecas (N. Modolo).
dispiôler rl a: dispeater.
displi [o.n.] 1. sacwè ki fwait del poenne. Ké displi d' aveur des sfwaits efants ! End a dju bén avou, des displis. End a dju bén avou, des displis. Et aprume k' on l' leye e påye, ca li pus ptit displi l' mesbrudjive et lyi dnéve li broûle-cour (J.P. Dumont). rl a: mehin, rujhe, displaijhi. F. déplaisir, chagrin, contrariété, dépit, fâcherie. >> fé displi; u: fé des displis: fé del poenne. I n' sait fé k' des displis. F. chagriner. 2. rujhe. rl a: rascråwe. F. ennui, tracas. >> aveur on displi so l' coir: aveur ene rascråwe, aveur des rujhes. F. problème, difficulté, os. Disfondowes: dispi, duspli, duspu, displi. Etimolodjeye: latén "despectus" (minme sinse).
displitchî (codjowaedje) [v.c.] bén splitchî. Les poplîs displitchîs sol bas cir di l' otone Ershonnèt les pilasses avou leus futs bén droets (L. Declercq). Disfondowes: dèsploukî, dèsplukî. Coinrece Cinte.
displocter I. [v.c.] 1. rissaetchî les roejhins d' ene troke, les poes d' ene peclêye. Vola ene troke, disploctez l'. On-z a displocté totes les gurzales. Les gurzalîs sont tot disploctés. F. égrener, dépouiller, égrapper. 2. rissaetchî les foyes (d' èn åbe). F. effeuiller. II. si displocter [v.pr.] si si disfouyî, si disploumer, tot djåzant d' èn åbe. F. s'effeuiller, perdre ses feuilles. Etimolodjeye: viebe plocter, (refoircixhante) betchete dis-. | disploctaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "displocter". F. égrenage, égrènement, dépouillement, effeuillement, chute des feuilles. >> disploctaedje des trokes di cossounes: (mot d' linwincieus) tcheyaedje d' ene u deus cossounes etimolodjikes ki s' voet dins les mots walons.
disploumer u disploumter I. [v.c.] ploumer, dj' ô bén: 1. rissaetchî les plomes a. Ploumer ene poye, on pidjon. C' est nén rén do disploumter des ptits oujheas. F. déplumer, plumer. 2. rissaetchî les foyes, les fleurs, les fruts. Li bijhe disploumtêye les coxheas. Vos avoz co stî disploumter mes rôzîs. F. effeuiller, dégarnir. 3. prinde tos les cwårs da. I s' a fwait disploumter ås bêyes. Tot djouwant avou les cwårs di s' patron, i displome li banke del royinne d' Inglutere et fé tronner les martchîs ås tites dins l' monde etir (L. Mahin). Loukîz a: emantchî. F. plumer, dépouiller, déposséder, escroquer. II. si disploumer u si disploumter [v.pr.] 1. wayimer (piede ses plomes, al såjhon u a cåze di programes d' aclecaedje, tot djåzant des poyes et ds ôtes oujheas. Dj' estans al såjhon k' les poyes si disploumèt. F. muer. 2. piede ses foyes å waeyén-tins tot djåzant des åbes. Avou l' djalêye, les foyes des åbes ont stî flaneyes, mins l' nute k' a tant shoflé, il ont stî tot disploumés (L. Nisen). F. se défeuiller. 3. piede ses tchveas. Waite on pô, dji m' displome tot. F. se dégarnir. | disploumé, disploumêye [addj., purade padvant] 1. sins plomes. F. en phase de mue. 2. sins foyes, sins tchveas. tot djåzant d' èn åbe a l' ivier. 3. tchenou, -owe, pelake (k' a pierdou tos ses tchveas). I n' a k' cwarante ans et il est ddja tot disploumé. F. chauve. 4. (må) arindjî, -eye. On dit eto: dilofré, eburtaké, emantchî, må atelé. F. en piteux état, dans de vilains draps. | disploumaedje u disploumtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "disploum(t)er" et "si disploum(t)er". F. plumage, escroquerie, abus de confiance, mue, défeuillage, défeuillaison, calvitie.
dispoujhî [v.c.] tot poujhî (di l' aiwe), et vudî (on pousse, ene basse). Vos estoz come li ci ki vleut dispoujhî l' mer avou on ptit coyî. Li londmwin, li mougneu d' efants dit å fi do prince di dispoujhî on grand vevî avou ene schåfe di djaeye (ramexhné pa Paul Marchot). F. vider. >> hodé come onk k' åreut dispoujhî Sambe et Mouze:: fén hodé. Etimolodjeye: viebe poujhî, refoircixhante betchete dis- (tot poujhî).
dispoûsler (codjowaedje) [v.c.] sipoûsler. | dispoûslêye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). Il ont yeu ene fameuse dispoûslêye ås eleccions (L. Somme). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene dispoûslêye. Elle a fotou ene dispoûslêye å gamén.
disraté, disratêye [o.f.n.] dins l' ratourneure: >> cori come on disraté: cori rade.
disrîlé, êye [addj.] foû rîle. On disrîlé viebe. rl a: erîlé. F. irrégulier, ère. Etimolodjeye: årvier di "erîlé", 2000. | disrîlêye [f.n.] foû-rîle. F. exception.
disrôder [v.s.c.] sårter. rl a: rou.
disroedi (codjowaedje) si disroedi [v.pr.] fé fé des movmints a on mimbe k' a dmoré lontins sins bodjî, å coir k' est aroedi. On s' disroedixh dins l' tchôd solea d' Ardeche (E. Pècheur). rl a: roed; rl a: si dislaxhî, si rlåtchî, s' afroyî. F. se dérouiller les jambes, se détendre. Disfondowes: dusrèdi, disrwèdi, disreudi, dusrûdi, dësrwadi.
disruni (codjowaedje) I. [v.c.] fé ndaler l' eruni so on fier. Dj' a passé m' tins a disruni ci vî coutea la. On trimpéve dins li stin les fortchetes et les couyîs po lzès disruni. I metént les vîs bolons ene nute dins on coca, et å matén, il estént disrunis. rl a: rischurer, disrouyî. F. décaper, dérouiller, astiquer. II. [v.s.c.] piede si erunixhaedje, tot djåzant d' on fier. Mi fiermint disrunixhrè come i s' a eruni (L. Pirsoul). F. se dérouiller. >> Nosse fier a ristinde est eruni; ni disrunixhrè-t i jamwais ?: fråze ki les djins do payis d' Djivet fijhèt repeter ås etrindjîs po saveur s' il ont a fé a des Walons (ramexhné pa C. Bruneau). Disfondowes: dirèni, d(u)zèrèni, disrigni, disruni, disrèni, disrûni, d(u)zarouni, dusrouni. | disrunixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disruni". I faleut conter on djoû dins l' prodût pol disrunixhaedje. F. décapage, enlèvement de la rouille. Disfondowes: dusrounichadje, disrunichadje, disrunihèdje, disruniadje, disrignadje. | disrunixhant, e [o.f. addj. & o.n.] ki fwait disruni. I prindént tot bounmint do coca come disrunixhant po leus vîs bolons. F. décapant(e). Disfondowes: dusrounichant, disrunichant, disrunihant, e. Etimolodjeye: viebe disruni, cawete -ant, 1995.
diss [codjowa] viebe "dire" a l' atôtchî di l' indicatif prezintrece, foûme dimandrece. 1. dins ene fråze di dmande. K' è diss, valet, di nosse novele åmaye ? F. dis-tu. >> K' è diss ?: a) cwè çki t' endè dis. b) bondjoû, ké noveles ? rl a: kedissî. c) Tite di coirnêye e walon dins des gazetes, et d' ene emîssion d' tévé. 2. dins ene fråze di djhaedje, eployî come aduzoe. Li voleu aveut ene brune calote, diss.
dissåjhner / dsåjhner [v.s.c.] mawri dtrop, et ni pus esse bon, tot djåzant d' ene dinrêye di såjhon. Ni tårdjîz nén po soyî vosse four et n' el nén leyî dsåjhner (J. Lahaye). Loukîz a: assåjhner. F. flétrir, défraichir, s'altérer.
disserer (codjowaedje) [v.c.] 1. drovi ene sacwè k' esteut seré a clé. On n' sait disserer l' ouxh. 2. distinkyî. Dissere mu mi echêpe.
disseuver [v.c.] singnî (èn åbe). Disfondowes: dus'sêver, dussêvrer, dis'seuver. | disseuvrece [f.n.] usteye do bokion po disseuver les åbes. Dj' aveu wårdé l' disseuvrece o buro des dwanes, po s' i gn aveut onk k' on-z aveut ramassé, k' åreut vnou avou des mwaijhès idêyes el tiesse. Disfondowes: dis'seuvrèce. | disseuvete [f.n.] disseuvrece. Disfondowes: dus'sêvrète, dis'seuvrète.
disshonner I. [v.c.] disfé çou k' esteut eshonne. F. désassembler, disjoindre. II. si disshonner [v.pr.] ni pus esse eshonne, tot cåzant d' payis, di cayets. Li Yougoslaveye s' a disshonné inte 1990 eyet 1999. Dimwin u après, vosse soce si va dishonner; ça vs pind å nez, todi. rl a: si discwåtler. F. se désintégrer, éclater, se démembrer, se disloquer. Disfondowes: dis'son.ner, dis'sonler, dus'sanner, dus'sonler, dis'chèner, dès'chaner, dis'chon.ner. Etimolodjeye: bodje shonner, betchete dis-, 1995. | disshonnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "disshonner". Li roman s' passe après li disshonnaedje di l' Union Sovietike. F. désintégration, désassemblage, dislocation, démembrement. Disfondowes: dis'chon.nadje.
dissonnter / dsonnter I. [v.c.] stramer des gotes di sonk so (åk, ene sakî). Il aveut l' vizaedje tot dsonnté (J. Haust). rl a: sonk, essonnter. F. ensanglanter. II. si dsonnter [v.pr.] si taetchî avou des gotes di s' sonk. I s' dissonnteye tot (J. Haust). Disfondowes: d(is)son.n'ter, d(u)sôn'ter, d(is)son.n'tè.
dissôrceler (codjowaedje) [v.c.] dismacraler. Disfondowes: dis'sônrcèler, dis'soûrcèler, dis'sôrçuler, dis'sonrcèlè, dës'sôrcëler, d(is)sôrcèler.
dissu 1 / dsu u dissur / dsur (divant on prono a ene sillabe) [divancete] 1. so. Shofele dissu l' tchandele pol distinde (A. Masson). On s' croet l' pus hôt do monde cwand on est dsu s' passet (F. Dewandelaer). Ladsu, Dédé rbôme dissu s' vijhén d' bankete, drouve les iys eyet ravize tot biesse (D. Heymans). Sol batea, les refudjîs estént ecassîs onk dissu l' ôte, dizo l' tapant solea des tropikes (L. Mahin). Nos djins, dsu l' Etrernete asteure Naiveynut po s' mete e valeur (Emile Dumont). Mins elle avént des niyåds dissur zeles, dji m' sovén, les viyes, hin, elle avént d' l' ôr (Y. Gourdin). Li five aveut rtoumé po ç' shijhe la; mins do côp, li Monde s' î aveut fwait ene idêye dissur mi (L. Hendschel). Vos vénroz fé l' djonne ome eyet rdressî vosse tiesse, Paski l' feye do vijhén s' årè rtourné dsur vos (G. Wiyame). F. sur. >> dissu n' on l' ôte: onk dissu l' ôte. >> dissu tere: dissu l' Daegn. >> dissu l' côp d' dijh eures diviè 10 eures. F. sur le coup de. >> côp dsu côp: on côp (foirt raddimint) après l' ôte. F. coup sur coup. 2. eviè. Di Sousse, dj' avans rmonté dissu Monastir e trin (Y. Gourdin). Mins il a todi roté dissu l' clairté k' il aveut veyou (ramexhné pa P. Marchot). Les aloumires loumént co l' anuti, mins di l' ôte des costés des cresses, dissu Laspi et Moubouloutsa, djus sol Noere Mer (L. Mahin). F. sur, vers, du côté de. Disfondowes: d(is)su(r), d(us)su(r), d(is)so(r), d(us)so(r), d(ës)së(r), d(ès)su(r). Etimolodjeye: bodje so dizo disfondowe su, betchete di-. Coinrece Nameur, Tchålerwè, Bassårdene.
di-stant u distant [divancetire] d' estant (a ene metowe plaece), a pårti di. Dji l' a ricnoxhou di-stant cial. Di-stant a l' copete del hourêye, nos voerans l' eglijhe. Di-stant so nosse soû, dji vs a veyou passer Dji l' a veyou di-stant m' finiesse (J. Rode). Dji so seur ki, cwand vs alez tourner, k' i vs voeront passer, paski, di-stant les maronîs, on discouve tot l' tournant del levêye (Jules Leruth). F. (à partir) de, étant positionné au niveau de. >> distant la: tot estant metou e ç' plaece la. F. de là. Etimolodjeye: aplacaedje del divancete di et do pårticipe prezintrece estant.
distchamter (si distchamter) u distchamler (si distchamler) [v.pr.] aveur ses tchames ki s' dismantchèt, tot djåzant d' ene rowe di bwès. Li rowe s' a distchamlé (ramexhné pa M. Francard). On dit eto: disdjanter. Disfondowes: si distcham'ter, su dustcham'ler.
disteler (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rissaetchî (les tchvås) foû d' l' atelêye. Alez s' disteler Bixhete. F. dételer. 2. disnukî, tôt cåzant des laecetes des solés. rl a: disloyî. F. délier. II. [v.s.c.] 1. dismantchî l' atelêye des tchvås. Il a rmoussî el måjhon ddja sins disteler. F. dételer les chevaux. 2. si djoker d' travayî. On-z aveut distelé a cwatre eures et dmeye. F. cesser le travail, débrayer. III. si disteler [v.pr.] si dismantchî. Après l' tronnmint d' tere, l' ouxh esteut cråndimint distelé. F. se détacher. | distelaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe «disteler». Dimwin, c' est des distelaedjes di tos costés. F. détellement, détachement, débrayage, grève, arrêt de travail. >> grands distelaedjes: greve tos costés. F. grève générale.
distin ki u di ç' tins ki [aloyrece] tins ki. Dji ristindeu distin k' les efants estént e scole (J.J. Gaziaux). F. pendant que.
distinkyî, distinkieye [addj.] nén bén tinkyî (eye). rl a: låtche, rilåtchî. F. détendu, hypotonique.
distoker [v.c.] 1. rissaetchî (ene sacwè, ene sakî) d' ene plaece wice k' il est tnou astok. Di Djerlaxhe et si ekipaedje ont metou 7 moes po distoker l' batea foû des bokets d' glaece (P. Sarachaga). On dit eto: distraper. F. délivrer, dégager, détacher. 2. risaetchî ene astoke metowe po caler ene rowe. | distokeu, distokeuse u distocresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki distoke ene sacwè. 2. distokeu (mot d' foclore e Hinnot, Roman Payis) djonne ome nén maryî ki saye, avou ses soçons, di distoker et fé avancî li tchår do cwareme, å grand feu, ki les omes maryîs sayèt d' astoker. Les astokeus vinèt mete des ptits ablos divant les rowes do tchår; les distokeus les vnèt saetchî evoye.
distrîxhî [v.c.] sårter. F. défricher. Etimolodjeye: bodje trîxhe, betchete dis-. | distrîxheu, distrîxheuse u distrîxhresse [o.n.] sårteu(se). S' on m' dinreut des aiyes, dj' åreu håsse di cwiter m' viyaedje et dj' ireu vey Lidje et ses belès dicåces tot djhant Diewåde ås distrîxheus (L. Lagauche). F. défricheur.
distrocler [v.c.] 1. saetchî les grins (d' reujhin, evnd) foû des trokes. F. égrener. 2. asclairi (les troclêyes di petråves). Penêye soye ås bwès di stouve ou i distroclêye ås betråles, sorlon l' såjhon (J. Lahaye). 3. disshonner des djins rapoûlés. C' est des djindåres a tchvå k' ont dvou vni distrocler l' metingue. F. séparer, disperser, disloquer. 4. (mot d' linwincieus) riscrire èn etrocla e deus u pluzieus mots. Les etroclas come "djel", "tels" "sol" "el" si polèt scrire distroclés inla: dj' el, t' els, so l' , e l' . rl a: disclaper. Disfondowes: distroclè, distrocler. | distroclaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "distrocler". rl a: disshonnaedje. F. égrenadje, dispersion, disloquation.
distrût-tot [o.n.] dåre-tot-djus. N' av' nén veyou si l' gamén a vnou e djårdén avou sacwants distrût-tot come lu ? (G. Fay). Etimolodjeye: no d' aplacaedje viebe (distrure) + coplemint (tot).
disvoyî I. [v.c.] 1. fé candjî d' voye. On nos a disvoyî so Kano, e Nidjeria. rl a: disforvoyî. F. dérouter, détourner. >> disvoyî ene lete: el revoyî a ene novele adresse. >> disvoyî ene bale: (fotbale) li fé candjî d' direccion po l' ôte ekipe èn nén l' aveur, u po k' ele ni mousse nén e gôl. F. dévier le ballon. 2. fé rexhe del droete voye. I s' a leyî disvoyî pa ene feme marieye. Il a stî disvoyî k' i n' aveut pont d' ådje. Pinsez, dj' aveu leyî m' feme disvoyî on bråve ome di curé (J. Schoovaerts). rl a: dislaxhî. F. dévoyer, débaucher, pervertir, dépraver. 3. (imådjreçmint) rinde målureus. rl a: discatibuler. II. si disvoyî [v.pr.] 1. piede si voye. I s' a disvoyî dins l' bwès, ayir a l' brune è vlant nd aler a Slinrî. F. s'égarer. 2. rexhe do droet tchmin. Ele ni frecante pus avou Leyon pask' i s' disvoye. F. se méconduire, se dévoyer. 3. taper al diloujhe, piede l' espwer, si rinde målureus. rl a: si disbåtchî, si diloujhî. F. se désespérer. 4. si mete al plouve, tot cåzant do tins. Li tins est ttafwait disvoyî; Dispu des djoûs, i ploût a rlaye (P. Maudoux). F. se gâter. Disfondowes: disvôyi, dèsvoyî, dèsvoyi, disvoyî, disvoyi, dusvôyî, dësvoûyî, dusvônyer, dusvoyè, disvwèyî, dèvwayî. | disvoyî, disvoyeye I. [addj.] 1. ki n' sait pus cwè, tot cåzant d' ene djin. Il est tot disvoyî dispoy k' il a pierdou s' feme. Il esteut disvoyî jamwais, l' efant (E. Gilliard). Li viye matante sayive di tchoûler come i fåt k' on tchoûle dins des pareys cas; elle end esteut tote disvoyeye (L. Hendschel). rl a: disbåtchî (eye), disbeli (eye), dizôrné (êye), disnorté (êye), catibulé, discatibulé. F. découragé(e), dérouté(e), perdu(e), égaré, décontenancé(e). 2. mwais (tot djåzant do tins). F. mauvais, instable, abominable, déplorable. 3. (radoûcixhant mot) k' a li schite. rl a: disrindjî. F. dérangé(e). 4. hodé (êye). Dji so tot disvoyî d' aveur woeyî tote nute. F. fatigué(e). 5. k' a cwité l' droet tchmin. F. dévoyé(e). II. [o.f.n.] pitit(e) voleu(se), djouweu(se) di mwais toûs. F. petit délinquant. Disfondowes: disvoyî, -îye, dusvoyé, êye. | disvoyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "disvoyî". F. déviation, détournement, dévoiement, dérivation, perversion. rl a: disforvoyaedje. Disfondowes: disvoyadje, disvoyèdje, dusvoyèdje, dèsvoyâdje. | disvoymint [o.n.] 1. disbåtchance. Por zels, gn a pupont d' ovraedje, et pupont d' veye; c' est l' disvoymint (E. Gilliard). Nén ene tombe, nén on monumint A Tchatila; Pont d' aswadje divins l' disvoymint Po ces djins la (L. Mahin). rl a: disbåtchmint, diloujhmint, ralaedje plin. F. désespoir, découragement, égarement, abattement. 2. (radoûcixhant mot) schite. rl a: disvûlmint. F. diarrhée, entérite, dérangement intestinal. Disfondowes: disvôymint, disvoymint, divwèymint, dèvwamint, dèvôymint, dèvweymint, dèvwêymint. 3. (mot d' fotbalisse) pitaedje-evoye del bale, po les ôtes nel nén aveur. F. déviation. | disvoye [f.n.] 1. voye di scour, cwand on fwait des travos so ene rote. Il ont fwait ene disvoye, po k' on n' passe nén dvins Hanut. F. déviation, détournement, dérivation, voie provisoire. Esp. desvío. 2. diloujhe. Tchantez bea raskignoû Tchantez so vosse tiyoû Vos avoz l' cour al djoye Mi dji l' a-st al disvoye (tchanson d' efants). rl a: disbåtche. F. désespoir. Etimolodjeye: sivierba di "disvoyî". | disvoyance [f.n.] 1. disbåtchance. rl a: diloujhance, discatibulance. F. désespoir. 2. faitindjes des ptits disvoyîs. F. délinquance. Etimolodjeye: viebe disvoyî, cawete -ance, avou assaetchance di "disseulance", 2002. | disvoyeu, disvoyeuse u disvoyresse [o.f.n.] li ci (cene) k' endè disvoye èn (ene) ôte. rl a: dibåtcheu. >> disvoyeu d' efants: pedoclasse.
diswaibyî I. [v.c.] 1. dizôrner (fé piede li tiesse a cåze d' on candjmint d' djîsse, d' åbitudes). I n' fåt nén diswaibyî les viyès djins. Dji so tote diswaibieye avou ç' novele eure la. Les poyes k' on candje di poli sont totes diswaibieyes. On poitrè tos les bokets des spiyeyès posteures di l' eglijhe po les taper e Sambe al minme plaece; come ça, i n' seront nén diswaibyîs, tertos eshonne (E. Gilliard). F. dépayser, déranger, troubler, perturber. 2. saetchî ene sakî foû do penin. rl a: discrouker, discroler, disburtaker, discramyî, dismacraler. F. sécourir, dépêtrer, tirer d'embarras. 3. fé cori evoye. N' alez nén diswaibyî mes poyes, la vozôtes. rl a: axhårer. F. faire déguerpir, effaroucher. II. si diswaibyî [v.pr.] 1. piede ene åbitude. rl a: si disbitouwer. F. se déshabituer. 2. si cwiter (inte on djonnea eyet s' mayon). F. rompre. 3. cori evoye. F. déguerpir. Disfondowes: diswêbyî, d(i)wêbî, d(u)winbî, diswêbyi, diswêbî, duswêbier, duswêbiè. | diswaibiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "diswaibyî" eyet "si diswaiyî". rl a: disbitouwadje. F. perturbation, désarroi, désordre, dérangement, dépaysement, trouble, rupture (des fiançailles). Disfondowes: diswêbièdje, diswêbiadje, d(u)wêbièdje, d(i)wêbièdje.
diszoumer [v.s.c.] raptiti l' vuwe d' ene imådje. Ing. Zoom out. Etimolodjeye: viebe zoumer, betchete dis-, 2002.
Diu [no d' "djin"] Bon Diu (dins des ratourneures totes fwaites). rl a: Diè, nodidju. >> mon Diu: Bon Diu ! (siclameure). >> onk (ene) ki n' croet ni Diu ni a diåle: ki n' croet nén al rilidjon. rl a: måfiyant. F. athée, incrédule, impie, incroyant(e). Arabe: kafir. >> po l' amour di Diu: dijhêye po dmander ene sacwè. >> gråce a Diu: ureuzmint. >> si stitchî el påter° mågré Diu.
divancete / dvancete [f.n.] (mot d' croejhete) sôre di ptit mot, ki s' mete pa dvant on no, on prono, u ene troclete di mots, et ki mostere li sôre di coplemint k' c' est. Etimolodjeye: bodje divant, cawete -ete (metowe po -rece), avou assaetchance do viebe avancî, 1996.
divant 1 / dvant I. [divancete] mostere li plaeçmint do coplemint la k' les ouys polèt loukî, sins bodjî a droete u a hintche (po ene djin), do costé k' on intere (po ene måjhone), evnd. Elle esteut dvant ses ouys. Contråve: dirî. F. devant. II. [adviebe] metou (metowe) divant les ouys. Ni vos metoz nén dvant. On dit purade: padvant, ådvant. F. devant, à l' avant. III. [o.n.] costé metou come li vizaedje (d' ene djin); costé k' on voet (d' ene sacwè). Il a rmolou li dvant d' l' oto. F. devant, avant. >> ni cnoxhe di do dvant ni do drî: måhonteus messaedje, replaecî pa "ni cnoxhe ni d' Eve ni d' Adan. >> Divant d' ouxh: plaece k' i gn a divant l' ouxh di vosse måjhone. I fåt schover si dvant d' ouxh, divant di rwaitî l' ci des ôtes. rl a: soû F. seuil. Disfondowes: d(i)vant, d(u)vant, d(è)vant, d(ë)vant, d(i)vont. | divanteure / dvanteure [f.n.] 1. costé d' ene måjhone avou l' ouxh d' intrêye, å pus sovint metou ki rwaite li voye. Ene divanteure di pires. rl a: volé, lérece. F. façade. 2. (imådjreçmint) vizaedje et pwetrene (d' ene feme). Disfondowes: d(i)vanteure, d(u)vantore, d(u)vanteure, d(u)vanture, d(i)vanture, d(è)vantûre, d(ë)vantëre. | divantrin / dvantrin, d(i)vantrinne I. [addj. padrî u padvant] metou, metowe padvant. F. antérieur, facial. >> voenne-cåve divantrinne: (mot d' årtisse, di medcén) voenne ki ramoenne li sonk del tiesse, po les cwate-pates. F. veine-cave antérieure. >> pådje divantrinne: (mot d' cibernaivieu) prumire pådje d' ene waibe. F. page d'accueil. Ingl. homepage. II. divantrin [o.n.] vantrin. Rimetoz vosse divantrin. On dit eto: schorsoe, schô. F. tablier.
divant 2 / dvant [divancete] metou a ene date pus ancyinne dins l' tins. Contråve: après. F. avant. >> divant waire; u divant nén beacôp: bénrade. Li pådje etire serè håynêye divant waire. On dit eto: torade. F. bientôt, sous peu, incessamment. | divantrinnmint / dvantrinnmint [adv.] divant ene sacwè d' ôte, k' on-z a ddja dit. On s' sieve mwints côps des dobes erî tins po djåzer d' åk ki s' a passé dvantrinnmint (L. Hendschel). F. antérieurement.
divant-ayir / dvant-ayir u divant-z-ir / dvant-z-ir [adv.] li djoû di dvant-z ir. F. avant-hier. On dit eto: divant-ersè.
divant-ersè / dvant-ersè [adv.] divant-ir. rl a: ersè. Disfondowes: d(u)vant-ersè, d(ë)vant-erso, d(i)vant-ersë, avant-erso, avant-ersë, avant-arsë. Gm. avant-èchoi. Tch. avant-érsoi. Coinrece Årdene nonnrece.
divant-l'-dinner / dvant-l'-dinner [o.n.] matinêye. Coinrece payis d' Nameur.
divant-l'-marinde / dvant-l'-marinde [o.n.] matinêye. Coinrece Årdene nonnrece.
divant-plan / dvant-plan [o.n.] (mot d' saetcheu d' poirtraits) çou k' gn a tot près so ene foto. rl a: erî-plan.
divant-prandjire / dvant-prandjire [f.n.] matinêye. F. avant-midi. Disfondowes: d(i)vant-prandjêre, avant-plandjêre, d(i)vant-prandjire.
divant-z-ouve / dvant-z-ouve [o.n.] adrovaedje (d' on live). Etimolodjeye: mot d' acolaedje, avou Z di béndjhance, sol modele "divant-z-ir", 1900.
divénr / dvénr [o.n.] (v.v.m.) vénrdi. >> djoû bon Dvénr: bon Vénrdi (vénrdi d' Påke). >> Li djoû bon Dvénr, i djale, i radjale, et rén n' edjale: On croeyeut ki le sumaedjes do djoû bon Dvénr reyussixhèt a tot côp bon, a cåze di l' omonimeye, e plaeces di divénr (vénrdi) eyet divere (dinrêye). Disfondowes: d(ë)vér, d(u)vinr, d(u)vènr. Etimolodjeye: latén "dies Veneris" (djoû d' Venus, diè des Romins), vî walon "devenres, divenres, divanres". Coinrece Payis d' Vervî eyet Måmdey.
divénr: Djou bon Dvénr: Djezus poite si croe (djeu del Passion) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
divere / dvere [o.n.] 1. dinrêye (å grin) so pî. Ciste anêye ci, tos les dveres sont bén assåjhnés. La on bea dvere, la ti, valet ! A l' awousse li cinsî rascoye les dveres. F. céréale. 2. dinrêye (prodût del tere). End a dju yeu, des dveres, so ç' boket la. Les cotlîs saetchèt cwate u cénk diveres d' ene tere bén ecråxheye. F. récolte. 3. pitit dvere: verdeure so pî. On-z a mezåjhe di plouve po les ptits dveres. Ene tchôde plouve fwait brotchî foû les ptits dveres (ramexhné pa J. Haust). Il a toumé ene måle mane sol tere, les ptits dveres sont-st emanés. F. légumes. 4. vere (tondaedje d' ene berbis). F. tonte. Disfondowes: d(i)vêre, d(u)vâre, d(u)vénre. Coinrece Grand Payis d' Lidje. | diveryî / dveryî, dverieye [addj.] sins pont di dvere dissu, tot cåzant d' ene tere. Li tere est dverieye, abeye ! k' on l' risseme ! Ene boune tere ni doet måy dimorer dverieye. rl a: everyî, reveryî. F. nu, inoccupé, dénudé, non cultivée, en friche (terre). Disfondowes: d(i)vêryî, divêrièyed(i)vêrî, d(u)vârî. | diveriaedje / dveriaedje [o.n.] rascoyaedje des dveres. Li prumî d' nôvimbe, po les Celes, c' esteut l' fén des dveriaedjes (L. Piette). F. récolte. On dit eto: awousse. Etimolodjeye: bodje "divere", cawete -aedje.
diviè / dviè; divier 1 / dvier 1 (divant on prono u èn adviebe a mierpî) [divancete] aviè dins les sinses: 1. do costé di. Il est evoye diviè l' martchî. F. du côté de. >> diviers chal: di ç' costé cial. Dji l' a veyou divier chal. Il a ploû a flaxhe divier cial. On dit eto: avår ci, avier cial. F. par ici, dans ce coin. >> divier la: di ç' costé la. Ele dimeure a Djoupeye ou dvier la. On dit eto: avår la, avier la. F. de ce côté là, dans ces environs. 2. a pô près a. Dji vs irè vey diviè les doze eures. Ça s' a passé diviè 1910. Il a ndalé dviè Påke. C' esteut dviè l' anuti. Il est dviè cwatre eures. On dit eto: sol cotoû di, eviè. F. vers. Etimolodjeye: bodje viè, betchete di-.
dvier 2 [o.n.] 1. evier. Fåt laver vos tchåssètes å dvier. F. envers. >> tot va å dvier: to va cron. L' eure d' ådjourdu, tot va å dvier. F. sens dessus dessous. 2. erî. F. arrière. tchaire å dvier: toumer en erî. Il a tcheyou å dvier. On dit eto: å rvier. F. à la renverse. Etimolodjeye: bodje latén "versus" (loukîz a: viè), betchete di-.
divierti / dvierti (codjowaedje) I. [v.c.] amuzer. Nos alans divierti tot l' monde. Il est malåde, fåt k' on l' diviertixhe. F. distraire. II. si dvierti [v.pr.] s' amuzer. C' est po s' divierti k' on va a l' dicåce. Tant k' a nozôtes, hon, mes amisses, Loucans di nos foirt bén dvierti (ramexhné pa J. Thiry). Nos avans l' fizik Ouy po nos dvierti Tot levant nosse botaye (tchanson del revolucion lidjwesse). F. se divertir, se délasser. | diviertixhant / dviertixhant, e [ addj.] ki dviertixh. C' est on foirt diviertixhant djeu. F. divertissant, amusant, distrayant. | diviertixhmint / dviertixhmint [o.n.] amuzmint. Li muzike, c' est on bea dviertixhmint. Tant k' ås dviertixhmints, les Walons voeyént voltî l' muzike eyet l' danse (P. Bastin, rat. pa P. Sarachaga). F. divertissement, amusement, distraction, réjouissance, délassement.
divinr (vénrdi) rl a: divénr.
divinre (dinrêye) rl a: divere.
divins / dvins [divancete] dins, copurade: 1. divant on mot å pluriyal, avou l' årtike "les". Divins les viyès måjhones. rl a ezès. rl a: ådvins. 2. divant ene mezeure do tins a vni. Divins deus moes. 3. divant on nén definixhant årtike (des, on, ene). Divins on sfwait cas; divins des novalès måjhones. 4. divant on chife. Divins cwate di ces tchenas la, gn av' on ptit coshet. 5. dins l' ratouneure "divins l' tins". rl a: divinltins. Disfondowes: d(i)vins, d(u)vin, d(u)veng', d(è)vins, dèvins. Coinrece payis d' Lidje, et d' El Lovire. | divintrin / dvintrin, inne [addj.] k' est ådvins. I n' mostere måy ses sintimints dvintrins. F. intérieur. | divintrinnmint / dvintrinnmint [adv.] ådvins. Rire do gros des dints, c' est sorire droldimint tot estant mwais dvintrinnmint. Divintrinnmint, dji m' dijheu: "Valeut bén les poennes di m' aveur consyî do mete mi casse si c' est po m' evoyî rider... so m' cou!" (Y. Gendarme). Divintrinnmint ene grande påjhûlisté, k' on n' såreut dire ni cwè, ni come, vos ewalpêye (J.P. Dumont). Sara s' meta a rire divintrinnmint: "Alouwêye come djel so", dit-st ele, "est çki dj' såreu co aveur bon ? Et mi ome, don ! C' est ene viye djin !" (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). Li pretins do teyåte walon, c' est l' fén del såjhon mins ki poite divintrinnmint çou ki va soude do tins del novele (G. Fontaine). F. intérieurement, intrinsèquement. Disfondowes: d(i)vintrin.n'mint, d(u)vintrèn'mint.
divoircî [v.s.c.] cwiter lweyålmint li djin ki vos estîz maryî avou. Et ci n' est nén ddja seur ki l' plaitî, ki va rçure les çanses del caisse do tribunå, les rindrè do côp al feme divoirceye. Loukîz a: dismaryî. F. divorcer. | divoircî, divoirceye [o.f.n.] li ci (cene) k' a divoircî. F. divorcé. | divoirçaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "divoircî". F. divorce. | divoirceu, divoirceuse u divoiçresse [o.f.n.] mot d' ome di lwè) li ci (cene) k' a dmandé l' divoice (mins ki n' l' a nén co). F. en instance de divorce. | divoice [o.n.] 1. divoirçaedje. Il î aléve di tos ses pus roeds po ki s' manaedje reyussixhaxhe, témint ki s' divoice l' aveut mesbridjî (J.P. Dumont). F. divorce. 2. situwåcion, sorlon li lwè, d' ene djin k' a divoircî. L' ome et l' feme ont les minmes droets å moumint et tot l' tins d' leu mariaedje come po l' divoice (Declaråcion univiersele des abondroets des djins).
dixhombrer (si ~ ) [v.pr.] aler raddimint. rl a: dispaitchî. Disfondowes: si dis.hombrer, si d(i)hombrer, si dischombrer. Coinrece Lidje Årdene
diyafrague [o.n.] 1. båcnire (d' èn aparey foto). 2. pitite toele di plastike ki les feme si fjhèt mete sol golete del matrice, po n' pont aveur d' efants. Disfondowes: diyafrague [-ak], diyafragme. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. diaphragme.
diyou [o.n.] (v.v.m.) djudi. Disfondowes: dëyou. Etimolodjeye: latén "dies Jovis" (djoû d' Djupiter, diè des Romins). Sorcoinrece Fêmonveye.
dizanoyî / dzanoyî (codjowaedje) I. [v.c.] fé rexhe di l' anoymint. II. [v.pr.] rexhe di l' anoymint. On bierdjî, dit-st i ! Ces djins la savèt toplin dissu les plantes, les oujheas, les stoeles: vola l' ocåzion di m' dizanoyî (Y. Gourdin). F. se distraire.
dizawurer / dzawurer I. [v.c.] 1. coixhî. Si li tchvå pitreut, vos vs frîz dzawurer. rl a: moudri, froxhî, mesbrudjî, pokî, atraper, arindjî, broyî, sipiyî, sitoker. F. meurtrir, blesser, cogner, froisser. 2. distrure. Ele a dzawuré tot s' robe. Il a dzawuré s' marone. F. détruire, abîmer. 3. (imådjreçmint) disbåtchî. Babi, ni vos endalez nén Vos alez tot m' dizawurer; Sins vos, dji n' sai pus a kî m' date; Dji so dins l' disbene et l' bernate (A. Gauditiaubois). II. si dzawurer [v.pr.] si pokî, s' atraper, si coixhî. I s' a tot dzawuré tot toumant a l' valêye des grés. F. se blesser. Disfondowes: d(i)zawirer, duzawirer, dès'zavirer, d(i)zawûrer. Etimolodjeye: bodje "aweure", rissaetchante betchete di-, z di beloyance (rissaetchî l' tchance). | dizawuré / dzawuré, êye [addj.] disbåtchî (eye). | dizawuråd/ dzawuråd, e [o.f.n. & addj.] broye-tot. Dji n' såreu pus shure avou ds efants ossu dzawuråds. F. casseur (euse), destructeur (trice). Disfondowes: d(i)zawiraud, d(i)zawûraud. | dizawurance / dzawurance [f.n.] disbåtchance. F. désarroi.
dizespwer / dzespwer [o.n.] estance d' ene sakî ki n' a pupont d' rafiya did rén. rl a: diloujhe, disbåtche, disbåtchance, diloujhance. F. désespoir.
dizeu / dzeu (dizeur / dzeur divant èn adviebe u on prono å mierpî) I. [divancete] metou pus hôt, dins l' minme bastimint. Il ont-st on cwårtî dzeu l' garaedje. Loukîz a: dissu. F. au-dessus de. II. dizeu [adviebe] pus hôt, dins on bastimint, evnd. Il ont leu såle di bagn cial dizeu. F. au-dessus. III. [o.n.] plaece metowe å hôt. Il ont-st ene måjhone adjokêye sol dizeu do tiene. F. dessus | dizeutrin / dzeutrin, inne I. [addj.] metou (owe) dizeu (ene ôte sacwè, sakî). Il est reki ki li dzeutrin boket do tchamp dinrè passaedje å dzotrin boket pol bisteu, tchår et tcheretes a mwinde damaedje (ake di notåre, Ovîfa, 1765). Ene sitoele ki schite, c' est ene trinnêye dins l' cir, del nute, del coleur d' ene sitoele, a cåze di plovantès pires ki cbroûlèt tot moussant dins les coûtches dizeutrinnes di l' air. Li destinêye, c' est vosse veye, veyowe come ene sacwè k' i fåt viker, mins k' a stî decidêye d' avance pa ene Foice Dizeutrinne. Ci idêye la, ki l' francès est ene langue dizeutrinne, a stî å 19inme et 20inme sieke eployeye po spotchî les ptits lingaedjes come li walon (L. Mahin). II. [o.f.n.] li ci (cene) k' est ådzeu d' vos dins ene schålance administrative. Ene axhlêye, c' est on gueuyaedje d' on dzeutrin, ki vos lyi avoz djouwé on toû, u paski voz avoz fwait ene biestreye.
dizi (a l' atake ey après cossoune, råle) / dzi [o.n.] 1. colevrot. Wice alez, vos, les troes dzis So l' tchå do tcheri ?:: Monsieu, nos alans disk' a Corti (L. Mahin). Ele bodjive d' ene coine del plaece a l' ôte, come on dzi k' on-z a prin et l' mete å fond d' on saeyea (L. Mahin). >> si ctaper (u: si cdjeter) come on dzi: rimouwer, ramxhyî d' tos les costés. L' efant so ene tcheyire si ctapéve come on dzi tot voeyant l' grand sapén d' Noyé tot flotchté (A. Moch). >> fel(e) come on dzi: foirt subtil, foirt rade, dins ses movmints. Fele come on dzi, Itto drouve l' ouxh do rabôre, et li rclôre seyance tinante (L. Mahin). 2. pitit wespiant efant. rl a: sicorlot. Disfondowes: dzi, dzé, tizi, tèzi, tazi, g(u)zi, miersipepieuzmint el notûle ALW 8.97. Etimolodjeye: sibetchtaedje do flamind "hagedis" (cwate-pece) et les dierinnès letes si rbetchfessî (dis => dzi).
Dizon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dison, divnou intité. Disfondowes: Dîzon, Dîzô, Dizon.
dizôre / dzôre [o.n.] 1. estance d' ene plaece ki n' est nén bén rindjeye. I gn a on bea dizôre e s' manaedje. Mi, dji n' såreu viker dins li dzôre. rl a: ôre. F. désordre. 2. estance di djins ki s' margayèt. C' est ç' cånoye la k' a-st apoirté l' dizôre e m' måjhone. rl a: bisbisse. F. désaccord, brouille. >> esse en on dizôre: esse e margaye. F. être en froid. 3. tourmint. F. tourment. >> fé dzôre a ene sakî: el tourminter. Disfondowes: dizôre, dèzôrde, dèzorde, d(i)zônre. | dizôrner / dzôrner (codjowaedje) [v.c.] 1. disrindjî. rl a: disbrôler, gåter, dizawurer. F. déranger, désorganiser. 2. (imådjreçmint) rinde tot pierdou. Li spotchaedje do walon fourit on goulag sicolodjike k' end a dzôrné eyet disnorté ene peclêye, di Walons (L. Mahin). rl a: troubler, disnorter. F. troubler, perturber, désorienter, priver de repères, déboussoler. Disfondowes: d(i)zoûrner d(u)zoûrner, d(u)zoûrnè, d(i)zoûrnè, d(i)zôrner, d(u)zoûrmer, duzoûrni (4inme grope), d(i)zôrnyî (3inme grope), d(i)zôrniyî , dus'zôrnier, dus'zôrmier, d(u)zôrmier, d(u)zoûrniè, d(i)zônrner. Etimolodjeye: bodje "ôre" (F. ordre), rissaetchante betchete d(i)-, z di beloyance, cawete di viebe -ner. | dizôrné / dzôrné, êye [addj.] 1. ki n' sait pus cwè, ki n' a pupont d' ôre dins ses tuzaedjes. Ké cale cwand l' ôrlodje est astok: on est tot dzôrné. rl a: disbrôlé, diswaibyî. F. décontenancé(e), émotionné(e), désemparé(e), désorienté(e). 2. poenneus(e). Li grand bwès lyi shonne si dzôrné, enute, minme avou les gréves et les måvis ki shoflèt (J. Calezet). rl a: disbåtchî, disbeli, disnorté, catibulé, discatibulé, troublé. F. triste, désolé(e), consterné(e), déconcerté(e). Coinrece Payis d' Lidje & Årdene. | dizôrnance / dzôrnance [f.n.] disbåtchance. Mins dabôrd èn passe nén tot t' tins A t' fé pus laid ki t' n' es, Et a tchoûler so ti dzôrnance, So t' disnortance Et ti dseulance (L. Mahin). F. trouble, malheur. Etimolodjeye: viebe dizôrner, cawete -ance, 1998. | dizôrnant / dzôrnant, e [addj.] ki dzône. Come c' est dzôrnant di n' pont aveur d' eure. F. perturbant(e), embêtant(e). Disfondowes: duzôrnant, dizôrniant, duzoûrnichant, d(i)zônrnant. | dizôrnaedje / dzôrnaedje [o.n.] 1. disbrôlaedje, metaedje e dzôre. F. dérangement. 2. disnortaedje. rl a: troublaedje. F. trouble, perturbation. Disfondowes: d(u)zoûrnihèdje, d(i)zônrnèdje. | dizônmint / dzônmint [o.n.] dizôrnaedje. F. dérangement. Disfondowes: d(u)zoûrnih'mint, d(i)zônnmint. | dizôrnireye / dzôrnireye [f.n.] grand disbrôlaedje. Avou totes ces dzôrnireyes la al dwane, on-z a arivé on djoû trop tård. F. dérangement, problème. Disfondowes: d(u)zôrnîrîye, duszôrmîrîye, d(i)zônrnirèye. Etimolodjeye: viebe dizôrner (disfondowe dizôrnyî), cawete -reye, 1995.
dizotrin / dzotrin [adj.] metou (owe) dizo (ene ôte sacwè, sakî). Il est reki ki li dzeutrin boket do tchamp dinrè passaedje å dzotrin boket pol bisteu, tchår et tcheretes a mwinde damaedje (ake di notåre, Ovîfa, 1765). S' i voeyèt ene djin moens di on mete ûtante hôte, por zels, c' est onk d' ene nindje dizotrinne, boune a-z esse dizingnêye (L. Mahin). Etimolodjeye: divancete dizo, cawete -rin, ristitchî T.
dizoujhî / dzoujhî [v.c.] 1. disbåtchî, rinde tot peneus. F. rendre désemparé. 2. fote ene dobleure a (bate platmint). Mins les Caizerliks endè fjhît ene mocreye, Pinsant d' les dzoujhî; mins fourît rboutés (J. Leruth). F. rosser. Disfondowes: d(i)zoûjî, d(i)zoûhî. | dizoujhî, dizoujheye / dizoujhî, dzoujheye [addj. purade padvant] diloujhî, eye, anoyeus(e). Li ci k' est sins ovraedje est tot dzoujhî (H. Forir). F. ennuyé, désespéré, en désarroi. Etimolodjeye: latén "otiosus" (ki dmeure a rén), refoircixhante betchete di- (diz- divant voyale).
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.