dja rl a: dedja.

djâbe rl a: diale.

djacaranda [f.n.] plante ås måvès fleurs des tchôds payis (Afrike et Amerike des tropikes), k' ode bon et k' on sint did lon, e sincieus latén Jacaranda spp.. Gn a des setchès fleurs ki dispådnut pattavå m' cour ene venêye di djacaranda (Danielle Trempont). Etimolodjeye: gwarani "jacaranda" (minme sinse), pal voye do francès.

Djåce I. Li (Grande) Djåce [n. d' aiwe] 1. aiwe do Roman payis e F. "La Grande Gette", e flamind "de Grote Gete", ki bagne Yache, Perwé, Djé-Djérompont, Torebåy, Glime, Djåçlete, Djodogne, Loumåy, et aler so Tirlumont, e payis flamind. Ele si va egoliner e Demer, ki s' maxhe on pô pus lon a l' Escô. Croejhete: pout prinde èn årtike: Li Djåce; A Djodogne, li Djåce, c' est djusse on schavea refoirci. (A. Dewelle). Li Djåce (P. Moureau). Disfondowe: Lë Djauce. II. Djåce [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jauche, rebané avou 1350 Oû-Djåce; limero diyalectolodjike: [Ni 69]; vî limero del posse: 5950. Ortografeye walone oficire pol posse: Djauce. Sicrijheu d' walon: Henry Lerutte. Disfondowes: Djauce; Djâce. vîs scrijhas: Gatia (956), Jetta (1050), Gyac (1088), Jace (1146). Etimolodjeye: vî no gayel d' aiwe. | djåce [f.n.] aiwe (rivire). Il avént ene djåce ki passéve o mitan d' leu viyaedje. rl a: mouze. F. rivière, cours d'eau. Coinrece payis d' Djodogne.

Djåçlete I. [n. d' aiwe] aiwe do Roman payis e F. La petite Gette (u: Ghete), e flamind, de Kleine Gete, ki bagne Djåce. II. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jauchelette, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 67]; vî limero del posse: 5902. Les efants d' Ôrbåy vinént e scole a Djåçlete. Les djins d' Djåçlete estént pus amitieus k' les cis d' Glime (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Djeyografeye: Djåçlete si trove el Hesbaye. Situdias diyalectolodjikes: L'élevage des bovidés a Jauchelete (J.J. Gaziaux). Le temps qu' il fait a Jauchelette (J.J. Gaziaux) (po rahoukî ces studias la). Ortografeye walone oficire pol posse: Djauçlète. Disfondowes: Djauçlète; vî scrijhas: Jauchelette (1174), Jacea minor (1220), Jasselette (1493). Etimolodjeye: bodje "Djåce", cawete -ete, ristitchî L, 1100. | Djåçletî, Djåçletresse [n.dj.] dimanant(e) a Djåçlete. Dj' a cwerou a sawè cwè çki les Djåçletîs pinsént des djins des ôtes viyaedjes (J.J. Gaziaux). | Djåçletwès, Djåçletwesse [n.dj.] Djåçletî, Djåçletresse.

A hintche. "L' aclevaedje des bovrins a Djåçlete" fourit li prumî des lives sol walon d' Djodogne da J.J. Gaziaux. Å mitan et a droete: plake e francès et imådje del Djåçlete (poirtraits saetchî pa L. Mahin).

djaene I. [o.n.] 1. coleur soûmintrece (avou l' rodje et l' bleu), li cene del ploumete di l' oû. 2. (mot d' ovrî) ovrî nén sindiké. II. [addj.] k' a cisse coleur la. Ene djaene cote.

djaene linet u djaene linea [o.n.] verdire. Disfondowes: djène linet, djène linia, djèrigna, djènëria.

Djafet troejhinme fi da Noyé. Voci l' famile dås efants da Noyé, Sem, Xham et Djafet; il avît des efants après les grossès aiwes; les Fis da Djafet: Gomer, Magog, Maday, Toubal, Mechek et Tiras (Li Bibe, ratournêye pa L. Hendschel).

djaive [f.n.] 1. vizaedje (sovint eployî come radoûcixha estô do mot "gueuye"). Il a yeu m' pougn dissu s' djaive. Cwand dj' m' a fwait priyeu d' etermint, mi, Tchantchès, li curé djheut ki m' djaive di mocreye assaetchive purade les colibetes ki les priyires (J. D. Boussart). rl a: djawe. F. figure, visage. >> il åreut falou vey si djaive !: il a stî tot biesse. F. voir sa tête, sa gueule. >> dji t' sipeyrè l' djaive; u: dji t' fotrè m' pougn so t' djaive; u: dji t' fotrè ene bafe a t' djaive; u: t' årès m' mwin a t' djaive: dijhêyes po mancî. F. menace de casser la gueule, de giffler. 2. boke (metowe po cåzer). Lyi faut clôre si djaive. Fijhoz lyi clôre si djaive. rl a: linwe, betch. F. caquet. >> fé aler s' djaive so tot l' monde: cåzer bråmint tot dismeprijhant les djins. F. cancaner. >> fé peter s' djaive: a) fé di s' gueuye (si vanter). b) dire ene sacwè k' on åreut nén dvou. F. déconner, divulguer. >> måle (u: flairante) djaive: mwaijhe linwe (ki cdjåze les djins). F. mauvaise langue. >> djaive d' atotes: onk (ene) ki trouve risponse a tot, cwand on l' atake. F. langue bien pendue, qui riposte. >> djaive di mocreye: onk (ene) ki reye voltî des ôtes. F. moqueur (euse). 3. boke (metowe po magnî). Drouve ti djaive et apice, pu clô t' djaive et maweye. Ele n' a pus nou dint el djaive. On-z a rieu del bezogne et lver des cwénzinnes et s' rimpli l' djaive avou do gris pwin (W. Bal). F. bouche, gueule. >> s' è mete plin l' djaive: magnî golafmint. F. s'empiffrer. >> sipåmer l' djaive: diner do boun amagnî (et aboere) (a ene sakî). F. régaler, gorger. >> i s' leye todi spåmer l' djaive: i va magnî amon les ôtes po rén. F. pique-assiette. 4. djave. Li faizan aveut do mayisse plin s' djaive. Cwand dj' årans des grinnes plin nosse djaive, dit-st i on hosse-cou, dji tchantrans ene tchanson po l' ome k' els a semé (G. Pècheur). F. jabot. >> end aveur disk' a l' djaive: aveur magnî s' sô, esse bén rpaxhî. rl a: guedé, rl a: pupe. F. saturé(e). 5. divant do cô. I l' a prin pa s' djaive. rl a: buzea, hatrea, gavêye. >> aveur ene sakî a s' djaive: l' emantchî. F. duper. 6. djezî. F. gésier. rl a: djavea. F. gésier. >> elle end a plin s' djaive: ele ratind famile. F. enceinte. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "gaba" (boke, goidje). rl a: djawe, djave, gave. Disfondowes: djêve, djéve, djève, tchève.

djaivler (codjowaedje) [v.s.c.] 1. fé aler s' djaive. rl a: djawyî. F. babiller, jaser, bavarder. 2. tchanter, tot djåzant des oujheas. F. gazouiller. Disfondowes: djévler, djêvlè, djèvlè. | djaivladje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "djaivler". F. commérage, papotage, gazouillement, gazouilli, babillage. Disfondowes: djêvlèdje, djêvladje.

djâle rl a: diale.

djaler I. [v. sins djin] fé on tins wice ki l' aiwe toûne a glaece. I va djaler del nute: les stoeles xhinèt des dints. Schoyoz l' feu, Zabele, Pu vnoz dins mes djnos; Po nos tni tchôd cwand i djale, Recoulotans nos (reler, mårler. F. gelée blanche. >> djaler a furlotches: djaler et k' gn a come des furlotches ki pindèt ås coxhes. On dit eto: djivronde. F. givrer. >> djaler a tchandeles; djaler a glaece: djaler foirt, et k' gn a des tchandeles di glaece après les toets. >> djaler a biesse; u: djaler a pire finde: djaler foirt. rl a: fé xhiltant. >> pus djale-t i, pus strénd-t i: dijhêye cwand ça va todi pus må. >> i n' djale nén so l' mårlaedje: cwand il a mårlé (relé), et k' ça dmeure, li nute ki vént, i n' ridjalrè nén. >> raetchîz dsu et priyîz l' Bon Diu k' i djale !: dijhêye po balter ene sakî k' a spiyî on casson: s' i djale, les bokets si vont rcoler. II. [v.s.c.] 1. dins les djeus d' efant, end aler pus lon erî di çou k' on doet trover. Ti djales... asteure ti broûles. rl a: broûler. F. s'éloigner. 2. (uzaedje disconsyî) edjaler. Mes fleurs djalèt l' ivier. III. (uzaedje disconsyî) [v.c.] edjaler. Li froed a djalé mes canadas. Disfondowes: djaler, djalè, djèler. Etimolodjeye: latén gelare (minme sinse), avou a-divnance del voyale do prumî pî. | djalant [addj.] fé djalant: fé on tins k' i djale. I fwait djalant, ouy. rl a: cayant, edjalant. F. glacial. Disfondowes: djalant, djèlant, djalont. | djalaedje [o.n.] djalêye. Gn aveut yeu on foirt djalaedje. F. gel. Disfondowes: djaladje, djalèdje, djalâdje, djèlâdje.

Djalet [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jallet, rebané avou Ohè; limero diyalectolodjike: [Na 104]; limero del posse (vî & novea): 5354. Ortografeye walone oficire pol posse: Djalèt. Istwere: a yeu a vey avou l' Guere del Vatche (1275-1278).

djalêye [f.n.] 1. sôre di nive ki s' fwait pa edjalaedje del rozêye al tere. Li djalêye a cût mes féves. Les verdeures ont stî prinjhes pa l' djalêye. On dit eto: emårlaedje, mårlaedje, måle, råle, relêye. F. gelée. >> blanke djalêye u: claire djalêye: edjalaedje del rozêye del nute, dabôrd k' i n' djale nén do djoû. F. gelée blanche. >> ene poyowe djalêye: djalêye ki leye come des poys après les fis, les åbes. On dit eto: djivronde. F. givre. >> poyowe djalêye est d' pô d' durêye; u: >> li (blanke) djalêye a s' cou rlavé: i rploût docô après. >> li djalêye do vénrdi sint ni fwait pont d' toirt ås fleurs. >> djalêye e moes d' avri et d' may, c' est des mizeres a tot sketer: paski totes les verdeures ki vnèt d' esse semêyes, les åbes ki boutèt vont edjaler. 2. tins k' i fwait dizo d' zero dgré. Pa ç' djalêye ci, nos irans a l' glisseure sol fosse. Ci pire la n' aléve nén po basti: ele tournéve a rén avou les plouves et les djalêyes (ramexhné pa J. Germain). A l' ivier, cwand les stoeles xhinèt les dints, c' est sene di djalêye (ramexhné pa M. Anselme). F. gel. >> noere djalêye, djalêye ki coixhe: grand froed di hôte bijhe. >> Li tins eva al djalêye; u: si va mete al djalêye; u: si rtape a djalêye: i va fé dizo zero tins del nute. >> del nive so des broûs, del djalêye divant troes djoûs: foirt kinoxhou spot po-z anoncî l' tins, k' on dit cwand i rnive, et k' i vént di rlignî. Disfondowes: djalêye, djaléye, djalée, djèléye.

djalofrene [f.n.] bele fleur des cortis. Il est si bea li ptit djårdén tot csemé d' rôzes et djalofrenes (L. Lagauche). rl a: bouket-tot-fwait. F. oeillet.

djalot, djalote [addj., padrî u padvant, & o.f.n.] 1. djalot so ene sakî: ki voet evi èn ôte k' a ene sacwè k' i n' a nén, et djéryî après. Il est djalot sor mi, paski dj' a bén reyussi. Loukîz a: djérieus, djériveus, tinciveus. F. jaloux. 2. esse djalot d' ene sakî: po èn ome: ki vout nén ki si cpagneye soeye avou des ôtes omes, u årvierdimint. Elle est djalote di si ome. On n' est djalot ki d' çou k' on-z inme. >> djalot(e) come ene cwaye, come on tigue, come ene pouce, come on coucou; u: >> co pus djalote k' ene frumele di sindje: foirt djalot(e). >> li tchén ki n' est nén djalot di si oxhea, ç' n' est k' ene rosse: cwand on voet voltî, i fåt esse djalot(e). 3. (imådjreçmint) ki fwait fé parey. >> gn a rén d' pus (ou d' si) djalot k' ene båye: cwand onk båye, les ôtes båynut avou lu. Franwal: ahåyant po: "le bâillement est contagieux". Disfondowes: djalot(e),djalos(e), djalous(e). Etimolodjeye: bodje grek zelos (zêle), cawete -ot. | djalotreus, djalotreuse [addj. purade divant, & o.f.n.] ki saye di rinde les ôtes djalot, tot fjhant l' bea ome (li bele feme). Li vî Zidore vént d' piede si feme; do côp, i vout fé do djalotreus et il a fwait tinde ses tchveas F. bellâtre. Disfondowes: djalotreus(e), djaltreus(e). Etimolodjeye: bodje djalot, cawete -eus, ristitchî R, pa assaetchance di djalozreye. Minme sourdant etimolodjike: djalozer. | djalotmint [adv.] tot vlant wårder fok por lu. F. jalousement.

djalozer I. [v.c.d.] esse djalot so (ene sakî), ese djalot d' ene sakî. Dji n' a måy djalozé nolu. Gn a tolmonde ki vs djaloze Asteure paski por vos, Po fé ene robe di marieye Dj' a prin l' ôr do solo (J. Morayns). F. jalouser. II. djalozer so [v.c.d.] esse djalot so ene sakî. Les ovrîs djalozèt sovint onk so l' ôte. III. [v.s.c.] esse djalot. C' est on pôve manadje, li feme djaloze. F. envier les autres. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje grek zelos (zêle), pal voye do latén, et do vî lingaedje d' oyi. | djalozreye [f.n.] 1. difåt d' onk (ene) k' est djalot(e). Ene djalozreye di mestî, di feme, di djins. C' est l' djalozreye kel fwait cåzer. I creve di djalozreye. Les djalozreyes n' amoennèt djamåy rén d' bon. C' est målåjhey ki l' estat Olandès façone des priyesses catolikes å mitan del djalozreye des protestants et del dimefiance des catolikes (Joseph Houziaux). I repete bén seur çou k' a-st oyou dire di s' mame, ca l' djalozreye, come vos l' savoz, est grande å viyaedje. (H. Frenay). F. jalousie, envie. 2. sôre di sistinme po clôre les fniesses, avou tos lameas. F. jalousie. Disfondowes: djalozrèye, djalouzrèye, djalouzrîye. Etimolodjeye: cawete -reye. | djalozaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "djalozer". F. jalousie, convoitise.

djalter [v. sins djin] waire djaler. I djaltêye. Il aveut djalté å matén. On dit eto: djaltiner. Disfondowes: djalter, djaltè, djalotè, djèloter. | djaltaedje [o.n.] pitite djalêye. Disfondowes: djaltèdje, djaltadje, djèltâdje.

djaltiner [v. sins djin] djalter. I djaltene co, mins on rsint ddja l' bontins.

djama [o.n.] 1. djoû d' fiesse, avou l' londi fieståve eto; ça fwait deus djoûs d' fiesse ki s' sujhèt. Dji rawårdéve come on djama li tins des åbalowes (N. Maréchal). Tot xhuflant, li Pere Noyé a atelé ses gades et tcherdjî ses djoudjouwes et ses boubounes so li sclide. - Ça vos va, Noyé ? - Come on djonne ome, Sint-Pire. - C' est odjourdu l' grand djama, endon ? - Oyi. (Y. Paquet & J. Lahaye). F. fête solennelle, solennité, grand jour. >> Les troes djamas: li djama d' Påke, li ci do l' Pintcosse et do Noyé. >> Po n' nén awè må ses dints, i n' faleut pont magnî d' tchå ås troes djamas: viye croeyance. >> les troes djamas muzulmans: li ptite fiesse (fén do cwareme), li grande fiesse (touwaedje do berå), li mouloud (Noyé moslimî). >> les cwate djamas: Påke, li Cîcweme (li Pintcosse), li Grande Notru-Dame et l' Noyé. >> Po n' nén awè må ses dints, on doet djuner ås cwate djamas: viye croeyance. >> ele ni reye k' ås cwate djamas: ele reye foirt waire. 2. bea mousmint, come on nd esteut rabyî ås djamas, copurade a Påke. Vos loumoz ça des vîzreyes, vos, dj' endè freu co mes djamas (R. Hostin). Mi rôbe di violêye soye, c' est m' djama. F. habit de fête, costume, toilette. 3. dinêye, bistoke a) k' on dene a ene grande fiesse b) k' on dneut dinltins å curé a Påke et a Noyé. c) ki les påkîs et les påcresses di l' anêye metént al coleke les djoûs d' grande fiesse. rl a: påcaedje. 4. boune eurêye k' on fwait a ene grande fiesse. Après l' raploû, on frè on bon djama. rl a: gasse. Etimolodjeye: latén geminaculum (dobe).

djama: A Påke, li ptit Bouttchike ses parints alént fé djama dins on bea restoran (dessinaedje da Mattéi).

djama: Aveut metou s' bea djama (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

Djamagne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jamagne, rebané avou Flipveye.

djambe 1 [f.n.] 1. boket do coir des djins, k' end a deus, metowes foû do bodje, et ki siervèt a roter. F. jambe. >> djambe di bwès: fåsse djambe k' on meteut dinltins azès cis ki s' avént fwait côper ene djambe. >> c' est ene eplåsse so ene djambe di bwès: on rméde, ene muzeure politike ki n' årè pont d' efet. >> djambe di bwès n' a pont d' oxhea: dijhêye a môde da Lapalisse, dins on rime-rame d' efants. >> fé bon cour so målès djambe; u: >> mostrer bea vizaedje so mwaijhès djambes: fé les cwanses k' on est binåjhe, dabôrd k' on n' l' est nén. F. faire contre mauvaise fortune bon coeur. 2. (pus stroetmint) boket do mimbe do drî des biesses ås tetes (do mimbe do dzo des djins) ki cmince å djno, et fini å djeret (al tchiveye po les djins). F. jambe. 3. djambe di tripe: longueur di tripe inte deus loyeures. Dji vôreu ene grosse djambe di tripe come mi man fjheut cwand on touwéve li pourcea (R. Viroux).

djambe 2 I. [o.n.] (v.v.m.) deus-aiwes. F. confluent. II. Djambe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jambes, rebané avou Nameur. Disfondowes: djambe, djimbe; Pc. cambe. | Djambijhoûle (la-minme: Djamb'joûle) [n.pl.] hamtea d' Viyé-so-Lesse. e F. Jambjoul. Etimolodjeye: cawete -ijhoûle. Etimolodjeye: bodje gayel "gamunda" (minme sinse). | Djamblene [n.pl.] hamtea d' Viyé-so-Lesse, metou so l' agolinaedje do Vaxhå dins l' Aiwe di Lesse, et kel sipotaedje des djins, c' est les "Moxhons d' toet". Etimolodjeye: cawete -ene.

djambot [o.n.] gamén. On soune a l' ouxh; i va drovi; nolu ! Bawaite! ene simpe arsouyreye di djambot. (C. Quinet). Tolmonde riyeut e-z etindant leus contes: des vraiy contes di djambots (J. Dufrane). rl a: crodjambot. Etimolodjeye: bodje djambe eyet cawete raptitixhante -ot (m.p.m. pitite-djambe). Coinrece walon do Coûtchant.

Djan rl a: Djihan.

Djan Bijhon rl a: bijhe \ Bijhon.

djante [f.n.] 1. tchame. On-z inméve mî les djantes di få. Les djantes k' on fwait dins des flaxhes si sbîlèt rade. >> bwès d' djante: bwès k' on va poleur fé des djantes avou. >> toû d' djante: a) toû d' ene rowe di bwès (totes les tchames eshonne); b) tou d' ene rowe di fier (biciclete, oto), ki poite li pneu. Disfondowes: djante, djonte, djinte, djwinte. | djantî [o.n.] 1. sôre di banc di mnujhî, foirt simpe, k' on-z î mete les djantes po forer l' trô po stitchî les rais. 2. minme sôre di tåve, pus basse, po mete les toneas al bire. Li tone di bire esteut rimpleye et l' ome n' esteut nén foirt assez po l' bouter stampêye so l' djantî. 3. minme emantchaedje po wårder les crompires al cåve. Il ont fwait on djantî ås canadas. 4. pitit egloumea d' fier la kel schayteu ricôpe les schayes. On pôze les schayes so l' djantî po les spincî. 5. pîce di bwès, metowes so ene fotche, po fé ene souwinne (ene sôre di lét po les schoices di tchenea souwer). On prindeut deus belès fotches; on ls efiantixheut, et lzès piker dins tere; pu on meteut deus djantîs di cwate cénk metes, on dbout adjoké sol fotche, et l' ôte dibout al tere (L. Mahin). 6. cropecinde. F. chenêt. Disfondowes: djantî, djanti, djontî, djintî, djinti, djwintî, djampîce, djantîhe, djantîze.

djanvî [o.n.] prumî moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. F. janvier. Eployaedje dins des fråzes: 1. après li limero d' on djoû do moes, avou ene divancete "di" stitcheye inte les deus. A pårti do prumî d' djanvî, l' agriculteure va esse redjonålijheye (ramexhné pa Y. Paquet). 2. dins ene troke di mots "e moes d' djanvî". On-z a dedja dvou dner èn aconte po les vacances e moes d' djanvî, et li tins a rawårder ni discrexhe nén vite assez (P. H. Thomsin). F. en janvier. 3. dins ene troke "ci moes d' djanvî ci, la". E ç' moes d' djanvî 2001 ci, Georges Johnny Walker Bush va divni prezidint d' l' Amerike: dji vos vleu dire ki l' moumint di vs tini ås coxhes esteut arivé (C.Massaux). 4. tot seu, copurade dins des scrijhaedjes tecnikes, u dins les spots sol tins. L' ombrire do solea, a midi tapant, mostere li Nôr, et est todi pus coûte di djanvî a djun, todi pus longue di djulete a decimbe, po on cadran a plat, come di djusse (L. Baijot). >> aveur djanvî so l' dos: aveur bråmint des mousmints (po ene djin k' est frileuse). >> mete djanvî so fevrî: kimincî ene novele ardweze, divant d' aveur payî li cene di dvant. >> S' i fwait bea e moes d' djanvî, li cinsî s' hagnrè les doets: paski les dinrêyes d' ivier n' åront nén d' l' aiwe assez. Pådje do moes d' djanvî. Disfondowes: djanvî, djanvîr, djinvî, djanvier, djanvié, janvyî, janvier, janviè; miersipepieuzmint al notûle ALW 3 108.

djår [o.n.] cok di l' åwe. Disfondowes: djaur, djâr.

djårdén [o.n.] 1. corti. Il ont moussî e djårdén på posti do pegnon (G. Brenner). 2. corti ås fleurs. Il est si bea li ptit djårdén tot csemé d' rôzes et djalofrenes (L. Lagauche). 3. djårdén d' aclimatåcion, djårdén zolodjike plaece avou totès sôres di biesses des ôtes payis. On djoû, cwate fokes ont corou evoye do Djårdén d' Aclimatåcion, po potchî e Mouze (M. Piette). On dit eto: zo. Disfondowes: djaurdéⁿ, djârdé, djaurdin, gardin, gardé. | djårdinî, djårdinresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki boute dins les djårdéns. Li djårdinî esteut disbåtchî di vey ses beas rôzîs, féns emîlés, tourner a rén (C. Colonval). rl a: cotlî. F. jardinier. 2. djårdinî: (po rire) tchén måye (pask' il a on plantoe). | djårdinêye [f.n.] potêye di verdeures, avou des canadas, et ene cråsse såce dissu. On dit eto: djote, djotreye, porêye, salåde ås kertons, ratatouye. Disfondowes: djaurdinêye, gadinéye. Sorcoinrece Wegniye. | djårdinea [o.n.] pitit djårdén. >> li Djårdinea: no d' ene plaece di Mårcin.

djårner [v.s.c.] djermer. Gråces a vos, man, dins l' gamén, l' ome dedja vout djårner (F. Dewandelaer). Dji n' vou nén ki m' coir ni våye pouri a nonsyince e tere, come des sminces k' i gn a ki n' ont nén polou djårner et påtî (Emile Gilliard). Disfondowes: djaurner, djaurnè, djârner. | djårnon [o.n.] djermon.

djasmén [o.n.] clawsonî.

djåspiner [v.s.c.] berdeler. | djåspinreye [f.n.] 1. grope di djins ki s' rashonnèt po djåspiner. 2. plaece k' il î djåspinèt copurade so l' Etrernete. Do côp ki l' Rantoele Daegnrece a cmincî a rashonner totes sôres di djins pattavå l' Bole, åtou d' on sudjet u l' ôte, on-z a amonté çou k' on lome des djåspinreyes, paski les djins î vnèt djåspiner, ça vout dire ramter, tchafyî, berdeler, plaider, copiner, ragadler (L. Mahin). rl a: copinreye. F. forum de discussion, liste de conversation. Inglès: mailing-list, newsgroup. 3. çou k' i djhèt. F. causerie. Coinreces Payis d' Lidje.

djave potche metowe å hatrea des oujheas, la k' les grins dmorèt on moumint, divant d' aler viè l' djezî. On dit eto: malete, face, djaive, gavêye. F. jabot. | djavea [o.n.] 1. djåbe ki n' est nén co loyeye. On dirè k' on rleve on djavea, mins k' on dresse ene djåbe. Pwis on ramasse ût, dijh, doze pougneyes, tant et si pô k' on vout, po fé des djaveas (Henry Frenay). Po l' awousse, li fåtcheu esteut shuvou pa ses aidants ki rlevént l' djavea, el coûtchî so on loyén fwait avou do strin d' swele et î fé des djåbes (Georges Michel). F. javelle. 2. pitite djåbe d' avoenne po dner a magnî ås tchvås. 3. djave. F. jabot.

djawe [f.n.] 1. tchife. F. joue. >> si mete a djawe: s' enonder, s' estchåfer. Metoz vos bén a djawe divant d' comincî. F. se mettre en train. 2. djaive. (radoûcixhant mot po "gueuye"). Elle a co fwait aler s' djawe. Elle ènd a ene, di djawe. F. langue. rl a: badjawe. 3. djave. F. jabot. 4. djezî. F. gésier. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "gaba" (boke, goidje). rl a: djaive, djave, gave. | djawyî (codjowaedje) [v.s.c.] berdeler. rl a: djaivler. F. bavarder. Disfondowes: djawyî, djawiyî, djaw'yer, djawyè, djawiyi. | djawieu, djawieuse u djawiresse [o.f.n.] li ci (cene) ki djaweye tofer. F. bavard.

djawe djawe [mot-criya] tchiptaedje do såverdea. Schoû l' såverdea ki fwait tchiripe et djawe djawe. rl a: djawe.

djåzer [v.s.c.] cåzer. F. parler. | djåze [f.n.] copene. >> bate li djåze: taper ene divize, bate copene. F. faire un brin de causette. Etimolodjeye: sivierba. | djåzeu, djåzeuse u djåzresse [o.f.n.] li ci (cene) ki djåze. | djåzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "djåzer". F. parole, conversation. | djåzmint [o.n.] djåzaedje k' on-z ôt brutyî. F. rumeur. Etimolodjeye: cawete -mint.

Djé-Djerompont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Geest-Gérompont-Petit-Rosière, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 100]; vî limero del posse: 5931. Ortografeye walone oficire pol posse: Djé-Djèrompont.

djel [etrocla] dji li: etrocla do prono sudjet "dji" + prono droet coplemint "li" divant on viebe ki cmince pa ene cossoune. Les deus scrijhaedjes (djel, dj' el) sont-st acceptés. Mi, dji m' î va ! dit-st i m' vî mononke, ki n' a nén l' air trop seur di lu, portant; djel va rcweri... ni crik, ni crak ! (L. Hendschel). rl a: tel, sel, mel, nel, kel. Disfondowes: dj' el, djè l', djol, dj' ol, dju l', djë l'. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "dj' el" est pus novea (1900).

djelêye djalêye [f.n.] 1. sôre di prinjhe sirôpe, k' on fwait avou sacwants fruts (gurzales, pemes, poeres). Dj' a mindjî del djalêye so m' tårtene. F. gelée. 2. djus d' tchå raclairi, et divnou gloumiant. Del djalêye di vea. On nos a siervou on pî d' pourcea avou toplin del djalêye. F. gelée. >> del djalêye d' oxheas: djalêye k' on saetche foû des oxheas, et k' on fwait totès sôres avou (coles, froukes, evnd.). F. gélatine d'os. 3. prodût tchimike del minme cogne, k' on saetche di des ales. I plonkèt dins l' aiwe po ramasser les ales, k' i rvindèt po fé del djalêye. F. agar-agar. 4. prodût k' on mete so ses tchveas po les fé plaker. Dinez mu 10 uros po-z atchter ene djalêye po mes tchveas. F. gel. Disfondowes: djèlêye, djalêye, djèléye.

djemi (codjowaedje) [v.s.c.] 1. fé ôre ene plinte, ki mostere k' on sofrixh. Li boû djemixha et s' ashida d' må (A. Lenfant). A mi, I m' shonne ôre djemi, Ki hoûle, On dåné ki rvént (A. Xhignesse). Adon k' djemiront co, Å lon, Les erlans Do tchant Des Highlands (D. André). Si l' Conte djemixheut, i n' l' oyént pus (L. Hendschel). Les prumirès moxhes ès dårént dissor lu, åtoû d' ses iys; i djemixheut sins brutyî; assuré k' i ndaléve mori (W. Bal). rl a: somadjî, båyner, teguer. F. gémir. 2. dire tot s' plindant. Ele rissouwa ses rodjes ouys tot djemixhant: "- K' alans ns fé, Bon Diu, k' alans ns fé ?" (J.P. Dumont). Abeye ! djemixha-t i l' ôte, li Conte comint, ddja ? (L. Hendschel). F. geindre. 3. fé ôre on ptit brut. Mossieu A djemixheut d' plaijhi, come onk k' a triviersé ene longue, longue tere di såvion, et k' a trové l' owazisse po fini (L. Hendschel). Fåt rovyî po ene eure li viye ôrlodje d' årdjint Ki djemixh sol tchiminêye, ki dit åy, ki dit non, ki dit: "Djo ! Dji vs ratind !" (J. Brel, rat. pa R. Mouzon). F. murmurer, ronronner, chuchoter. Disfondowes: djumi, djèmi, djèmë. | djemixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "djemi". F. gémissement, plainte. | djemixhmint [o.n.] djemixhaedje. Èm gåtche mwin a spotchî l' djemixhmint k' aléve rexhe foû d' ses lepes; i s' a-st aflaxhî, s' a ståré dsu s' vinte (J. Schoovaerts). F. gémissement.

djéndjole [f.n.] 1. pitite sacwè ki n' våt nén grand tchoi. rl a: bidon, cacaye. F. chose, bazar, machin, bibelot. 2. (mot d' cinse) binete (pitite machine a rowe po såcler inte les royes di petråles) 3. éndjole (machine k' on s' dimande comint k' ça toûne, metans: el viole (èn årmoniom ki tournéve tot seu). Dins l' cwén asto l' viole Li rwè n' esteut nén m' cuzin Tot conte el djéndjole, C' ît l' pus bea d' mes amuzmints (? tchanté pa B. Dechamps). >> leyî tourner l' djéndjole: leyî ndaler les afwaires, én nén esse trop stragne. Franwal: ahåyant po: laisser couler. rl a: aiwe. 4. >> fé ene sacwè al djéndjole: al varade, sins zî mete del sogne; rl a: vinvole. Franwal: ahåyant po: en dilettante, en amateur. Disfondowes: djindjole, djéndjole, djédjole. Coinrece walon do Coûtchant. | djéndjolreye [f.n.] 1. totès ptitès djéndjoles. F. bimbeloterie. 2. totes sôres di cayets k' on djudje k' i n' siervèt a rén. Vo ndè la des djéndjolreyes avou tos leus falbalas, leus boesses a poude et leus croyons d' coleur (ramexhné pa J. Coppens). F. attirail, fourniment. 3. assonre (tos cayets må rindjis) F. désordre, chamboulement, pagaille, fatras, souk. rl a: cafarnayom, sint-fruskin, bataclan.

djenerå, djeneråle [o.f.n.] onk des pus grands schalons des mwaisses-sôdårds. Dj' esteu portant ddja divnou coporå Et dj' esperéve bénrade passer sordjant. Dj' åreu polou minme divnou djenerå Dj' m' aveu batou cint feyes come on brigand ! (C. Duvivier). | djenerå, djeneråle [addj. todi padrî] a vey avou tos les costés d' ene sacwè. Vos iroz vey li repeticion djeneråle. >> assimblêye djeneråle: mwaisse raploû d' ene soce, d' ene societé. >> Pordjet di Diccionaire djenerå do lingaedje walon: prumî pordjet d' motî d' tot l' walon, enondé pa Haust et Feller diviè 1900.

djeneråcion [f.n.] djermêye di djins. Est ç' nozôtes k' est trop doûmiesse, ou c' est les cis ki nos moennèt ki rastårdjèt d' ene djeneråcion (M Slangen). rl a: livêye.

djeneyalodjeye [f.n.] 1. sitok d' ene famile. Dji rcwire mi djeneyalodjeye. 2. djeneyalodjince. | djeneyalodjince [f.n.] syince ki s' ocupe di rbasti les stoks di famile, del ricwerance so les tåyes. | djeneyalodjike [addj.] a vey avou l' djeneyalodjeye. >> åbe djeneyalodjike: sitok di famile.

djènihe / gngnihe rl a: djinixhe.

Djenimont [n.pl.] hamtea di …(do costé d' Rotchfoirt). Etimolodjeye: rispotchaedje di "Djuzrinne di Mont" (plaece metowe pus bas k' on hamtea lomé Mont).

Djenvå [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Genval, rebané avou 1332 Ricsinsåt; limero diyalectolodjike: [Ni 22]; vî limero del posse: 1320. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Djèn'vau. 2. hamtea di Sint-Djermwin, e F. Jennevaux. Disfondowes: Djèn'vau; vî scrijha: Jusenneval (1218), Jussenvas (1244), Jenesval (1350). Etimolodjeye: walon djusrinne vå (vå metowe pus bas); rl a: Djenveye, Grinnveye.

Djenveye [n.pl.] 1. hamtea di Djé-Sint-Rmey, e F. Genville, e walon coinrece Djèn'vîye. 2. hamtea di Moirci, e F. Jenneville, e walon coinrece, Tchèn'vèye. Disfondowes: Djèn'vîye, Tchèn'vèye, Djèn'vèye, Djin.n'vèye. Etimolodjeye: walon djusrinne veye (veye metowe pus bas); rl a: Djenvå, Grinnveye, Djusrinne.

Djer I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Geer, divnou intité. II. [no d' aiwe] aiwe del Walonreye eyet d' Flande, e F. Le Geer, e Ny Jeker, k' a s' sourdant a Sint-Servå-Lin, ki court so Tongue, et s' va egoliner e Mouze riwaitant Måstrek.

(poirtrait hacné sol Daegntoele).

Djerbussêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gelbressée, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 49]; limero del posse (nén candjî): 5024. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Djèrbussèye. Etimolodjeye: "Gerbus-iacum": no d' djin tîxhon (Gerbert), rilatinijhî (Gerbus) po prinde li cawete latene (-iaca) (da Djerbert).

djéri, djérixhant rl a: djéryî \ djériant.

Djerlaxhe (Sint) (? - 1170) sint ermite di Houtem (Limbork di Holande), foirt rilomé e Payis d' Lidje, k' a dné s' no a sacwantès plaeces el Walonreye, et a des nos d' famile. rl a: Djerlaxhe, di Djerlaxhe, de Gerlache.

Djerlaxhe I. [n.pl.] 1. sacwantès plaece e Payis d' Lidje, lomêye a cåze d' ene tchapele a Sint Djerlaxhe. 2. no d' plaece d' Ôtêye (so plaece: Hèrlake). II. [n.dj.] 1. no d' famile di Walonreye et d' Flande, e F. Gerlach, Gerlache, Gerlage, Gerlaxhe, Guerlache. rl a: di Djerlaxhe. 2. ancyin ptit no. A cparexhou ouy divant Nos, li lomé Djerlaxhe di Warsedje (vîs papîs, 1427). Ci-la a ametou Djerlaxhe d' Åve (Dauffe), di Spontin (vîs papîs, 1586). Disfondowes: Djèrlahe, Djèrlake, Hèrlake, Djèrlache; e scripta: Jerlaxhe, Huerlache, Hierlaxhe, Guerlaxhe, Gerlach, Gerlaiche, Gerlasse. Etimolodjeye: pitit no tîxhon gairi-lah.

djermale [f.n.] 1. deus efants k' ont vnou å monde eshonne, del minme mame. Leus deus efants, c' est ene djermale. Ele s' a-st acoûtchî d' ene djermale. Mi grand-mere a yeu deus djermales. Cwand i fout tins por leye di s' acoûtchî, i gn aveut ene djermale e s' vinte (Djeneze, pa L. Hendschel). Tchofile aveut dmoré vef, a l' nexhance di si djermale (E. Benoit). Inte ses deus forires, påjhirmint - Ses forires sont come deus djermales -, Ttåddilong d' ene tere de betråles Ou boirdant ene pîce di frumint, Ele si stind, s' alårdjixh ene miete Padzo les plopes, padzo les sås (Paul Moureau). On dit eto: troclete. F. paire de jumeaux. >> ene djermale di valets, ene djermale di båsheles: deus valets, deus båsheles, sikepyîs eshonne. F. des jumeaux, des jumelles. >> ene djermale di rwè: ene båshele et on valet; minme si ci-cial vént å monde li dierin, il esteut rwaitî come li pus vî. 2. deus sacwès les minmes (fruts, brikes) sôdêyes eshonne. 3. >> djermale di voyes: croejhlåde di voyes. rl a: Djibou. Disfondowes: djermale, djermèle. Etimolodjeye: latén gemellus (minme sinse). | djermea [o.n.] 1. onk des valets d' ene djermale di valets. F. jumeau. 2. vea d' ene djermale. Nos avans yeu des djermeas.

djermer [v.s.c.] bouter po divni ene plante, tot djåzant d' ene grinne, d' on canada, d' èn agnon. Kî çk' elzî a aprin, ås Ancyins Bedjes a fé djermer l' frumint wice k' i gn aveut k' del dråwe ? (J. Brumioul). rl a: djeter, djårner. F. germer. | djermon [o.n.] 1. prumî boket d' ene plante, ki rexhe del grinne u do toubercure; Dj' a rsaetchî les djermons dås compires. F. germe. 2. >> djermon do cok: dins èn oû, on ptit glumiant boket ki s' distatche do blanc, et ki mostere ki l' oû a stî esmincé. On rsaetchive blanc del ploumete, mins li djermon do cok dimoréve aclapé après. 3. (po rire) seke di l' ome. >> si brouler l' djermon: po èn ome: aler di trop coûtchî avou les femes. | djermêye [f.n.] 1. çou ki djermêye eshonne, tot cåzant d' semaedjes. 2. djins d' a pô près l' minme ådje, k' ont crexhou do minme trevén, et k' ont sovint les minmès idêyes. Dji ns aloyrè: mi, vos et, après vos, totes les djermêyes ki vénront d' vos (Bibe, rat. pa L. Hendschel). F. génération. rl a: djeneråcion, fornêye, levêye. >> Djermêye 48: (mot d' waloneu) djermêye di scrijheus e walon ki s' ont cnoxhou diviè 1948, et cmincî a scrire avou on novea stîle. Les powetes del djermêye 48.

djermwin, inne [addj] foirt près parint. >> Cuzén djermwin, cuzene djermwinne: fi, feye d' ene prôpe matante, d' on prôpe mononke. | Djermwin [adj] pitit no et no d' famile del Walonreye, e F. Germain. rl a: Germain, Jean. >> (li ri) Djermwinvå: no d' ene plaece et d' on bî d' Nåwinne. Disfondowes: Djermwin, Djermin.

Djerompont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gérompont, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [ ? ? ?]; vî limero del posse: . Ortografeye walone oficire pol posse: Djèrompont. Sicrijheu d' walon: Joseph Boucher.

djeron [o.n.] schô. F. giron. | djernêye [f.n.] schônêye. F. gironée. Disfondowes: djèrounée, djèronêye, djèrnêye.

djerwinne [f.n.] (v.m.) usteye des fiyeuse al linne, metou d' astampé po disvudî l' linne et fé des plotes. rl a: håsploe; rl a: shofloe. Disfondowes: djerwin.ne, djelwin.ne. Coinrece payis d' Bastogne, di Bietris.

djerwinne, avou l' shofloe (pîce ki toûne) (poirtrait hacné sol daegntoele).

djéryî I. djéryî so, après [v.c.n.d.] 1. volou awè ene sacwè k' on n' årè dandjureus nén (sins rén dire, mins tot l' mostrant). Mi, dji djéryive après des candôzreyes (P. Schruse). I djéreye so tot. Ene vatche tinowe a djune (sins poleur magnî), ele djéreye sol mougnî des ôtes; ele lance après (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Paski des omes k' i gn a, les cis ki schoûtèt leu feme, et lzî dner totes les miscotreyes k' ele vlèt, do côp k' ele djérièt après, ces omes la, di dju, i dvèt esse contés avou les femes (L. Mahin). F. désirer, convoiter, avoir une envie folle de, baver d'envie de, brûler du désir de, être en manque de. 2. (pus stroetmint) voleur awè èn amagnî, tot cåzant d' ene feme ki ratind. Dji djéreye après do boyon d' poye (ramexhné pa F. Francard). Les femes ecintes djérièt co sovint so ene sôre u l' ôte: i n' les fåt nén fé pîler après. Mi stoumak djéreye après on harin (J. Wisimus). 3. ratinde après åk ki n' vout nén vni. C' est nén tofer åjhey Cwand fåt fé ene tchanson; Li tchansonî djéreye après l' espiråcion (J. Lefèvre & V. Roba). >> djéryî après l' moirt: sofri témint k' on dmande a mori. Franwal: ahåyant po: "attendre que la mort vienne vous délivrer". 4. djéryî po: awè håsse et fé tot po. Ele djéreye po-z aler å bal, et elle a pîlé tote li djournêye po k' dji l' î mine (J. Wisimus). Franwal: "faire des pieds et des mains pour que". II. [v.s.c.] 1. awè håsse d' on n' sait d' cwè (a magnî), sins magnî did rén. Vola lontins ki ça n' m' a pus gosté come ça; al måjhon, dji djéreye todi, et i gn a rén ki m' agresse (R. Dedoyard) rl a: rinaker, rl a: nareus. 2. magnî u voleur magnî des sacwès d' drole, metans des pires, do plastik, tot cåzant d' ene vatche. F. avoir un appétit dépravé, présenter du pica. 3. awè håsse (d' èn amagnî). On sint k' les djins sont mwais; pocwè promete et n' nén dner ? est çu po fé djéryî nos efants ? (P. Moureau). F. avoir des envies. >> djéryî dvant les werenes: riwaitî les belès werenes des botikes, sins rén poleur rén atchter. Franwal: ahåyant po: "faire du lèche-vitrines". 4. awè håsse d' emocions amoreuses. Li cir esteut blanc, presse a s' enonder; mi djonne cour djéryive, vef di tote hantreye (A. Ramez). F. se languir. 5. èn nén saveur s' i va tourner a plouve, tot djåzant do tins. Li tins djéreye: il est po ploure, mins ça n' sait vni (après ene termene di setchresse). On dit eto: li tins halkene. Franwal: ahåyant po: "temps instable". Disfondowes: djéryî, djérî, djérî, djêrier, djinrier, djéri (4inme troke: nos djérixhans). Etimolodjeye: flamind "geeren" (minme sinse). Coinrece grand payis d' Lidje, payis d' Bastogne, di Nameur, di Djodogne. | djére [f.n.] håsse di magnî des droles di cayets. F. pica. | djériaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "djéryî", copurade: 1. håsse d' awè ene sacwè k' on n' pout awè. F. désir immodéré. 2. håsse di magnî des droles d' amagnîs. F. appétit dépravé, pica. | djérieus, e [addj. & o.f.n.] djériveus(e). | djériåd, e [o.f.n. & addj.] djériveus(e), copurade: onk, ene ki vout toltins a magnî. F. gourmand. On dit eto: bedivåd, péyåd. >> djériåd cwate panses: golafe. F. glouton, goinfre. Disfondowes: djériaud, e. | djériant, djériante [addj.] ki n' sait cwè, tot cåzant do tins Va-t i ploure, al fén - Dji n' sé nén; i fwait djériant, todi. Disfondowes: djériant, djérihant, djérichant.

djériver [v.s.c.] djéryî (awè håsse d' on n' sait d' cwè a magnî, sins magnî did rén). F. manquer d'appétit, présenter de l'anorexie. Etimolodjeye: viebe djéryî, cawete -iveus. | djériveus, e [addj. & o.f.n.] ki djéreye tofer, copurade: a) onk (ene) ki vout awè çou k' les ôtes ont. Donea, çou n' esteut nén çou k' on pout dire, on må d' panse. Mins cwand k' on djåzéve di tchvås, i divneut djériveus (A. Lenfant). On dit eto: må-d'-panse, bediveus, pronneus. F. envieux, euse, jaloux, avide. b) onk (ene ki n' sait nén çk' i vout po magnî mins ki n' magne did rén. C' est èn efant djériveus. On dit eto: nintiveus, malårdieus. F. chétif, maladif, rachitique, anorexique. | djériveuzmint [adv.] d' ene djériveuse manire. Riwaitî djériveuzmint lu bén do soçon, c' est ddja a mitan l' voler. rl a: bediveuzmint. F. avidement, voracement, gloutonnement. Etimolodjeye: adviebe fwait so l' addjectif djériveus, 2000. | djériveusté [f.n.] defåt do djériveus. F. avidité, cupidité, rapacité. Etimolodjeye: fwait so l' addjectif djériveus, avou l' cawete -té, 2000.

Djeruzalem [n.pl.] veye d' Israyel (mitan å Coûtchant) et d' Palestene (mitan å Levant); po les crustins, c' est la k' Djezus-Cri a morou et raviker.

Djé-Sint-Rmey [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Saint-Remy-Geest, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 16]; vî limero del posse: 5905. Ortografeye walone oficire pol posse: Djé-Sint-Rmë.

djesse [f.n.] 1. istwere po rire ki s' a passé podbon a ene djin. Les Moncrabeaucyins estént tertos des bons vicants ki voeyént voltî les djesses et les bons spots d' amon nozôtes (C. Massaux). rl a: kénte. F. blague. 2. movmint fwait avou l' coir. F. geste.

Djetrou [n.dj.] 1. no walon di cmere e F. Gertrude, sovint eployî come no d' persounaedje dins les pîces e walon. 2. (imådjreçmint) kimere. Taijhe tu, sote Djetrou !

djeu 1 [o.n.] 1. sacwè po djouwer. F. jeu, jouet. 2. sôre di djouwaedje. F. jeu, amusement, divertissement. >> djeu d' tirlibibi: sacwè foirt riskêye. 3. dinêye ås cwåtes. Ké fayé djeu ! dji n' a k' des schinayes. F. jeu, donne.

djeu 2 [o.n.] (vî mot d' cinsî) 1. bwès travayî, on mete long, k' on mete après les coines des boûs ki saetchèt des tchårs, des tcherowes. Il avént deus boûs po-z ateler å djeu (G. Lucy). Dji lyi va mete li djeu, dit-st i Donea. Et tot douçmint, pa didrî, tot rotant so ses betchetes do pî po n' fé nou brut, i leya dischinde li djeu po ki l' tiestire si metaxhe bén et k' les crinnas ni fjhénxhe nén må å boû (A. Lenfant). F. joug. 2. hårkea (poite-saeyea). rl a: hårkea (foto). Disfondowes: djeu, djoû, djow, djong, djôⁿ, djë. Tch: djû. Gm. dju. Etimolodjeye: latén jugum (minme sinse).

djeu: åmea ki tcherowe, atelé avou l' djeu (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

dobe djeu (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

djêve 1 rl a: djaive.

Djeve [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gesves, divnou intité, avou novea limero del posse: 5340; limero diyalectolodjike: [Na 119]; vî limero del posse: 5340. >> ban d' Djeve: Djeve avou: Altene, Mozet, Soreye, Få. | djeve 2 [f.n.] meule di molén provnant d' Djeve. Disfondowes: djéve, djêve.

djeyografeye [f.n.] 1. syince ki discrît des plaeces, des payis, des aiwes del Daegne. 2. discrijhaedje d' ene sacwè spårdou so on boket del daegn. rl a: sipårdaedje, sitramaedje. Djeyografeye do walon. Disfondowes: jèyografîye, jè.ografîe, djéyografîye, djèyografîye, djiyografîe, djiografèye, djografîye.

Li djeyografeye do lingaedje catalan.

djezî [o.n.] potche metowe dins l' vinte des oujheas, inte l' avaloe eyet l' estoumak, avou ene grosse sipesse coûtche di tchå, la k' les grinnes sont cbroyeyes. Å Camroum, on dene li djezî a magnî ås djins k' on lzî vout fé oneur. rl a: djaive. F. gésier.

djezî (ådzeu) et estoumak (pårteye do dzo avou l' rodje mayta) di des cokeas moirts di pesse (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

Dj'han rl a: Djihan.

djheu rl a: dire \ dijheu.

djiboter [v.s.c.] bråmint rmouwer les djambes (tot corant, u tot pitant, po ene biesse, ene djin coûtcheye). C' est l' bontins et les efants Djibotèt dins les paxhis (L. Mahin). On djoû, dj' esténs avou m' valet ki s' pormoennént dins ene virêye et la ki dj' voe deus pwaires di djambes k' estént ki djibotént dirî ene hourêye di côreyes (G. Colleaux). F. gigoter. | djibotigne [o.n.] sôre di djimnastike wice k' on djibote beacôp. Leye, enute al nute, elle aveut s' cours di djibotigne (c' est come ça k' ele lomèt l' areyobik) avou les femes di Libråmont (L. Mahin). F. gymnastique aérobique. Etimolodjeye: bodje "djiboter", vicante cawete -igne, 1998.

djignesse rl a: djiniesse.

djigno rl a: djino.

djigot [o.n.] (v.v.m.) 1. El Braibant, pîce del minme cogne ki l' bouxhe di Lidje (pîce di deus aidants). Dj' a rtrové on djigot foirdjî a Anverse do tins des Årtchiduks Albert et Izabele (1578-1621) (A. Deltenre). Cwand dj' esteu djonne, dji djouwéve ås cåtes po des djigots (L. Vindal). 2. pîce d' on cinteme. Disfondowes: djigot, djëgot. Pc. jigot. Coinrece Payis d' Nivele. | djigue [o.n.] 1. djigot (pîce d' on cinteme). I n' a pus on djigue e s' potche (L. Vindal). >> èm pitite birote d' ene mastoke on liård, on djigue: mot d' douceur tot candôzant èn efant. >> El rouwale do djigue bon: no d' plaece di Wame. 2. pitite pîce sins valeur. >> èn nén valeur on djigue: a) po ene djin: esse fayêye. b) po ene sacwè: n' aveur nole valeur. >> ça n' våt on djigue di pus: c' est on pô mî insi (mocresmint, d' èn ovraedje k' a stî ene miete amidré). Disfondowes: èn djigue, én djigue, ene djigue, on djigue. Coinrece Payis d' Nivele. Pc. jigue.

Djihan, Djihene (a l' atake et padrî cossoune) / Djhan, Djhene (padrî voyale) [n.dj.] pitit no walon, e F. Jean, Jeanne. Dj' aléve tos les djoûs al taviene Boere ene cwåte avou nosse Djihene (Marian d' Sint-Antoenne). >> Djihan et Djhene fiyént del tchene; Djihan trota Djihene si såva; u: >> Djihan et Djhene rivnént d' Dinant; Djihan touma, Djihene li ramassa; Djihene fijha des vôtes et Djhan lzès magna: rime-rame d' efants. >> Cwand on n' a nén Djhan, on a Djhene:: on-z a todi on ptit bouneur dins s' måleur. Disfondowes: Dj(i)han, Dj(i)hène, Djan, Djon, Djène, Djane, Jane.

Djihan (sint Djhan l' Evandjilî) (? - diviè l' an 100). Onk des doze apoisses da Djezus-Cri, li pus djonne, mins onk k' el shuva dins les prumîs.

Djihan d' Djudla [n.dj.] e F. Jean d'Outremeuse sicrijheu lidjwès do 14inme sieke. I paret kel Djihan d' Djudla a priyî Lançlot pol consyî a Lidje so ses scrijhaedjes (C. Denis).

Djihan-Djé / Djhan-Djé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Saint-Jean-Geest, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 18]; vî limero del posse: 5906. Ortografeye walone oficire pol posse: Tchan-Djé. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon pitit no Djihan + no d' plaece (Djé).

djîle [o.n.] mwaisse-persounaedje do cwarmea d' Bince et di ç' payis la avou on mousmint a carimadjoyes, saetchant purade so l' orandje, on tchapea avou des plomes d' otruches et ki tape des orandjes so les djins å crås mårdi. Les airs des djîles vos saizixhèt coirzenoxh (H. Pétrez).

djîle: On djîle, avou si orandje piceye a s' mwin.

djilet [o.n.] texhou ki s' abotnêye pa padvant. Piron n' vout nén danser, s' i n' a-st on noû djilete, On djilete di pea d' tchet (tchanson tradicionele) >> Li Bon Diu, ki nos voet, n' a k' ene pitite potche a s' djilet: i nos punirè si nos fjhant do må.

Djilî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gilly, rebané avou Tchålerwè. | Djilitwès, Djilitwesse [o.f.n.] onk (ene) di Djilî. rl a: vea.

Djimbe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gembes, rebané avou . Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "gembra", di "gen-ab-ara" (maxhe di deus aiwes); rl a: Almaxhe, Rancene. | Djimbrêye u Djimbrea [n.pl.] no d' ene plaece di Djimbe, e F. Gembrai. Etimolodjeye: bodje gayel "gembra", cawete -ea, ricomprinjhe come cawete -êye.

Djimele / Djmele (pr. Gn’mèle) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jemelle, rebané avou Rotchfoirt. Etimolodjeye: gayel "gamu" (deus-aiwes); loukîz a: Djimbe, Djambe, Djamblene, Djamogne; cawete –ele. | Djimelî / Djmelî, Djimelresse / Djmelresse [n.dj.] onk (ene) di Djmele. Les Djmelîs sont spotés « Les Raletcheus d’ pailes ».

djin [f.n.] 1. ome u feme. rl a: grande djin. Des bråves djins. C' est ene djin k' est målureuse. Les djins sont bén sots. F. personne, homme, être humain. >> les ptitès djins: les djins ki n' sont nén ritches, les djins do peupe. F. gens modestes. >> les abondroets des djins; u les droets del djin: droets di tolminme kén ome u kéne feme sol daegn. F. droits de l'homme. Ingl. human rights. >> Riclamaedje des abondroets des djins e tos tchamps payis u: Declaråcion univiersele des droets del djin: papî scrît pås Revinteus francès d' 1789, a pårti del Declaråcion d' Indepindance des Estats-Unis rexhowe sacwants anêyes pus timpe; et poy riscrît et adopté påzè Nåcions Uneyes. F. Déclaration universelle des droits de l'homme. >> mete a djin; u: mete avå les djins: fé abitouwer on novea-vnou ås djins do payis k' i vike avou zels. F. intégrer. >> metaedje° a djin. >> a môde di djin: comifåt. Çou ki conte, c' est k' ça toûne a môde di djin. F. correctement. Esp. como la gente. >> i fåt prinde li tins come i vént, et les djins po çk' i sont: i n' fåt pont s' fé d' bîle cwand åk ni va nén vite assez, u cwand ene sakî vos fwait des niches. Croejhete: L' addjectif atribut di "djins" (pluriyal) est omrin. Les djins estént contins Les djins sont bén sots. Gn a djaenisse et djaenisse: gn a des djins ki sont tot djaenes et des cis ki n' ont rén (ramexhné pa L. Remacle). 2. (mo poli) feme. C' esteut ene bele djin cwand elle esteut djonne. Elle esteut bén coraedjeuse, nosse pitite djin. 3. (t.pl.) parints, soçons. >> les djins d' nos djins: nos parints et les parints d' nos parints, et leus soçons. >> belès djins: li famile di si feme, di si ome. F. belle-famille. 4. li ci (cene) ki dmeure ene sadju. C' est ene djin do viyaedje. On payis avou 20 miyons d' djins. C' est tos viyaedjes k' ont-st evoyî leus djins e l' Amerike. F. habitant(e).

Djinape / Djnape (gngnape) [n.pl.] grande comene do Roman Payis, e F. Genappe. >> ban di Djnape: Djinape eyet les ancyins ptits bans di Båjî, Bouzvå, Glabâye, Outin, Loupougne, Vî-Djnape et Wé. Istwere: Djinape fourit basteye diviè 1200, addlé on pus ancyin viyaedje ki s' va lomer, dabôrd, Vî-Djnape. Li tchestea do Duk di Braibant fourit distrût e 1671. Agriculteure: mo bounès teres, payis des dinrêyes et des betråles, evoyeyes al soukerreye. Tuzance walone: soce di rcåzeus eyet trope di teyåte (1997). Sicrijheuse e walon: Christine Tombeur.

djinciåne [f.n.] plante yebrece ki ses raecenes dinèt ene seure ameur; gn a sacwantès sorsôres: li grande djinciåne, li djinciåne sins veyåve bodje, evnd. C' est ene foû roede gridjete ki va fini dins des waides di tiers, emey les bleuwès clotchetes, les djinciånes eyet totès sôres di fleurs (L. Hendschel). F. gentiane. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "gentiane", 2003.

djindåre [o.n.] 1. djin ki poite des åres et fé respecter li lwè avå les voyes. I s' a fwait apicî pås djindåres. Ebén dabôrd, dji va dire a les djindåres ki c' est t' pa k' a stî voler do tcherbon dins les vagons do tchmin d' fier ! (B. Genaux). F. gendarme. 2. vere a gote deus côps pus grand ki l' tchiket, li ci ki les djindåres et ls accizyins prindèt pus voltî. Disfondowes: djandârme, djindârme, djindaure, jandârme. Etimolodjeye: aplacaedje no (djin) + no (åre).

djine [o.n.] bleuwe marone di foite toele, sovint siplincante. Elle aveut on bén splinctant djine avou ene lådje cingue di cur (L. Mahin). Disfondowes: djine, djin's'. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès. (blue) jean, 1970.

djiniesse / djniesse (gngnesse) [f.n.] vete bouxhon, onk a deus metes hôt, avou des djaenès fleurs, foirt comon el Walonreye, e sincieus latén Sarothamnus scoparius. Cwand vos voeroz les djaenès djniesses dedja moites, epoirtêyes pal bijhe ki nos anonce l' ivier, vos såroz k' c' est l' Tossint (A. Mossiat). Il esteut bén å rcoet, ascropou padrî ene bohêye di djniesses (E.Gilliard). Ele tape, li mvêye, sol feu a l' aisse Tot on paket di setchès djniesses (P.J. Dosimont). F. genêt à balais. Disfondowes: djignesse / gngnesse, djignesse / gngnesse, dugnesse / gngnesse, dugnêsse / n'gnêsse, dugnasse / gngnasse. Etimolodjeye: latén "genesta" (minme sinse).

Djinîmont / Djnîmont (pr. a Gngnîmont) [n.pl.] hamtea d' Viyé-so-Lesse.

djinixhe / djnixhe (gngnixhe) [f.n.] 1. pitit vea frumele Riwaite on pô l' vea, si c' est ene djinixhe u on gayet. Il ont on lot di belès djnixhes a vinde. 2. åmaye. Dj' apoite des djinixhe plinnes di l' Olande. Disfondowes: djinihe / gngnihe, djunihye, djuni, djèni, djënë, djènisse, djènihye / gngnihye, djinisse / gngnisse. Gm. guènisse / g'nisse, djènisse. Pc. guëniche / g'niche. Etimolodjeye: latén junix (minme sinse ?).

djinixhe: djinixhe Ostine al bate a Libråmont. (poirtrait saetchî pa Mohammed Solaih).

djino / djno (gngno) [o.n.] djonteure inte l' oxhea del coxhe (li femur) eyet les cis del djambe. Des gros djnos; des stocaesses djinos. I s' leya toumer a djnos divant s' viye cavale, sitårêye inte les grossès hoyes (M. Hicter). So ç' foto la, c' est l' prumî côp k' elle aveut metou ene cote, ki lyi rmontéve ene mwin ådzeu des djnos (L. Mahin). >> Ployîz li djno ! ashioz vos ! >> fé mete (ene sakî) a djnos: a) li fé vni dmander pardon. b) lyi fé piede tos ses cwårs. >> tchaire a djnos: s' adjnoyî po dmander ene sacwè, po s' fé tot ptit divant on mwaisse, on Bon Diu F. se prosterner. Disfondowes: djigno / gngno, djigno / dj'gno, dugno / gngno; djuno / n'gno, dëgno / gngno; djino / gngno, djèno / gngno; djènou / gngnou. rl a: adjnoyî. Etimolodjeye: latén genuculum (minme sinse). | djinolire / djnolire (gngnolire) [f.n.] serant bindaedje di toele elastike, ki rafaxhe li djno ki les fotbalisses metèt voltî. Ene djinolire, li djnolire. Disfondowes: djignolîre / gngnolîre, dugnolîre / gngnolîre; djènolêre / gngnolêre; djènouliêre / gngnouliêre.

djinti, eye [addj. & o.f.n.] 1. k' overe voltî, tot cåzant d' ene djin. End aveut i rescontré, des binamés et des canayes, des maléns et des borikes, des djintis et des nawes (G. Brener). F. courageux (euse), travailleur (euse). 2. ki rote bén, ki vént bén a pont, tot cåzant d' ene usteye, d' ene machine. C' esteut bén djintis, ces ptits bûteas electrikes la. F. efficace, pratique. 3. k' a on bon caractere. Zimboum zimboum tralala lala, c' est nozôtes les pus djolis, c' est nozôtes les pus djintis (tchanson). rl a vayant. F. gentil, aimable, sympathique.

djintrinnté [f.n.] (mot d' teyolodjeye) el rilidjon crustinne, cwålité d' ene djin, eneviè l' cwålité do Bon Diu, tot rahoucant l' croeyance ki Djezus-Cri est l' Bon Diu k' a divnou ene djin. Come ciste aiwe si maxhe avou l' vén, ki nos comunianxhe del bondiusté do Ci k' a comunyî di nosse djintrinnté (ordinaire del messe, rat. pa G. Sfasie). F. humanité. Etimolodjeye: bodje "djin(t)", dobe cawete -rin + -té, 2003.

Djiponsåt / Djponsåt [n.pl.] viyaedje di l' Årdene di France, nén lon d' Suni, e F. Gespunsart. Lingaedje do payis: tchampnwès. Disfondowes: Chponsârt. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon "Djî-Ponce-såt" (plaece sårtêye pa Djî Ponce).

djirofe [f.n.] åbe des tropikes, ki vént d' Indonezeye, e sincieus latén Eugenia spp, ki ses fruts siervèt di spice. >> clå d' djirofe: clawson. Disfondowes: djirofe, djiroufe, jiroufe.

djîsse 1 [f.n.] [o.n.] 1. plaece k' ene biesse u ene djin coûtche. F. gîte. >> diner (u: bayî) l' djîsse: lodjî on voyaedjeu. F. héberger. >> aveur al djîsse: aveur ene sakî ki lodje a vosse måjhone po rén. Il avént on bribeus al djîsse. F. héberger. >> esse al djîsse: lodjî amon des djins. F. être hébergé. >> aler al djîsse: aler lodjî (ene sadju) cwand on est e voyaedje. >> dimander l' djîsse: dimander a lodjî. F. demander l'hébergement. >> cweri a djîsse: cweri après ene plaece po lodjî. >> djîsse e viyaedje:sistinme touristike wice ki des djins vinèt al djîsse dins ene cinse, nouris et lodjîs. F. gîte rural. 2. paymint po-z esse lodjî ene sadju. I paye si djîsse a nosse måjhone (ramexhné pa J.M. Pierret). F. pension. | djîsteu, djîsteuse u djîstresse [o.f.n.] lodjeu(se), li ci (cene) k' a s' djîsse amon des djins. Li djîsteu, c' est l' ci ki vént prinde li djîsse.

Pitite måjhone do Laid Prandjloe a Marcour, k' ofere ene djîsse-o-viyaedje (poirtrait hacné sol Daegntoele).

djîsse 2 [f.n.] 1. båre di fier, bén droete, k' on stitche ene sadju po fé bodjî ene pezante sacwè. Trove mu ene djîsse po fé boler ç' tronce la. On dit eto: levî. F. levier. 2. tote båre di fier ki s' aspoye ene sadju (li pont d' aspoya), po fé bodjî ene sacwè (li foice rastinrece) tot boutant u tot saetchant a ene ôte plaece sol båre (foice motrece). >> djîsse ås vitesses: tént-cawe po passer les virtesses, a ene oto. 3. (djîsse di djeu) pitite manike des djeus éndjolikes, po fé bodjî des persounaedje, des sacwès sol waitroûle. On dit eto: djîslete. Ingl. joystick. 4. cwårêye poutrele, ki s' mete sol taeyant, po sotni èn årvô. F. solive. | djîslete [f.n.] 1. pitite djîsse. 2. djîsse di djeu. Etimolodjeye: cawete -ete, 2005. | djîster [v.c.] mete des djîsses po sotni èn årvô. F. placer des solives. | djîstaedje [o.n.] accion eyet s' rizultat pol viebe "djîster". F. solivage. El plafond n' esteut k' on djîstaedje avou on plantchî dsu. (ramexhné pa J. Coppens).

djivå [o.n.] 1. dizeu del tchiminêye divins les måjhons did dinltins, ådzeu do feu a l' aisse, u del sitouve. >> gordene do djivå: sitofe (sovint a cwårlaedjes) ki pind di ttåtoû do djivå. rl a: bråye, bråyire, rabat, rabatea, barada. >> bwejhî ene beye a djivå: (mot d' houyeu): mete ene beye a môde di djivå. 2. plantche di bwès metowe so li tchminêye, on mete et céncwante hôt, et k' on mete totes sôres di wårnixheures dissu. Li tchet a dårè tos les cassons k' estént sol djivå djus. Cwand on-z abaguéve, on metéve aprume so l' djivå li bondiu, les tchandlés, li lamponete, li brocalî et l' årmonak. rl a: cimådje, coirnitche. 3. (pa stindaedje) li tchminêye leyminme. 4. (imådjreçmint) grosse pwetrene, tot djåzant d' ene feme. Elle a-st on fameus djivå. F. poitrine opulente. Disfondowes: djîvâ, djîvau, djîvan, djivau, djivâ, djivâr. Etimolodjeye: bodje " djive ", cawete -å.

A droete: djivå ådzeu des feus a l' aisse; a droete: li bondiu et les deus tchandlés, sol djivå (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).

djive [o.n.] 1. (v.v.m.) longou tchamp. >> e Djive / li Djive: no di des plaeces el Walonreye, a Årveye (disfondowe: o Djîve), di Yåle (disfondowe: lu Djîve). 2. binde di terén a shuve cwand on trake, binde di cir po des areyoplanes, passaedje oblidjî po moenner do ravitaymint a des refudjîs. Vos, vos prindroz on djive a 100 m di l' Aiwe-di-Lesse, sol Tiene di Molhan. Dinltins, gn aveut troes djives po ls avions ariver a Berlin-Ouwess, etot volant ådzeu del DDR. El Bosneye, e 1995, les Serbes n' avént leyî k' on djive po moenner l' ravitaymint a Biyatch. rl a: poice. F. bande, couloir. 3. binde d' eredjistrumint so ene bobene d' eredjistreu, boket d' ene plake lazer avou ene seule tchanson. A on metou moumint, i fjhént des bobenes avou cwate djives, deus d' tchaeke costé. Gn a 25 djives so tchaeke plake lazer di "Sicrijheus d' Årdene". F. piste. Ingl. track. 4. djive di memwere (mot d' éndjolisse) boket d' memwere ki s' shût. F. plage de mémoire. Parints: djivå, djivêye, djivisse. Disfondowes: djîve, djive. Etimolodjeye: latén "jugum" (djeu po-z ateler les boûs).

Djive [n.pl.] hamtea di Ben-Ahin.

djivêye 1. (v.m.) atelêye di bwès (pîces; bwès d' mene), et k' on tcheryive insi so l' aiwe, padecôp so des vudes toneas. On dischindeut les bwès so Mouze avou des grandès djivêyes (L. Pirsoul). Cwand i gn è vneut on galop d' aiwe, on betchfessive les bwès d' mene et les loyî avou des coides: c' esteut ça, la, ene djivêye. rl a: cliyonêye, bolêye, bossêye, bossêye, pouri talon. F. train de bois flottant. 2. rindjeye, rîlêye (di coxhes). Li bokion a-st arivé divant ene djivêye di belès grossès coxhes, et taper l' malete djus (Depas). F. rangée. 3. longous tchamps ki s' toutchèt. Tote li Prereye, ci n' esteut k' ene djivêye di prés. rl a: coûteure. F. bande de terrain. 4. lisse (di mots, di djins). Ene djivêye di mots di Rdoû. I m' a-st avoyî ene plakete avou les cénk djivêyes do Diccionaire di Tot l' Walon. rl a: radjivêye. Disfondowes: djîvêye, djîvéye, djîvée. djîvêye. Coinrece Lidje, Nameur, Djivet. | djivion [o.n.] (mot d' linwincieus) tchaeke mot k' egzistêye dins ene djivêye di mot. Les djivions, c' est des mots, cwè, po djåzer come tot l' monde; ça pout esse eto des cawetes et des betchetes (L. Hendschel). rl a: lecsinme; rl a: croejhion, oyon. F. lexème. Etimolodjeye: bodje djive, caweye -ion (boket d' ene djivêye), 1995.

djivisse [addj.] 1. ki rwaite les ôtes di hôt. Ci n' est k' on scrijhaedje e francès d' pedant, k' i gn a on crawieus grandiveus djivisse grand mot e totes les royes (L. Mahin). Dji m' rapinse, li låme al misse, Li grand flandrin, pår djivisse, Ki boerléve ses boignes messaedjes Sol bati (L. Mahin). rl a: grandiveus. F. présomptueux (se), prétentieux (se), suffisant(e). 2. ki fwait des manires. C' esteut on gros tchén ki nos vneut noder; gn aveut k' les djivisses po nd aveur peu, ca il asteut doûs come èn agnea (A. Laloux). rl a: gnaweu. F. précieux (se), affecté(e), maniéré(e). Etimolodjeye: bodje "djive", cawete -isse. | djivisté [f.n.] difåt d' on (ene) djivisse. rl a: grandiveusté, haeyåvisté. F. arrogance, insolence, outrecuidance, emphase. Etimolodjeye: addjectif "djivisse", cawete -té, 1995. | djivisreye [f.n.] codujhance d' on (ene) djivisse. C' est on corwaitaedje sicrît avou des mots simpes; ça candje des djivisreyes do stîle Maket ! F. pédanterie. Disfondowes: djîvisrîye, djîvisrèye, djivisrère. Etimolodjeye: addjectif "djivisse", cawete -reye, 1995.

dji-vou-dji-n'-pou [o.f. sustantivire] li ci (cene) ki fwait di s' nez, ki vôreu bén esse çou k' i (ele) n' est nén. C' est des dji-vou-dji-n'-pou. F. présomptueux.

djivronde [f.n.] edjalaedje so les fniesses, u ki pind après les fis d' telefone, di corant, evnd. Les gros fis des sinås n' ridént pus s' leus rôletes; I gn aveut del djivronde partot disk' a l' copete (L. Piron). On dit eto: poyowe djalêye, måle, mårlaedje, mårlêye, emårlaedje, råle, relaedje, relêye, djivrondaedje. F. givre. Disfondowes: djivronde, djivron (omrin), djivron (femrin), djèvronde, tchèvronde; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 3.21 ey el notûle A.L.W. 3.78. Coinrece Basse-Årdene. | djivrondaedje [o.n.] djivronde. F. givrage. Etimolodjeye: bodje "djivronde", cawete -aedje (acawêye a on no). Disfondowes: djivrondèdje, djèvrondadje.

Djiye [n.dj.] pitit no eyet no d' famile walon, e F. "Gilles". Djiye Copixhe, i vicote, a Tcheslet ou Serè (L. Hendschel). Disfondowes: Djîle, Djîye, Djî, Jîle. | Sint Djiye [n.dj.] (mete le vicåreye do sint) >> fé des ouys come Sint Djiye l' ewaeré u fé les ouys da Sint Djiye: drovî des grands ouys, di sbarmint, come on båyåd. Pondants eyet djondants: d' après on persounaedje do teyåte des fôres, Djiye l' ewaeré, e F.: "Gilles le Niais", idêye acmaxhêye avou ene posteure då Sint Djiye k' aveut pår des trop grands ouys. Djam ravala s' raetchon; i fjhéve les ouys da Sint Djiye ! A vint metes divant lu, ene pitite blanke feme traviersa l' voye, rigripa so l' ôte hourêye et s' pierda dvins les bouxhons (M. Hicter). rl a: Sint-Djiye.

djob [o.n.] 1. ovraedje. Ci n' esteut nén m' djob d' elzî aprinde li walon (ramexhné pa Y. Paquet). 2. [o.n.] pitit ovraedje po des djonnes, des studiants. Loukîz a: avikia. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès job (minme sinse), 1970.

Djodogne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jodoigne, e flamind Geldenhaken, divnou intité, avou novea limero del posse 1370; limero diyalectolodjike: [Ni 28] (arondixhmint d' Nivele, Roman Payis); vî limero del posse: 5900. >> ban d' Djodogne: Djodogne avou: Djodogne-Sovrinne, Låtu, Mélin, Pitrin, Tchan-Djé, Djé-Sint-Rmey, Séntru. On edjîstreye les colons a Perwé, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Mes djins, cwand dj' etin dire: Djodogne, c' est on ptit trô, Jamwais, vos n' såriz croere a ké pont ça m' fwait må (A. Dewelle). Sicrijheus e walon: D. Coutisse-Vyttebrouck, P. Moureau, A. Dewelle. Soce di scrijheus e walon: Les Sauverdias d'après Djodogne. Ricwerances diyalectolodjikes: Parler walon et vie rurale au pays de Jodoigne (J.J. Gaziaux); Souvenirs de guerre au pays de Jodoigne (J.J. Gaziaux). L'honneur dans les campagnes jodoignoises au 20e s. (1991-1992); (po rahoukî ces studias la). Ortografeye walone oficire pol posse: Djodogne. | Djodognwès, Djodognwesse [n.dj.] dimanant(e) a Djodogne. I n' a cåzu nene a mete foû; ele passèt des eures so leu soû, les Djodognwesses (H. Corin). Nos endè dvans esse fir, et djurans po fini, ki, si on Djodognwès dvreut co disfinde on djoû l' Payis Walon, come on vraiy cok Gålwès, i s' batreut discå dbout (A. Dewelle). | Djodogne [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Jodogne.

Agrapaedje del cåte postale do tchestea d' Djodogne (poirtrait hacné sol Daegntoele).

Djodogne Sovrinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jodoigne-Souveraine, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 48]; vî limero del posse: 5901. Disfondowes: Djodogne-Sovrin.ne. Ortografeye walone oficire pol posse: Djodogne-Sovrinne. Etimolodjeye: patwès latén "superana" (metowe so ene copete); rl a: Sovrè, Sovè.

djoguigne [o.n.] coraedje a pî sins fé l' coûsse (djusse po dmorer d' adram), so les voyes et les pazeas, tolminme wice (ezès veyes, bwès, campagnes). Asteure, on fwait do djoguigne, do foutigne, et dji n' ti sai tot cwè ! (C. Denis). Hê, valet, rastrind on pô l' rite: c' est do djoguigne, nén del coûsse a pî. rl a: foutigne. F. jogging. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "jogging" (minme sinse), pal voye do minme inglississe francès, 1995.

djol rl a: djel.

djolibwès [o.n.] clawsonî. Coinrece Payis d' Tchålerwè.

djonne I. [addj.] ki n' a co pont d' ådje. End a-t on atrapé, des rames so nosse dirî, cwand on-z esteut djonne. Nos avans aprin a djouwer al fousbale tot djonne (J. Marquet). F. jeune. II. [o.n.] 1. pitit d' ene biesse come les tchéns, les tchets, les soris. F. jeune, petit. >> fé les djonnes, aveur les (ses) djonnes: djonnler. F. mettre bas. >> ene troye° n' î rtrouvreut ddja ses djonnes. 2. moxhon. F. oiseau, passereau. III. [o.f.n.] (gåté, målåjhey) efant. A ti, gåtêye djonne ! C' est nén rén avou ces djonnes la ! A les djonnes d' enute, valet ! C' est ene pitite djonne ki dji n' vôreu nén po m' båshele. F. gosse. | djonnesse [f.n.] termene del veye di 14 a 25 ans. Dji vos caye el berdouye po flani vosse djonnesse (E. Gilliard). >> pitite djonnesse: efance. Dispoy mi ptite djonnesse, Dji l' a berlicoté Sins aveur ene laide djesse I m' a shût tos costés (J. Boucher). | djonnea, djonnete [o.n.] 1. refoircî gamén, refoirceye gamene (di 12 a 20 ans). Les Almands ont pris les djonneas et les tchôkî dzo les seles do camion. F. jeune, adolescent(e). Ingl. teenager. 2. gamén, gamene (6 a 12 ans). Waitîz l' vint ki fwait briker les tchveas des djonneas ki sortixhèt di scole. Nozôtes, les djonneas, nos nos racrapoténs po n' nén rire a l' axhlêye ki mononke Miyin vneut d' djouwer a nosse pa. (P. Maudoux). 3. djonnea: volêye di djonnès moxhes al låmes k' ont rexhou d' leu tchetoere å bontins, po fé ene novele colneye. F. essaim.

djonnere u djonne here [o.n.] djonnea. Elle esteut a poenne rarivêye d' on moes å Belin k' on djonnere, k' on n' aveut jamwais veu avårla, a moussî al cinse (G. Lucy). rl a menir. Disfondowes: djon.nêr, djônêr. Etimolodjeye: etroclaedje addj. (djonne) + no (here).

djonne sonk u djonne-sonk [o.f.n.] djonnea, djonnete plin(te) di sonk, presse a fé des biestreyes. Pluriyal: des djonnes sonks. Franwal: ahåyant po: jeune bouillant de vie, d'énegie.

djonnler [v.s.c.] acoûtchî tot cåzant des biesses. F. mettre bas. Disfondowes: djon.n'ler, djon.n'lè, djôn'ler, djôn'lî, djoûn'ler.

djote [f.n.] 1. cabu. Dinez les foyes di djote al gade. F. chou. >> del rodje djote; del vete, del blanke djote, del frizêye djote: sôres di djote. rl a: brocalî, savoye, siprôte. >> djote d' ivier: savoye vete djote ki dmeure tins d' l' ivier. F. chou de Savoie. >> djote di may: djote ki vént å moes d' may, eneviè li djote d' ivier. >> tournêye djote: djote k' a ene bele ronde tiesse. F. chou pommé. >> longue djote: djote ki n' a nén tourné (ki n' a nén fwait en ronde tiesse). Nos djotes ni tournèt nén, nos lzès magnrans a l' longue djote. >> il est come ene djote må tournêye, i n' a pont d' bea costé: dijhêye po on må-rivnant. >> ene foye di djote: on mwais paraplouve (ki s' riploye come ene foye di djote). >> aveur des orayes come des foyes di djote: des grandes displakêyès orayes. F. oreilles décollées. >> il est come on harin dins ene foye di djote: i bagne dins ses mousmints (ses mousmints sont pår trop lådjes). F. trop amples. >> tiesse di djote: li pårteye k' on magne. >> tour; u: toursion; u: burton d' djote: li buk, li pî del djote, k' on tape evoye. F. trognon. >> tripe a l' djote: tripe fwaite avou del tchå et do cabu. >> cure del djote divins s' djus: ene des rcetes di djote. F. chou a l'étuvé. >> ene vete djote: ene haeyåve feme. F. femme acariâtre. >> i n' moenne nén dpus d' brut k' ene halene so ene djote: i n' fwait pont d' brut. F. silencieux. >> tchire; u: fé caca; u: aler dins les djotes d' ene sakî: a) si fote di lu (leye). F. se foutre de la gueule. b) lyi fé do toirt. c) l'ahonti. F. blesser l'amour-propre. >> on a stî dins ses djotes: i (elle) est måtournêye. F. de mauvaise humeur. >> esse dins les djotes d' ene sakî: esse dins s' mantche (esse bén veyou d' lu, di leye). F. dans les bonnes grâces, faveurs. >> Tins ki l' gadlî doime, les gades magnèt les djotes: Franwal: ahåyant po: "le chat parti, les souris dansent". >> I n' fåt nén doirmi so ses djotes: i fåt todi bén rwaitî a ses cayets. F. veiller au grain. 2. les djotes: les verdeures e djenerå (télmint k' c' esteut l' legume li pus magnî). F. légume. >> mårtchî ås djotes: martchî ås verdeures. >> corti ås djotes: corti ås yerbêyes (eneviè on corti ås fleurs). F. potager. On seméve des rutabagas dins l' corti ås djotes (L. Boulard). 3. cabu ctaeyî et bolou. Dj' avans fwait del djote po dinner. Metoz l' djote å pot. F. chou bouilli. >> tårtene; u: fadêye; u: tåte di djote: cûte djote, metowe so ene pîce di pwin. >> ene sitofe k' è va (u: ki s' dischere) come del djote: ki s' disferlotche tote. F. en lambeaux. >> cwand on ståre si djote, on n' el ramasse jamwais tote; u: kî dispåd si djote n' el ra måy tote: a) on n' sait refacî pår ene flotche k' on-z a fwait. b) dijhêye po s' escuzer d' aveur må fwait èn ovraedje. >> avoz magnî del djote assez ?: dijhêye po ene sakî ki saye di responde a èn advinea, po lyi dner l' response. F. donner sa langue au chat. >> C' est on profête ki magne do pwin et ki fwait del djote: on prometeu d' bon djoû. >> mete a onk do poeve° e s' djote. >> I n' fåt nén mete trop di poeve° e s' djote. >> Maguet a magnî s' djote, et nd a co yeu trop pô: dijhêye a ene sakî ki fwait des råjhonmint d' triviè. >> i fåreut ddja aveur fwin d' djote po magnî l' burton°. 4. potêye di verdeures (avou u sins cabu), avou des canadas, avou ene cråsse såce dissu. I fåt del cråxhe di pourcea pol djote et po tos les mixh-maxhs (P.J. Dosimont). rl a: djotreye, sitouvêye, ratatouye, salåde ås kertons, djårdinêye. F. chou au gras. >> djote ås poreas: potêye di legumes avou des poretes. rl a: porêye. >> del djote di spinås: sipinås cûts avou do lård. F. épinards étuvés. >> pont d' dicåce sins djote: dijhêye cwand on sieve del djote a ene cråsse eurêye (al dicåce u nén). >> ariver trop tård a l' djote: a) ariver po magnî cwand gn a pus rén. F. à la soupe. b) leyî èn ôte ariver dvant vos. F. se laisser damer le pion. >> maxhî l' djote: maxhî les verdeures (avou u sins ctaeyîs cabus) po fé ene sope, ene potêye. >> ci n' est nén come ça k' on maxhe li djote: ci n' est nén come ça k' i s' fåt moenner, ci n' est nén come ça k' on overe. >> on direut k' i n' magnaxhe nén tchôde djote: dijhêye po ene foirt mwinre djin. F. maigrichon. 5. del djote: sacwè, sakî ki n' våt rén (come do bolou cabu cwand on ndè magne tos les djoûs); copurade: a) on mwais amagnî. >> c' est del djote avou do pwin ki file; u: dj' inme ostant del djote ristchåfêye avou do pwin ki file: dijhêye po on mwais amagnî. F. pas fameux. b) ene cacaye, ene sacwè sins valeur, ki n' va nén; c) ene sakî k' on n' aconte nén. d) onk (ene) ki s' mareye avou on vef (ene veve). >> ci n' est nén del djote: a) c' est ene sacwè d' bon; b) c' est ene sakî k' a l' bresse long. >> çoula, c' est ôte tchoi k' del djote: c' est ene sacwè k' on n' voet nén sovint. F. extraordinaire, génial. >> del ristchåfêye djote: on vef (ene veve). >> evoyî a l' djote: evoyî å diale. rl a: porêye. F. se débarasser, envoyer paître. >> va-z è a l' djote !: va-z è å diale. Franwal: ahåyant po: "fais pas chier ! allez vous faire pendre ailleurs !" 6. ridjetaedje di cabus, k' on magne come verdeures. 7. verdeure ki rshonne al betråve, k' on magne les foyes, e sincieus latén, Beta vulgaris var. vulgaris (cicla). F. bette, poirée. >> tåte al djote: dorêye fwaite avou del djote (speciålité d' Nivele). 8. a) navea. >> saetchans les djotes, nos mindjrans les naveas; u semans des djotes, nos årans des naveas: djeu d' mot po mostrer ki ene djote, c' est on navea. >> ene tere di djotes: ene tere ki covént po les naveas. b) foye di navea. Dj' a stî ramasser des djotes po m' vatche (J. Coppens). On rafôre nos vatches ås djotes (F. Deprêtre et N. Nopère). 9. foyes di betråves metowes e silo e mitan poureyes k' on dene a magnî ås biesses. Cwand on lzî dnéve del djote, li laecea sinteut. Disfondowes: djote, djute, djoute. Etimolodjeye: gayel "jutta" (cråsse potêye di verdeures). | djotlî, djotelresse [o.f.n.] martchand(e) di verdeures. rl a: legumî. F. marchand(e) de légumes. Disfondowes: djotlî, -elresse; djoutlî, îre. | djotreye [f.n.] 1. ratatouye (amagnî avou totès sôres di verdeures avou u sins cabu). rl a: djote, sitouvêye, salåde ås kertons, djårdinêye. F. étuvée. 2. mixh-maxh a magnî. F. mélange de nourriture. 3. plaece avou totes sôres di djotes, håynaedje do legumî. F. étal de légumes. Disfondowes: djoutrîye, djotrîye, djotrèye. | djotî [o.n.] live (ki va voltî ås djotes). F. lièvre. Disfondowes: djotî. coinrece payis d' Dinant. | djotire [f.n.] tchamp avou des djotes (des naveas, rutabagas, tchous-mweyîs, evnd). On tcherwéve les djotires: c' esteut del vete ecråxhe, dijheut on. Disfondowes: djoutiére, djotire. Coinrece payis del Lovire. | djotrece [addj.] 1. k' a a vey avou des djotes (des legumes). On live so les plantes djotreces. F. potager (ère), légumier (ère). 2. k' i gn a k' des djotes (des verdeures) et pont d' tchå, tot djåzant d' on redjime). Li docteur m'a metou å redjime djotrece, come les robetes. On restorant djotrece. F. végétarien. Etimolodjeye: bodje "djote", cawete -rece, 2003. | djotrecî, djotrecire [o.f.n.] li ci (cene) ki shût on redjime sins tchå. F. végétarien(ne).

djote 2 [f.n.] iyode. >> tinteure di djote: tinteure d' iyode. Etimolodjeye: brouyaedje, a pårti do shuvion "d' iode => diode => djote".

djote di procureu [f.n.] 1. ridjetaedje di cou d' tchén (årglatî), k' a l' cogne d' ene pitite fene djote, et k' on pout magnî. 2. graevî. F. vairon lisse. Etimolodjeye: les procureus estént rwaitîs come des ptits magneus (a l' årvier des djins k' ovrèt d' leus mwins): pitite djote, pitit pexhon.

djoû [o.n.] termene ki cmince cwand l' solea s' live, et djoker cwand l' solea est djus. >> tot d' djoû: rl a: toddjoû. >> djoû des set-z eglijhes; u: djoû des monumints: Djudi sint. Disfondowes: djoû, djou, djoûr, djôr. | djournêye [f.n.] deurêye do djoû. >> tote li sinte djournêye: tote li djournêye, k' a parexhou longue. Disfondowes: djoûrnêye, djournéye, djôrnée, djornée, djoûrnîe. Gm. djournâye. rl a: nuteye.

djoûdi rl a: djudi.

Djoupeye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jupille-sur-Meuse, rebané avou Lidje; limero diyalectolodjike: [L 66]; vî limero del posse: 4500. Novea limero: 4020. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Djoupèye. >> No di des plaeces di Djoupeye: El Mwaiye (so plaece: èl Mê). Sicrijheu et rcwereu e walon: Jean Lejeune°. Vîs scrijhas: Iopiliensis (687), Jopila (714), Jobvilla (756), Jopilla (868). Iopilla (888). rl a: Djouprele. | Djoupeyire [no d' måke] måke d' ene bire bressêye a Djoupeye, e F. Jupiler. Vla ene tournêye di Stella-Djoupeyire ki lzî va coster dins les trinte miyårds; kéne emacralêye pinte a vudî (J. Schoovaerts).

Djouprele [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Juprelle, divnou intité, avou novea limero del posse 4450; limero diyalectolodjike: [L 23]; vî limero del posse: 4452. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Djouprèle. >> ban d' Djouprele: Djouprele avou Fexhe, Lantin, Slin, Vilé-Sint-Siméyon, Voroû-dlé-Liesse, Paive, Ouhogne. Vîs scrijhas: Jupelella (1186), Jupilella (1147), Jupanellen (fôme tîxhone, 1340). Etimolodjeye: bodje "Djoupeye", raptitixhante cawete -ele.

djournå 1 [o.n.] (v.m.) viye unité di mzeure po les surfaces, ki corespond al sitindêye k' èn ome pout tcherwer sol djournêye avou on tchvå (a pô près 23 åres). On djheut ki cwand i fjheut bon al Sint Djîye, on pleut co raler sårter on djournå et s' li broûler (L. Mahin). Dj' a planté on djournå d' petotes (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: djoû 2; rl a: cwårt. Disfondowes: djoûrnau, djournau, djûrnau, djourné, djurnâ. Etimolodjeye: latén diurnalis (d' ene djournêye).

djournå 2 [o.n.] 1. noveles al tévé. Dji n' rilouke pus l' djournå: on n' voet k' des touwaedjes et des moraedjes. 2. cayé k' on raconte si veye dissu, et k' on wåde por lu. I tneut on djournå d' voyaedje (H. Forir). 3. (v.m.) gazete. C' est on djournå al samwinne. I scrît dins les djournås (H. Forir). Disfondowes: djournau, djoûrnau, djournâl, journâl. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. journal.

djoute rl a: djote.

djouxhire [f.n.] 1. (vî mot d' cinsî). tere ki n' est nén tcherwêye po s' ripoizer èn an (sorlon on vî sistinme d' agriculteure did divant les ecråxhes tchimikes). Vinoz vinoz, bea efant Les soteas vos ratindèt Divins l' djouxhire cial djondant (Goethe, rat. pa. L. Bukens). Li tins a ståré totes ses eures Bén lon so les prés et l' djouxhire (F. Flaba). Tot s' rewale, on n' voet dedja pus çou k' est semé, çou k' est djouxhire. Flotche a flotche et sins fé nou brut, Li nivaye toume del bane do cir (H. Simon). On dit eto: trîxhe, waeret. F. jachère. >> leyî (cori) a djouxhire: èn nén tcherwer (ene tere), èn an u dpus. On dit eto: leyî cori a royes, leyî e trîxhe, leyî djus. >> li Djouxhire: no d' ene ancyinne plaece di Mårcin. 2. tere k' on n' coûtive pus, po n' nén aveur on sorprodujhaedje agricole. Estô do dner des subzides pol leyî cori des bounès teres a djouxhire, on-z î plantreut do soya, do golzå, des poes et ki sai dj' (J. Lahaye). F. jachère, friche volontaire.

djouxhler [v.s.c.] tcherwer ene djouxhire. F. labourer.

djoye [f.n.] mostere on plaijhi. Gn a co del djoye pattavå, i n' fåt nén vey tot e noer (C. Mahy). Li djoye est e l' air, tos costés, C' est l' bontins k' nos a-st arivé (H. Lerutte). Disfondowes: djôye, djôⁿye, djwè, jwè, jwa. | djoyeus, e [addj.] plin, plinte di djoye. rl a: gaiy. Disfondowes: djôyeûs, djoyeus, djwèyeus, jwèyeus, jwayeus | djoyeuzmint [adv.] d' ene djoyeuse manire.

Dju rl a: Diu. rl a: nodidju.

djubé [o.n.] docså. F. jubé.

Djuda I. [n.dj.] onk des doze sujheus da Djezus-Cri. Li djoû bon Dvénr, i mostra kî k' c' esteut ås cis k' el vlént fé codåner, tot l' alant rabressî. II. djuda [o.n.] 1. sakî ki fwait avou ls innmis. F. traitre, judas. >> fås djuda, rossea djuda: refoircixhas, copurade po traiter ene sakî. >> taetche di Djuda, sitron d' Djuda: taetche di rosseur. 2. pitite craeye en èn ouxh, po vey di l' ôte des costés, sins esse veyou. >> bawî pol djuda: trovou l' ouxh clô, et boerler po k' les djins vos vnexhe drovî. Disfondowes: Djuda, Juda.

Djuda: Rabressaedje di Djezus-Cris pa Djuda (djeu del Passion) (poirtrait hacné sol Daegntoele).

djudi [o.n.] cwatrinme djoû del samwinne, li cénkinme po les Djwifs et ls Arabes. rl a: diyou. >> Djudi sint u Blanc djudi u djudi des setès eglijhes: djudi di dvant Påke. rl a: djoû. Disfondowes: djûdi, djudi, djûdë, djudë, djoûdi, djouwèdi, djeûdi, djwèdë, djèdi, djëdi, djidi, djëdë (miersipepieuzmint al mape ALW 3, 43). Etimolodjeye: latén "dies Jovis" (djoû d' Djupiter, diè des Romins), avou racolaedje tîxhon "Jovis, dies" (Djupiter-djoû).

Djudla Mouze u Djudla [n.pl.] coron d' Lidje sol boird di Mouze, di l' ôte costé d' l' aiwe pa rapoirt al veye, e F. Outremeuse. rl a: Djan d' Djudla Mouze. Etimolodjeye: etroclaedje adviebe (djus) + divancete (dila), ådzo, houte di Mouze.

djulete [o.n.] setinme moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. F. juillet. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. Disfondowes: djulèt', djëlèt', djulet, djëlet, djuyet, julèt', jëlèt', juliet', julièt, jwiyet, jwiliet. miersipepieuzmint al notûle ALW 3.114.

djumi rl a: djemi.

djun [o.n.] shijhinme moes d' l' anêye, k' a 30 djoûs. On dit eto: fenåmoes. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. F. juin. Pådje do moes d' djun. Disfondowes: djun, djin, djunk, djink, jun, jwin, djwin, miersipepieuzmint al notûle ALW 3 113.

Djuråd (sint) sint fiesti el Walonreye, k' a dné l' no å viyaedje di Sint-Djuråd.

djurvi (codjowaedje) [v.c.n.d.] edurer, èn nén ployî divant. I n' sårè jamwais djurvi a ene fatigue pareye. Il a djurvi å tifusse. I sont ptits, mins i djurvixhèt a l' ovraedje (F. Deprêtre et N. Nopère). Les bråves Radodinèt leus påters Po djurvi Azès tourmintes (D. André). A Dédé, i lyi shonne k' il etind l' vî otocår rire eyet dire: "i n a pont d' cripet ki djurvixhe avou mi !" (D. Heymans). F. résister, supporter. Disfondowes: djurvi. Coinrece payis del Lovire. | djurvixhant, e [addj.] ki djurvixh (ki tént bén l' côp) tot djåzant d' usteyes, d' ahesses. rl a: edurant, sitocaesse. F. résistant, solide, durable, robuste. Etimolodjeye: viebe djurvi, cawete -ant (ki fwait l' accion do viebe), 2003.

djus 1 [o.n.] 1. soucrêye aiwe k' i gn a dins les fruts. On spotche les citrons, eyet ls orandjes po-z aveur li djus. I suçnut l' djus des orandjes nén ddja pelêyes. Dji vén do magnî ene orandje tote plinne di djus. Li pexhon est meyeu avou do djus d' citron dsu. I fwait do vinaigue avou do djus d' pemes. C' est on frut ki n' a nou djus. Po fé del djalêye di rodjès gurzales, on les tchitche dins ene loke, pu on saetche li djus, on l' peze, pu mete li minme pwès di souke ki d' djus (M. Anselme). rl a: djuter. F. jus. >> do djus d' foudrene: a) djus d' purnale. b) mwaijhe abwesson. F. jus de chaussette. 2. aiwe ki rexhe di des ôtès sacwès k' on magne. Li vénrdi, on n' pleut magnî ni tchå, ni djus d' tchå. 3. djus d' tchike: sôre di såce k' on meteut avou l' toubak a tchiker. Hê, vî, prustêye mu t' tchike po-z aler al verreye:: A nonna, nodidju, ele est co plinne di djus (vî rime-rame). F. jus de chique. >> clair(e) come do djus d' tchike: nén clair(e) do tot. Ciste afwaire la est ossu claire ki do djus d' tchitche. F. passablement embrouillé(e). 4. regolisse. On baston d' djus; on bordon d' djus po fé del djuzêye. rl a: djuzêye, djumasse. F. réglisse. >> di l' aiwe di djus: djuzêye. rl a: djus d' tamblete°; djus d' anisse°. 5. aiwe ki rexhe di des sacwès k' on n' magne nén. >> djus d' ansene: bigåd. F. purin. >> leyî° (ene sakî) dins s' djus. Disfondowes: djus, djës. | djuzêye [f.n.] 1. abwesson po s' rafrexhi, fwaite avou del regolisse et d' l' aiwe. Ene botaye di djuzêye. rl a: aiwe di djus. F. jus de réglisse. 2. té fwait avou del regolisse et ds ôtès yebes ås maladeyes. F. tisane au jus de réglisse. 3. regolisse. On bordon d' djuzêye. Po n' nén atraper l' matchurea, on fwait do té avou des foyes di ronxhes, des figues, do rodje souke et des bastons d' djuzêye. F. réglisse. >> on botike a l' djuzêye: pitit botike di viyaedje. Disfondowes: djuzêye, djuzée, djuzéye, djëzée.

djus 2 I. [adv.] 1. metou (owe) pus bas. rl a: Djudla Mouze. F. en bas. Ingl. down. Ny. neer. Alm. nieder. Itålyin: giu. Roumin: jos. >> aveur li pougn djus: a) esse sins cwårs po payî; b) èn nén vleur diner ene dringuele. F. être avare. 2. toumé (êye) al tere. L' ôrlodje est djus (les pwès sont-st al tere); alez l' rimonter. F. par terre. 3. toumé (êye), ståré (êye), ritourné (êye). Gn aveut ene oto djus dins l' fossé. Gn a co yeu on trin djus e l' Inde. F. dérailler, quitter la route. 4. sol roye do cir, tot djåzant do solea a l' anuti. rl a: Solea-djus. F. couché. >> après l' solea djus: après ki l' solea soeye coûtchî. F. après le coucher du soleil. 5. fén nåjhi (eye). F. mort(e) de fatigue, épuisé(e), sur le flanc, recru(e), harassé(e). 6. å lét (coixhî u malåde). I s' a fwait ahessî, il a stî troes moes djus. F. alité(e). 7. moirt (moite). Mes efants; cloyoz mes ouys; dji so djus. F. mort(e). 8. stofé, k' on n' ôt pus, tot djåzant d' on brut. Å matén, on s' racrapote dins s' bedreye et on somadje, tot brut djus (P.J. Dosimont). F. éteint(e), étouffé(e). 9. ki n' boute pus, tot djåzant d' ene oujhene, d' èn aparey. C' est totès houyires ki sont djus dispoy dispu 20 ans. So les cénk, gn aveut troes cabines k' estént djus. F. en chômage, abandonné(e), hors d'usage, hors service. Alm. ausser betrieb. >> L' ôrlodje est djus: astok, arestêye, minme po ene ôrlodje sins pwès. F. arrêté(e). II. djus di [divancetire] 1. sins pupont di. Li pompe est djus d' aiwe. L' oto est djus d' essince. Les boledjîs sont djus d' farene. F. sans, dépourvu de, en panne de. >> djus d' foice: flåwe. F. affaibli(e). >> djus d' alinne: ki tanfele, et n' saveur ritrover s' shofla. rl a: dishoflé(e). F. hors d'haleine, essoufflé(e). >> djus d' foice, djus d' alinne, djus d' tot: cråndimint fotou (owe). F. foutu(e), patraque. >> djus d' cwårs; u: djus d' liårds; u: djus d' sôs; u: djus d' çanses; u: djus d' seuve: sins årdjint, sins pus ene mastoke. F. sans un sou. >> djus d' manoye: sins pupont d' manoye po rinde. Dji n' mi va nén mete djus d' manoye po vs rinde so vosse biyet d' 500 uros. F. sans monnaie. >> djus d' pî: a) ki n' a pupont d' pî, tot djåzant d' on meur sipîté pa l' aiwe, evnd. F. sapé(e). b) sins foice, sins cwårs. F. sans ressources. c) nén droet(e). rl a: disguré. F. sans plus d'aplomb, déséquilibré(e). >> djus d' laecea: ki n' dene pus, tot djåzant d' ene vatche. rl a: setche. F. tarie. >> esse djus d' sonk, aler djus d' sonk°. 2. foû di. Li costire discôpéve çou k' i faleut pol paltot djus del pake di stofe (J.J. Gaziaux). F. hors de. Ingl. out of. Ny. uit. >> djus d' doû: foû del termene k' i fåt poirter l' doû. >> esse metou djus d' plaece: esse metou (owe) a l' ouxh. F. congédier, licencier, remercier. >> li covaedje est djus do ni: les djonnes oujheas ont volé evoye do ni. Franwal: ahåyant po: "voler de ses propres ailes". >> aveur on pougn, ene djambe, on bresse djus: aveur ene mwin, ene djambe di côpêye. rl a: sipougnî, simaner, sipater. >> passez ene miete djus di m' pî: ni rotez nén s' mes pîs. F. marcher sur les plattes-bandes. 3. al valêye di. I sôtele djus do lét å prumî houcaedje. Ele a toumé djus d' si tchvå. Li pwin a tcheyou djus del tåve. Waitîz a vos di n' nén vni djus do tassea. Ele a tcheyou djus del schåle. Fåt k' i gn ouxhe ene fene plouve ladrî Ki disgolene djus des nûlêyes (L. Mahin). F. en bas de. >> Cwitez vosse calote djus d' vosse tiesse: rissaetchîz vosse calote. rl a: bodjî. F. ôter, enlever. >> mete ene sacwè djus del tåve: li poirter evoye et l' rioister. F. enlever, ranger, ôter. >> i n' pout ni so ni djus; u: i n' pout ni d' so ni d' djus: a) i n' sait pus hay°. F. fichu(e). b) il est sins cwårs. F. sans ressources, sans moyens. III. [sipitron] assoçné a on viebe po fé ene vierbire, ki l' sinse est diferin do mwaisse viebe. >> sacwantès vierbires a coplemint fwaites avou "djus": aveur djus, taper djus, fote djus, mete djus, flaxhî djus, poûssî djus, bouxhî djus, saetchî djus, magnî djus, tchèssî djus. Croejhete: li coplemint si pout vni mete inte li viebe eyet li spitron "djus". >> sacwantès vierbires sins coplemint fwaites avou "djus": aler djus, fèri djus, rider djus, toumer, tchair, vini djus sipiter djus. >> sacwantès vierbires a prono fwaites avou "djus": si lèyî djus. Parintêyes: les vierbires avou "djus" polèt tofer aveur on parint avou -aedje (toumaedje-djus, flaxhaedje-djus), u avou -eu (leyeu-djus). Ces sustantivires la prindèt ene loyeure. Disfondowes: djus, djës. Etimolodjeye: patwès latén "jusum", forprononcî di "deorsum" (minme sinse). | djuzrin, rinne I. [addj.] (v.v.m.) metou (owe) dins on fond, tot cåzant d' on coulot, eneviè èn ôte boket do viaedje, metou pus hôt. rl a: sovrin, basse. II. Djuzrin, rinne [n.pl.] 1. Djuzrin: rl a: Djuzrè. 2. Djuzrinne: no d' plaece del Vå Sinte Ane, e F. Jusserenne. rl a: Djuzinne, Djenimont, Grinnveye, Djenvå, Djenveye. Etimolodjeye: bodje "djus", cawete -rin (metou djus). | djuzrinnmint [adv.] pus padzo, pus bas. F. en contrebas.

Å fond, les Highlands, et, djuzrinnmint, on tchestea come end a tant e Scôsse (did sol Daegntoele).

djute rl a: djote.

djuter (codjowaedje) [v.s.c.] 1. diner s' djus, tot djåzant d' on frut. On fwait djuter les gurzales po fé del djalêye. Ene bone poere djute todi. F. juter. 2. sûner, tot djåzant d' ene pupe. Èm pupe comince a djuter. Disfondowes: djuter, djëter, djutè, djutî. | djutaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "djuter". Po-z aveur ene boune makêye, i fåt on bon djutaedje. Disfondowes: djutâdje, djëtadje, djutèdje. | djuteus, e [addj.] k' a bråmint do djus. C' est des belès djuteusès poeres. Del djuteuse tchå, c' est des biesses k' ont stî pikêyes ås ormones; cwand t' as tot cût, i n' dimeure k' el mitan dins l' paile. F. juteux (euse). | djutinne [f.n.] furdinne. F. aventure, équipée, fredaine. Disfondowes: djutène, djutin.ne. Coinrece Payis d' Tchålerwè.

djuter evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] piede tot s' djus, et ratchitchî pår. Cwand on cût des pronnes, ele djutèt; si on les cût trop lontins, ele djutèt cobén evoye. F. se dessècher, se rabougrir.

djuzêye rl a: djus 1.

Djuzinne [n.pl.] hamtea d' Boumål. A vey: eglijhe do 16inme sieke, ki replaece li cene do Mont Sint Rahî. Etimolodjeye: walon djuzrinne, fondaedje do R.

Djuzrè [n.pl.] hamtea do Tchestea, e F. Juseret. Dj' aveu a pô près set ans et dji dmoréve a Djuzrè (A.M. Mertus). Etimolodjeye: walon "Djuzrin", prononcî avou l' accint do Tchestea (tos les "in" divnèt "è").

djuzrin rl a: djus 2.

djvène rl a: tchivene.

do 1 I. [pårtixhant årtike] di li: etrocla divant on no omrin ki cmince pa ene cossoune. do pan et do boure; do bon vén, do mwais peket, dinoz mu do laecea. Fijhoz do bén a on tchén, i vs tcheyrè dins l' mwin. Dj' avans yeu bråmint do må. Pa do tins parey, ça crexhe. Cwè çki fwait po do tins ? F. du. Ny, Almand, Inglès: rén. >> nén do: pont di. On n' m' a nén fwait do må. rl a: nou. F. pas de, aucun. Ingl. no. Ny. geen. Almand: kein. >> pus do: pupont di. I n' a pus do boure. Pondants et djondants: Les pårtixhants årtikes. rl a: di l' , del 1. II. [definixhant årtike] li. Dji lyi dnéve li scramé laecea, nén cåzu do bon (ramexhné pa L. Remacle). >> fé° do: a) si cdure come on, come (ene sakî di må rlomêye). fé do malén, do mannet. Ti n' vénrès nén fé do Djåke Tatiche avårci, et rabocter tes viyès pîces ! F. faire le, se comporter comme. b) fé° l' mestî di. fé do bokion. III. [etrocla del divancete "di" + definixhant årtike "li" divant on no omrin ki cmince pa ene cossoune] 1. mostrant l' apårtinance. a) po les djins. C' est l' fi do botchî. rl a: då. F. du. Ny. van de. Ingl. emantchaedje a bascoule. b) po les sacwès. Li prumî do moes; al coine do bwès. 2. mostrant l' divnance. Il a toumé do meur. Ny. van de. Ingl. from the. 3. tins del. Leyîz l' finiesse å lådje po do djoû, dj' el riclôrans po del nute (ramexhné pa M. Francard). I travaye di nute, i fåt k' i doime do djoû (A. Carlier & W. Bal). F. pendant le. Ingl. during the. 4. på. Dji so broûlé do solea. Il a stî pûni do mwaisse. Il a stî hagnî do tchén. Dji vs åreu leyî prinde do leu°. Dj' a sogne k' i n' si fwaiye apicî do leu (Alcoran, rat. pa L. Mahin). F. par le. Ny van de. Ingl. by the. 5. å. C' est vint francs do kilo. >> deus do cint: 2 %. On metrè co bén vite ses sôs a deus do cint (ramexhné pa M. Francard). rl a: åcint, porcint. F. pour cent. 6. a cåze di. Dji voreu bén rexhe, mins dji n' pou nén do docteur. 7. a pårti do, distant di. On voeyeut bén ça do gurnî. Dj' elzès rwaitive do docså. 9. si dji sereu do: si dji sereu el plaece do. Si dji sereu do mayeur, dji freu ôtmint. Si dji sereu do mwaisse, ça n' direut nén insi. F. à la place de. IV. [divancete] di (metou po "di li", divant on viebe sustantivé ki cmince po ene cossoune). Il a toirt do vleur fé a s' tiesse. Dji n' a nén stî fotou do m' è sovni. C' est s' plaijhi do s' acahouter drî on bouxhon et do ratinde li bisteu ki distrût les dinrêyes (J. Calozet). rl a: å; rl a: sustantiver. F. le fait de. Ny. årtike "het" + infinitif. Ingl. årtike "the" + viebe avou l' cawete -ing. >> Dji so si malåde ki ç' n' est nén do dire: dji so foirt malåde. Disfondowes: dè, do, dou, du. (miersipepieuzmint el mape ALW 2.3). Pc. & Gm: dou. Etimolodjeye: latén "de illo" (minme sinse), 1250.

Prononçaedjes å 20inme sieke do pårtixhant årtike "do" (mape ALW 2.3, ritchaborêye).

do 2 [o.n.] note di muzike, li prumire del game. Do, c' est mi ki l' a sol dos; Ré, rai d' solea al rayire; Mi, a mi, on n' dit nén "ti" ... (tchanson des notes). Do, ré, mi, fa, sol, la, si, do; tos les gros tchets, c' est des marcåds.

dobe I. [addj.] 1. fwait(e) deus côps. Comint fjhoz, so voste éndjole po on dobe sorlinaedje ? F. double. >> serer l' ouxh a dobe sere: tourner deus côps l' clé. F. à double tour. >> dobe muret; dobe carantin, dobe djalofrene: sôre di fleurs des cortis, avou deus fleurs sol minme montant. >> dobe simele: simele fwaite di deus coûtches. des solés a dobès smeles. >> des solés a dobe costeure: ricozous deus côps. >> aveur, mete on dobe kinet; u: on dobe couyon; u: ene dobe coye; u: ene dobe crole: (cwårdjeu: coyon) èn nén fé on pli, dabôrd k' on-z aléve; li ci ki måke radjoute deus royes (deus lenes), sol "ruslî" a 7 royes la k' on mete les rzultats. Si vs continouwez, vs åroz ene dobe coye. F. capot. >> èn ome a dobe vizaedje: ki bawe avou les tchéns° et hoûle avou les leus. >> dobe betchete: (croejhete) deus betchetes ene dirî l' ôte (disco-, re-, ac-). >> dobe U: rl a: doblu. 2. foirt (fwait d' deus bokets, u fwait a deus côps. I lyi fåt dedja des berikes a dobe veule. Del dobe bire. II. [o.n.] 1. li dobe: deus côps ostant. Ût, c' est dobe di cwate. I nd a l' dobe di mi. I m' a fwait payî l' dobe do pris. Dji l' inme dipus k' tot å monde, et dj' vôreu bén k' les eures årént l' dobe di sgondes. I fåreut bén l' dobe d' eployîs asteure po rinde råjhon åzès djins ki nos vegnnut trover (F. Barry). rl a: radobe. F. le double. 2. coûtche di mousmints metous onk so l' ôte. Bén t' end a des dobes: ti n' pous må d' aveur froed. >> on solea d' deus dobes: on foirt tchôd solea. Enute, el solea lurè d' deus dobes. rl a: lure les cwate soleas. 3. onk des fis d' on filé. >> do tchetea di shijh dobes: do fi d' coibjhî avou shijh brantches. 4. sicrijhaedje fwait deus côps. Dji wåde todi l' dobe des akes do notåre. F. double, duplicata, copie. 5. (cwårdjeu) fijhaedje di tos les plis. Dj' ans fwait ene dobe. Il ont fwait dobe. Nos avans fwait deus dobes en erote. >> schaper l' dobe: a) fé on pli å dierin moumint, po-z espaitchî les ôtes di les fé tos. On dit eto: rischeure. b) vini djusse a pont po schaper des djins d' on mwais cwårt d' eure. F. intervenir juste à temps, judicieusement. 6. (mot d' verreye) veule di fniesse 4 mm sipès. >> dimey dobe: veule di fniesse, 3&nbps;mm sipès. 7. dobe vôte (pacô fwaite avou del boûkete), avou del makêye å mitan, et k' on magne bén tchôde (especiålité di Nivele, di Bince). Les aclots mindjèt voltî des dobes l' ivier. Dj' a trové des dobes di Bince; dj' els alans sayî. rl a: crås froumadje, betchiye. >> Catrene a dobe: dobe di Bince. 8. usteye do coibjhî. F. pince à monter. 9. (v.m.) a) viye pîce di manoye d' on cinteme. Deus dobes, ça fwait ene çanse, et dijh dobes on gros sô. rl a: djigot, djigue. b) viye pîce di manoye valant l' cwårt d' on sô. Shijh dobes, c' esteut on sô et dmey. 10. fé les dobes (mot d' sôteuse al coide) potchî hôt assez po leyî passer deus côps l' coide. | dobmint u doblumint [adv.] deus côps. Vos estoz dobmint coupåbe. C' est dobmint biesse. Vos avoz yeu dobmint råjhon. F. doublement.

dobler I. [v.c.] 1. fé a dobe, rinde dobe. Dji dobele li pas po vs shuve. Avou ç' pitit comiece la, vos dobelroz vos rivnowes. I dobele si mijhe. I fåt k' i dobele l' ebalaedje. F. doubler. 2. mete ene dobleure a (on mousmint). Dj' a stî fé dobler m' paltot po l' ivier. F. doubler (un habit). 3. ridobler (bouxhî so ene sakî a grands côps). Vos seroz doblé d' vosse pere. F. rosser, étriller. 4. ricmincî (ene anêye) a scole. I dobele si reto. 5. emantchî. I s' a fwait dobler come on gamén. F. duper. 6. (mot d' tchanteu, d' cinema) cåzer ådzeu del vwès d' onk ki tchante, å dzeu do cåzaedje d' on fime dins èn ôte lingaedje. Didier Boclinville a doblé Bécaud dins "Nataleye". II. [v.s.c.] 1. fé ene sacwè a dobe, divni l' dobe pus gros. Dji so seur k' il a doblé dispoy ayir. >> dobler d' vitesse: mete des gåz. F. accélérer. >> dobler dijh côps: aveur dijh côp ostant. F. décupler. 2. tcherwer tot rtournant l' yebe (ovraedje d' on brabant, dabôrd k' avou les eraires, on leyive vey tos des rnåds). Disfondowes: dobler, doblè, doublè, doubler. | dobleure [f.n.] 1. (d' on mousmint) deujhinme coûtche di stofe (sovint pus fene) k' on mete do dvintrin costé d' on spès mousmint, po k' i soeye pus tchôd u pus doûs. Fåreut rakeude li dobleure di m' cazake. F. doublure. >> esse trop fén po l' dobleure: dijhêye po onk (ene) k' est malén come on séndje, k' on n' såreut djonde. F. matois. >> fén conte fén fwait mwaijhe dobleure; u: fén conte fén, i gn a pont d' dobleure; u: fén conte fén, i n' fåt pont d' dobleure: ene bate di dvize (u politike) di deus sûtis bateus dimeure sins bele wangne; eto po onk ki s' croet malén, et vs voleur djonde, po lyi dire ki vs estoz ossu malén k' lu. Franwal: ahåyant po: "à malin, malin et demi". >> Ça n' mindje nén l' dobleure di vosse tchimijhe: ça n' vos rgåre nén. F. mêlez-vous de vos affaires. 2. volêye di côps (po coridjî èn efant, dins ene apougnåde, evnd.). F. raclée, tripotée, rossée, trempe. >> fote ene dobleure: bate comifåt. Il a fotou ene dobleure å råpén, et k' i ndè pleut rén. >> ramasser, atraper, aveur, riçure ene dobleure: esse batou comifåt. >> ene dobleure di Diè l' pere: ene foite dobleure. Franwal: ahåyant po: "raclée mémorable". 3. pierdaedje sins rispiter a ene lûte, ene bate, ene guere, on match di fotbal. Il a atrapé ene dobleure ås cwåtes. Après l' dobleure ki les Prûsyins ont yeu e 1918, Måmdey a polou ridivni bedje (W. Seffer). Ça fwait k' c' est ene victwere po les Spådwès et ene dobleure pol Prince-Eveke (Afwaire des djeus di Spå). F. défaite, échec cuisant, déconfiture. Disfondowes: dobleure, doblore, doblare, doblûre, doublûre, doublure. | doblaedje [o.n.] 1. metaedje a dobe, divnaedje di deus côps pus d' pus. Dji n' so nén pårtizan des doblaedjes di djournêye. (ramexhné pa J. Coppens). 2. fijhaedje d' ene dobleure (a on mousmint). El doblaedje d' ene estofe. 3. (mot d' colebeu) wadjeure a dobe so on colon. Dji metrè vint francs å doblaedje. 4. (mot d' imprimeu) mårcaedje d' ene ombrire dirî les letes. 5. dijhaedje, termetant k' on-z ôt ene mwaisse tchanson, di paroles diferinnes, sovint po fé rire. Li deujhinme plake d' ôr di l' istwere do CD e walon, ci fourit on doblaedje e walon di deus tchansons francesses foirt conoxhowes, adjinçné pa Didî Boclinville e 2000. F. duplex. Boclinville e 2000. F. duplex. 6. dobleure (volêye di côps). Disfondowes: doblèdje, dobladje, doblâdje, doubladje, doublâdje. | dobleu, dobleuse u dobelressee [o.f.n.] li ci (cene) ki dobele e scole. C' est on dobleu k' est l' prumî d' nosse sicole. Li dierinne, c' est co ene dobleuse. I gn a troes dobleus dins l' classe di m' gamén. F. redoublant, doubleur. | doblé [o.n.] 1. (mot d' cinsî) tere k' a stî doblêye (tcherwêye avou on brabant). Å roter lontins so des doblés, on-z-est moirt nåjhi. F. guéret, labouré. 2. å djeu, wangnaedje deus pårts en erote, mårcaedje di deus gôls onk so l' ôte. On va po djouwer l' doblé. F. doublé. 3. coûtche d' ôr u d' årdjint metou so on bijou. C' est des pindants e doblé. F. plaqué (or). | doblêye [f.n.] 1. dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). 2. sounaedje di deus clotches eshonne. I sounéve dedja a grandès doblêyes, et dji n' esteu nén co abiyî. F. volée (de cloche). Disfondowes: doblêye, doblée, doubléye, doublèye. | doblet camizole sins mantches, avou do vroûl, et ene dobleure di fene toele, ki les cinsîs metént voltî dinltins. On dit eto: coislet. F. veste, gilet. Disfondowes: doblet, doublet. | doblete [f.n.] (mot d' cwårdjeu) dobe (fijhaedje di tos les plis). Ké bea djeu ! c' est po ene doblete ! Il ont yeu troes dobletes so leu pårteye. F. vole. >> fé (ene sakî) doblete: wangnî conte lu, sins k' i ramasse on fayé pli. Nos les avans fwait doblete. On dit eto: fé dobe. 2. wangne di deus pårteyes ene so l' ôte, di deus matchs en erote, mårcaedje di deus gôls, touwaedje di deus djibîs d' on seu côp d' fizik. Nos lzî avans fotou ene doblete å couyon. F. doublé. 3. sôtaedje al coide, avou deus gamenes ki sôtèt ene après l' ôte avou l' minme coide. | dobelmint [o.n.] doblaedje (mopliyaedje pa deus). F. doublement. | doblon [o.n.] (mot d' linwincieus) 1. ratourneure la k' on dit deus côps l' minme sacwè avou des mots diferins. "Po dire li veur et l' vraiy", c' est on doblon. 2. mot ki vout dire parey k' on mot k' egzistêye dedja. "dj' estans", c' est on doblon di "nos estans".

doblaedje: plake lazer avou on doblaedje di "Nathalie" da Gilbert Bécaud eyet "Comme d'habitude" da Claude François, k' a vudi e 2000 (prodûte pa Noir Dessin Production).

doblu [o.n.] no del lete W e walon. On prononcive li no des letes come e francès, såf troes: li V si loméve "Vu" (po nén dire vé); li "W" si lijheut "doblu", et po l' "Z" on djheut "zeta" (H. Forir). C' esteut des pîces di vint-cénk cenes avou on grand doblu (W), k' on loma bén do tins å long "pîces di nouv patårs" (N. Lequarré). Disfondowes: doblu, doblû, doublû.

do côp u docô [adv.] 1. todroet (sins tårdjî, sins ratinde). I lyi fåt tot, et docô ! On dit eto: tot d' shûte. F. tout de suite, immédiatement. >> do côp do côp: sins ratinde ene sigonde. On dit eto: subito presto, do côp do côp, sol pî sol tchamp. F. immédiatement, sur-le-champ, à l' instant. 2. ça fwait ki, dabôrd. F. du coup, dès lors. | docô ki [aloyrecire] On dit eto: tré. F. dès que. Coinrece Basse-Årdene.

docså [o.n.] plaece d' ene eglijhe sovint metowe å dzeu del poite d' intrêye, avou les ôres. Cwand dj' esteut djonne, dj' aléve tchanter so l' docså. Les caisses avou les bokets des sipiyeyès posteures estént catcheyes en on refonçmint padzo l' docså (E. Gilliard). Et cwand faleut monter å docså po-z aler shofler (L. Somme). Il estént come des grandès ôres å docså del loumire (A. Lovegnée). I s' va aspoyî a on pilasse ki sotént l' docså (F. Barry). On dit eto: djubé. F. jubé. Disfondowes: docsau, doksaul, docsâl, docsal.

docsiner (codjowaedje) I. [v.c.] 1. bouxhî avou ses pougns, ses mwins so (ene sakî, ene sacwè). Il a stî docsiné d' aleure. Il a prin des ptitès broketes di côrî et, pa ptits setchs côps, kimincî a docsiner les bokets del raecinêye ki, imådjreçmint, c' est les djambes del feme (L. Mahin). Vos nel rivoeroz pus avårci, docsiné come il a stî (G. Pècheur). rl a: ridobler et al pådje di sinonimeye. On dit eto: bocsiner, ridobiner. F. rosser, frapper, tapoter, rouer de coups. 2. docsiner avou: (imådjreçmint) boerler (des metchanstés) so. Les femes les ratindént, come di djusse, po lzès docsiner avou des påters di borike (J. Calozet). F. accabler d'injures. II. si docsiner [v.pr.] s' apougnî. Waitîz les, ces-la, i s' vont co docsiner (G. Pècheur). | docsinåde [f.n.] dobleure. I lyi a fotou ene boune docsinåde. On dit eto: rapasse. F. raclée, tripotée. | docsineure [f.n.] docsinåde (dobleure). Il a vlou cachî mizere, mins il nd a yeu ene di docsineure. On dit eto: rosseure, sôdeure, danse. F. raclée, tripotée, rossée. | docsinêye [f.n.] docsinåde (dobleure). Il a atrapé ene docsinêye limero onk. F. raclée, tripotée.

docteur, doctoresse [o.n.] 1. méde. >> aler å docteur: aler s' fé rwaitî pa on médcén. 2. sakî k' a fwait on doctorat. | doctorat [o.n.] diplome d' univiersité après les studiaedjes di licince, k' onnk rascode tot prezintant ene teze.

dodobe [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée.

doet [o.n.] | doetî [o.n.] bindaedje k' on mete so on doet malåde. | doetrece [f.n.] (mot d' linwincieus & foclorisse) rime-rame d' efant k' on dit tot passant, aprume, so les cénk doets, tot cminçant på pôce; arivé å ptit doet, on cateye l' efant. Etimolodjeye: cawete -rece, 1999.

dognon [o.n.] 1. djonteure des doets. F. articulation. 2. årtea. F. doigt de pied.

doguete [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene doguete. Coinrece Payis d' Nameur et d' Nivele.

Dôhan so plaece Douhan [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dohan, rebané avou 6836 Bouyon; limero diyalectolodjike: [Ne 71]; vî limero del posse: 6836. Istwere administrative: ancyin hamtea d' Noere-Fontinne, divnou comene e 1858. E 1906, i leya ndaler ene pårteye di s' teritwere al novelmint skepieye comene des Hayons. Istwere: li viyaedje di Dôhan esteut pårti inte les signorreyes di Noere-Fontinne et des Hayons. I n' divént ene signorreye tote seule k' å cmince do 17inme sieke. Disfondowes: Dou.an, Dô.a, Dôⁿ.an, Dohan, Dôⁿhan. Etimolodjeye: tîxhon "Dodon-ham" (han, pré da Dodon); rl a: Dôtchamp, rl a: han. | Dôhantî, resse [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Dôhan. Disfondowes: Dôⁿ.antî, Dou.antî, Dôⁿhantî, îre.

dol rl a del 1.

domestike [o.n.] vårlet. C' est l' istwere do vî Grigwere Do Molén-ås-soyweres K' esteut domestike o tchestea O tchestea do Sårtea (L. Mahin)

donåcion [f.n.] dinaedje d' on bén, sicrît so èn ake di notåre. Vos avoz des rintes des béns-fond Fijhoz lzî d' totafwait ene donåcion (Simon li Scrinî). F. legs, donation. Castiyan: donación; Itålyin. donazione. Disfondowes: donaucion, donâcion, donauchon. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "donation".

doner rl a: dner.

Dongbiè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. ey e flamind Dongelberg, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 47]; vî limero del posse: 5972. Çou k' on djheut cobén a onk di Dongbiè, "Waite, c' est cor onk k' a stî batou sol pire, ca ci n' est k' del pire, don, a Dongbiè (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Disfondowes: Dond'biè, Donlbiè, Dong'biè, Donbiè. Ortografeye walone oficire pol posse: Dongbiè. Etimolodjeye: disterminé tîxhon -berg (tiene), rifrancijhî e -biè (come les ptits nos Houbiè, Robiè evnd.); e vî F. Dongelbert.

donk 1 I. [adjondrece] (metou el tiesse del fråze) eto, ça fwait ki. Etimolodjeye: calcaedje (disconsyî) do F. "donc".

donk 2 [adv.] (metou å mitan del fråze) rl a: don. donc.

donter u domper [v.c.] 1. vini mwaisse di (ene såvadje biesse, on såvadje efant, on dzotrin). C' est èn efant ki n' est nén a donter. Si feme l' a donté. C' est leye ki dontêye les oûsses. On Bedje, n' a nén stî fwait po esse on sclåve, et s' gn a-t i yeu nolu a nos donter ! (R. Viroux). Loukîz a: etraityî, aprovijhî, conrer, mwaistri. F. dompter, assujettir, soumettre, mater. 2. ridobler, fote ene dôpinne. Si t' els acwires, ti t' frès dompter, la, monparan ! Dj' a yeu on côp d' crampe dins les rins, et dj' a dmoré stindou; après, dji n' a måy pus seu poirter, a cåze di mes rins, d' aveur sitî dompé. F. rosser, battre. >> donper d' aleure: bén bate. I l' a dompé d' aleure. Disfondowes: donter, domper, domp'ter, domp'tè, donpter, dôpter. Etimolodjeye: fornaiviaedje linwistike do bodje latén dom- (dominare) avou l' cawete -ter, 1800. | dontaedje u dompaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "donter". F. domptage. Disfondowes: dontèdje, dompèdje, dôptèdje, domp'tadje, domp'tâdje. | dontåve u dontåve [addj. purade divant] ki pout esse donté. F. domptable. | donteu, dompeu; donteuse, dompeuse, dontresse, dompresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki dompe les biesses (u les djins). On dompeu d' liyons. Li dompeu a yeu s' bresse råyî på liyon. F. dompteur. 2. dontresse, dompresse (sessuwalité) feme ki dompe èn ome, pol fé aveur bon. F. dominatrice. Disfondowes: donteu, dompeu, domp'teu, domp'teur, dôpteu. | dompinne u dontinne [f.n.] seyance k' on vos a bén donté (bén batou). F. rossée.

dopigne [o.n.] prindaedje di droukes nén otorijheyes pa des sportifs, po-z aveur dipus d' foice. Douvént k' po ene feme, li poirtêye pout esse djusse come do dopigne ? (L. Mahin). F. dopage. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "dopping" (minme sinse), pal voye d' èn ancyin inglississe francès, 1970. | dopignreye [f.n.] afwaire di dopigne. Li Grande Crole 98 est houte, mins les dopignreyes sont co la (Aberteke 1998). Etimolodjeye: bodje dopigne, cawete -reye veyowe do mwais costé, 1998.

dôpinne [f.n.] 1. dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). Ci n' est ki d' djusse ki dji vos dene ene dôpinne poy ki vos avoz co stî a damadje. On dit eto: tampone; ôtes sinonimes. >> diner, fote°; riçure, haper, ramasser° ene dôpinne. Vo m' la gåy, tuza-t i, dji va co ramasser ene dôpinne cwand dj' rinterrè (A. Moors-Schoefs). F. raclée, correction, soufflet. 2. gros boket d' tchår, gros boket d' djambon. Disfondowes: dôⁿpin.ne, tôpin.ne, topéne, tôpêne. Etimolodjeye: disfondowe di dompinne. | dôpin, dôpinne [o.f.n.] gros(se) biesse. Po l' rimercyî d' ses poennes on vos l' traite di dôpinne (H. Bragard). F. lourdaud, nigaud, maladroit. Disfondowes: dôⁿpin(ne), tôpin, tôpéne. | dôpinreye biestreye. F. nigauderie, niaiserie, balourdise. | dôpiner I. [v.c.] 1. ridobler, fote ene dobleure. Ene mere ki dôpinêye tofer ses efants, ci n' est nén ene mere. Si vos n' vos taijhoz nén, vos seroz totasteure dôpiné (H. Forir). F. rosser, fesser. 2. codjåzer (ene sakî). F. médire. II. [v.s.c.] fé des biestreyes. F. gaffer. Disfondowes: dôⁿpiner, tôpiner. | dôpineu, dôpineuse u dôpinresse [o.f.n.] 1. onk (ene) ki dôpinêye voltî ls ôtes. F. bagarreur, batailleur. 2. canleu. F. détrateur. Disfondowes: dôⁿpineu, tôpineu, tôpineur. | dôpinêye [f.n.] dôpinne (dobleure). F. raclée. Disfondowes: dôⁿpinêye, tôpinée, tôpinêye. Etimolodjeye: pårticipe erîrece prin come no. Coinreces Payis d' Lidje.

dorêye [f.n.] påstedjreye k' on rôle li mwairon po fé on tene rond, 15 a 20 lådje, et l' mete dins ene platene, pu arindjî des fruts dsu u ôte tchoi, et lzès mete a cure e for. Li tchambe sint bon come on forni cwand on vént d' tirer les dorêyes (J. Calozet). Et, sol pezante tåve del coujhene, Ki tot l' monde si rapoûle åtoû, Dispoy li mwaisse disk' å hierdî, On-z etaesse dorêyes et wasteas (H. Simon). On dit eto: tåte. F. tarte. Coinrece Lidje, Årdene.

dôripète rl a dåripete.

dos [o.n.] 1. pårteye do coir des biesses metowe å dzeu, inte li cô et l' cawe; pårteye do coir des djins metou padrî, inte li cô et cronjhî; et k' est rond dins l' lårdjeur. F. dos. 2. rond dzeu d' ene sacwè. 3. boket d' ene sacwè metou padrî. Li dos d' ene tcheyire. | dôsse [f.n.] 1. infleure di cåze d' ene hagneure d' on tayan, d' on cuzén, d' ene wesse, d' ene araegne. Ces dôsses k' il aveut-st atrapé, don ! c' esteut ene biesse dins l' lét (ramexhné pa L. Remacle). F. piqure d'insecte. 2. dierinne plantche, plate seulmint d' on costé, k' a on on rond dos. Il a atchté on miyî d' plantches raboteyes et on miyî d' dôsses (vîs papîs d' 1571, rinanxhîs pa L.Remacle). On dit eto: on dfoûtrin; rl a: béle. F. dosse. | dossire [f.n.] 1. pårteye drîtrinne d' ene tcheyire, wice k' on-z asploye si dos. F. dossier. 2. pîce do haernixhmint do tchvå d' trait metowe sol divant do dos, et ki va poirter les paenes d' on tchår u d' ene tcherete. F. dossière. 3. documint avou tos les pondants eyet les djondants d' ene afwaire. Pinotchet, (on dictateur tchilyin apicî a Londe e 1999) a stî revoyî e Tchili a pårti d' ene dossire medicåle foirdjeye påzès medcéns inglès (J. Schoovaerts). rl a: fåde 2, fitchî. F. dossier. Disfondowes: dossîre, dossîye, dossére, dossêre, dossière, doussîre; miersipepieuzmint el notûle ALW 9.91. | dossete [f.n.] pîce do haernixhmint do tchvå d' trait metowe sol mitan do dos (dissu l' selete s' il astchait), et ki va esse atelêye après les traits. On dit eto: poirtåd. Disfondowes: dossète, dossate, doussète. Coinrece Payis d' Bietris. | dossî [o.n.] dossire. | dossêye [f.n.] tchedje k' on poite so s' dos. F. fardeau.

A hintche, li dossire (d' on tchvå nén atelé a des panes); a droete, li fletche mostere li dossete (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).

dossî 2 [v.s.c.] (mot d' soyeu ås plantches) rissatchî li prumire dôsse a ene groume, po-z aveur on plat costé. Po cotinouwer a soyî i dossént les bwès å circulaire, pu après on les rpasséve å ruban (ramexhné pa Jacky Adam).

Dôtchamp so plaece Dotchamp [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dochamps, rebané avou 6960 Manhé; limero diyalectolodjike: [Ma 29]; vî limero del posse: 6684. >> No di des plaeces di Dôtchamp: a Frinnoe (so plaece a Frêyneu, e F. Freyneux); å Laid Prandjloe (so plaece: prandjleu). rl a: Lamôrmayni. Vî scrijhas: Donchamps (1497). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Dodon (pitit no) + tchamp (tchamp da Dodon); rl a: Dôhan.

doter | dotance | dote >> sins dote: disconsyî calcaedje do F. "sans doute". rl a: kécfeye, motoit, azår, dazår, padecô. Egzimpes d' uzaedje disconsyî.

dotins ki u do tins ki [aloyrece] tins ki. Dotins ki l' gadlî doime, les gades magnèt les djotes. F. pendant que.

dou rl a: do.

doû [o.n.] termene k' on mostere, dins ses mousmints et dins ses cdujhances, k' on-z est dins l' penin paski onk di vos parints est moirt. Disfondowes: doû, dû, dëy.

Doû [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dour, divnou intité avou novea limerô del posse 7370; limero diyalectolodjike: [Mo 50]; vî limero del posse: 7270. Lingaedje do payis: picård. >> ban d' Doû: Doû avou: Blåjî, Eloûche, Wiériye.

doudouye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). rl a: douye. F. raclée.

doul rl a del 1.

doulmint ki [aloyrece] 1. a condicion ki. Les zwers ? Mi, k' i touyénxhe et k' i brouyénxhe, doulmint k' i n' sont nén malådes ! F. du moment que, à condition que, pour peu que. 2. do côp ki. Doulmint k' i serè arivé, cålez mu ! F. dès que, aussitôt que. Etimolodjeye: etroclaedje di "do moumint ki". Coinrece Basse-Årdene.

Doûpe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dourbes, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 72]; vî limero del posse: 6381. Istwere: Rimanance di djins k' î ont dmoré dispu l' neyolitike. E 869, c' est on fî di l' abeye di Lobe. El Moyinådje, gn a deus signorreyes: Doûpe-li-vå k' est Payis d' Lidje, eyet Doûpe-li-Mont, k' est raloyî al Comteye di Nameur. Li viyaedje fourit distrût pazès Francès e 1554, k' avadjît l' tchestea, et pazès Lorins e 1651. El guere di 14, les Almans broûlît 58 måjhons. Istwere di Doûpe sol Daegntoele. Economeye: cinse aclevreces, bwès, menes di fier, di hoye, di måbe (16inme-19inme siéke); taenreye amontêye al fén des anêyes 1800 et k' egzistêye co. E 1956, gn a l' Institut Meteyo d' Beljike k' î a askepyî li "Cinte di Fizike del Bole", ki fwait des rcwerances sol djeyomagnetisse (Racsegnes e francès). Disdondowes: Doûpe, Dourpe. Etimolodjeye: tîxhon "dorp" (viyaedje); plaece d' estalaedje d' abrocants tîxhons, dilé ey eneviè Wegniye, viyaedje des Walons.

Doûpe: Rifjhaedje do tchestea des Hôtès Rotches (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

douye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). Il a yeu s' douye, mins i l' aveut bén merité. >> fote°, ramasser° ene douye. Kî k' elzî a fotou ene douye ? F. raclée.

doyåre [o.n.] 1. pårt des béns d' èn ome ki l' oumire rivént a s' feme sorvicante, come il esteut etindou dins l' contrat d' mariaedje. F. douaire. 2. bén del fabrike d' eglijhe. F. bien de la cure. >> sol Doyåre: u: >> rowe do doyåre: plaece di Bastogne, di Ståvleu. >> s' aler fé fesser so l' doyåre: ? Disfondowes: doyaure, doyau, doyâ, dowêre, douwêre, doyâre, dwèyâre. | Dedoyåre [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Dedouaire, Dedoyard, Dedoyart.

doyåve doyåbe u doyå [o.n.] 1. grand åbe avou do deur bwès, et des fruts avou des aiyetes, ki vént bén sol castinne, e sincieus latén Acer campestre F. érable des champs. Li doyåbe sieve a fé des bresses di tcherete, pask' il est foirt deur et k' il a des niers, il est coriant. On dit eto: bwès d' poye, oyåve. F. érable des champs. >> nuk di doyåbe: nocrê ki s' fwait so l' doyåbe et ki sieve a fé des ptitès sacwè d' bwès. F. broussin. 2. (imådjreçmint) pitite sitocaesse feme. Disfondowes: doyaube, doyâbe, doyau, doyâve, doyauve. Etimolodjeye: riscôpaedje di "bwès d' oyåbe". Coinrece payis d' Lidje.

doye [f.n.] 1. årtea. F. orteil, doigt de pied. >> grosse doye: gros årtea. 2. brantche d' ene coine di cier, di tchivroû. F. andouiller.

doye d' ene coine di tchivroû (poirtrait saetchî pa L. Mahin)

doze-pîs [o.n.] (mot di fjheu d' rimeas) ver a doze pîs. Hinri Simon a redjårbé Moliere e walon, avou tos doze-pîs. F. alexandrin. | doze-pîtaedje [o.n.] fijhaedje di vers di doze-pîs. Li doze-pîtaedje est rsintou ouy come ene miete grandiveus.

doze-sôs [o.n.] (v.v.m.) ancyinne manoye do Payis d' Lidje. Mins, cwand c' est k' l' aidant d' Lidje fout dtoumé å cwårt d' on patår di Lidje, on n' poleut pus sondjî a fé des pîces d' on sô, et on s' continta d' bate des cisses d' on dmey aidant, k' on loméve des doze-sôs; insi, do tins d' nos dierins princes-evekes, on cårlusse valeut vint patårs; on patår, cwate aidants, et èn aidant, vint-cwate doze-sôs (N. Lequarré). >> èn nén aveur on doze-sôs sor lu: èn pont aveur di cwår avou lu. Franwal: ahåyant po: ne pas avoir un centime sur soi. >> dji n' è dinreu nén on doze-sôs: dijhêye po-z ablåmer (ravaler) ene sacwè. Franwal: ahåyant po: ça ne vaut pas un radis. Pl. des doze-sôs. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addjectif-chife + no.

drache [f.n.] foite plouve. C' est po ça ki, cwand c' est k' i rlegne Et k' i ploût a drache, a saeyeas El bî, corcé, mousse foû di s' lét (J. Schnéder). Avou l' moes d'octôbe, il a cmincî a ploure, des draches d' årire-såjhon (P. Rousselle). Gn a des djoûs k' on s' sint ttossu pitieus k' on tchén pierdou djus d' laxhe, dins l' espexheur des maraches, ki toûne et racatoûne cohatchî pås meye clås del drache (D. Trempont) >> drache nåcionåle: foite plouve, copurade l' esté, classike, sapinse k' on n' dit, li djoû del fiesse nåcionåle belje, li 21 di djulete. Etimolodjeye: tîxhon dreschen (flahî), pal voye do F. d' Beljike. | dracher drachî [v.s.dj.] ploure a drache.

dragon [o.n.] 1. biesse di ledjinde, ki raetche do feu. 2. djouwet d' efant, fwait avou ene toele tindowe dins on cåde, et ene grande coide al cawe, ki n' enûlêye estant ritnowe pa on fi. F. cerf-volant.

dragon (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

dramter [v.s.c.] roter a pas bén frapyis. Li foumire do toubak fijheut hemler les meskenes ki disbarassént li tåve e dramtant (L. Henrard). rl a: adramter; rl a: trafter. Disfondowes: dram'ter; dram'tè; drom'ter; droum'ter. F. trotter, trottiner.

drapea [o.n.] 1. åbarone d' on dislaxhî payis, u d' ene redjon, fwaite d' on ptit drap rectingulaire, agritchî på ptit costé å dzeu d' ene bardaxhe. 2. (vî mot) pitit drap k' on meteut ådzeu del covturete, cwand on refaxhive les efants.

dråwe [f.n.] fenaesse, crouwå des tchamps d' frumints, oidje evnd, e sincieus latén Lolium perenne. Kî çk' elzî a aprin, ås Ancyins Bedjes a fé djermer l' frumint wice k' i n' aveut k' del dråwe ? (J. Brumioul). rl a: raigra. F. ivraie. Disfondowes: drauwe, drâwe, draw, drau. Etimolodjeye: latén "dravoca" (minme sinse).

drelin I. [mot-brut] brut d' ene clotche ki soune djoyeuzmint. F. ding dong. II. les drelins [o.n.t.pl] sounaedje di djoye E docså, li mårli sounéve les drelins (B. Louis) F. carillon.

dressî (codjowaedje) [v.c.] (v.v.m.) prezinter (åk a magnî). rl a: dresse. >> dressî l' tåve: aprester l' amagnî sol tåve. >> dressî l' sope: mete li sope sol tåve. | dresseye [f.n.] 1. (v.v.m.) eurêye. F. repas. 2. prezintaedje di sacwè a magnî. F. buffet. >> froede dresseye: prezintaedje di froeds amagnîs, et tchaeke magneu(se) aler apicî çou k' i (ele) vout. Disfondowes: dressèye, dressîye; vî scrijha drecie: (1200). | dressêye [f.n.] 1. papî avou l' prezintaedje des amagnîs d' on restorant. F. menu. 2. djivêye ki prezinte tot çou k' gn a so ene waibe-pådje, u on waibaedje Etrernete. F. menu. Disfondowes: dressêye, dressèye.

Dreye [n.pl.] hamtea d' Wernant. Vîs scrijhas: Drhahit (1138), Drays, Drayon (14inme s.), Dray (1497). Etimolodjeye: viye foûme di "dirayî" (råyeye plaece, sårt).

drincî [v.s.c.] ployî. Li scrijhaedje e walon, c' est ça ki m' a aidî a n' nén drincî dzo l' croes, tot å long d' ene vicåreye sitriyeye pa tant d' poennes (Henri Pétrez).

dringuele [f.n.] cwårs k' on dene a èn efant po ses ptits plaijhis, a on ptit ovrî, po on ptit siervice. F. pourboire. Disfondowes: dringuèle, dringuèye, dringuéye. Etimolodjeye: flamind "drinkgeld" (cwårs po boere).

dronke [f.n., sovint pl.] 1. crape ki les efants atrapèt so leu tiesse et leu vizaedje. rl a: raxhe. F. eczema infantile, croûte de lait. 2. totes sôres di må del pea avou avnance di fenès crapes. F. egzéma. >> frexhès dronkes: dronkes ki sûnèt. F. egzéma suintant. >> setchès dronkes: dronkes ki n' sûnèt nén. F. egzéma sec. Disfondowes: dronke(s), drôke(s), dronche(s), drôche, dronhye, dronhe, dranhe, drôhe, miersipepieuzmint el notûle ALW 15.47. Etimolodjeye: latén "dracunculus" (pitit dragon), avou stindaedje di sinse po cåzer d' ene pea come li cene d' on dragon.

droumkene [f.n.] grigneuse feme. A l' viye droumkene ! rl a: haeyåve.

Drouwance [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Dréhance, dedja rebané avou 5500 Dinant e 1964 (divant les grands rebanaedjes); limero diyalectolodjike: [D 52].

du rl a: do.

Du [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F.Dhuy., rebané avou Inguezêye. Etimolodjeye: walon "dû" (adujhoe, sivierba di "dure" dins l' sinse di moenner l' aiwe).

dubâtche, dubâtchî rl a: disbåtchî \ disbåtche; rl a: dibåtchî \ dibåtche.

ducat [o.n.] (v.v.m.) viye manoye k' aveut stî batowe pol prumî côp el Sicile divant l' an 1200, tineut s' no d' ene divize e latén k' esteut dsu (Sit tibi, Christe, datus quem tu regis iste ducatus) et k' aveut passé del Sicile e l' Almagne et a Lidje, valeut vocial ût cårlusses, dijh patårs, deus aidants et on doze-sôs. Vos trovroz motoit drole k' on n' ouxhe nén cwerou a dner å ducat, come a nos pîces d' ôr d' ouy, li valeur d' on nombe tot rond d' cårlusses. Mins l' prince ki les fjheut fé, ôrdonéve d' endè taeyî ostant å mark ou a li dmeye live d' ôr, et i valént çou k' i valént: tant pés våt po les cis k' avént des contes a fé. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje.

ducat da Miyin-Hinri d' Bavire batou e 1668 (poirtrait hacné sol Daegntoele).

duhaver rl a: dischaver; duhâvlé rl a: dischåvlé.

dûhon [o.n.] nûton. N aveut motoit des nûtons, des dûhons et des soteas, mins les vénrént i schaper s' i gn abolreut des grossès aiwes (L. Mahin) >> trô des dûhons: trô des nûtons. Sorcoinrece del Rubîveye. Etimolodjeye: gayel dusius, sôre di ptit diale.

duk 1 (o.n.) 1. (el hôte moyinådje) tchîf d' årmêye di l' impire so on payis k' on loméve ene dutcheye, et ki covreut sacwantès conteyes. 2. (el basse moyinådje et co asteure) tite di nôblesse. | dutchesse [f.n.] feme d' on duk. | dutcheye [f.n.] teroe la k' on duk a li håteu.

dul rl a del 1.

dulahî rl a: dislaxhî.

dulé rl a: dilé.

duristé rl a: deur \ duristé.

durté rl a: deurté.

duscrim duscram rl a: sitramer \ sitrame.

dutchesse, dutcheye rl a: duk \ dutchesse \ dutcheye.

duvet [o.n.] decbete, ploumon, cossén d' pîs.

Duysenx Joseph (1878-1965), prononcé e walon: Djôzef Dwissin. Sicrijheu d' tchanson et d' operås e walon. Il askepia 1181 ouves, aprume e walon, mins eto e francès a môde di Lidje. "Cuzin Bebert" (1911) fourit li prumire operete e walon ki s' passe en èn ovroe d' modisse, çou ki mostere ki les waloneus cmincèt tot doûçmint a s' ocuper des målåjhminces des ptitès djins. Après l' guere di 1914-1918, il a stî onk des stamons do Cåbaret° Lidjwès. Si operete "Li mårlî" (1924) a stî cmandêye på Teyåte Cominå Walon, ca "li Ptit Dwissin", sapinse k' on l' aveut spoté, vikéve, après 1925, do mestî d' oteur copôzeu e walon (motoit li seul cas dins l' istwere). Ene ramexhnêye di ses tchansons a stî replaideye pal S.L.L.W. e 2000.

Djôzef Dwissin e 1921 (a hintche) eyet li live di tchanson eplaidî pal S.L.L.W. a droete.

dvere rl a: divêre.

dvénr rl a: divénr.

Dweche [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Doische, divnou intité, avou novea limero del posse: 5680; limero diyalectolodjike: [Ph 62]; vî limero del posse: 5546.

dzi rl a: dizi.

Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.

Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.