Dictionnaire explicatif wallon: C (C-CN) Splitchant motî: C (C-CN). |
cabardouxhî caberdouxhî (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. bardouxhî a grands côps. I fåreut mete li ptit a l' tere, caberdouxhî a l' ouxh, avou ses mwins, avou ses pîs... (A. Laloux). F. frapper à coups redoublés. 2. bouxhî a grands côps, tot djåzant d' côps d' fiziks. Alez è, la, vos, viziter ces merveyes la, et k' on-z ôt co les calachnicofes caberdouxhî sol hôt des tienes (L. Mahin). II. [v.s.dj.] bouxhî foirt, tot djåzant del tonwere. Ça caberdouxhive co å lon et les aloumires loumént co l' anuti (L. Mahin). F. tonner, tambouriner. | cabardouxhe caberdouxhe [o.n.] 1. pitit cåbaret wice k' on fwait bråmint do brut. "Sorry, i have only Labatt beer", vos respondrè-t i l' boss do caberdouxhe di Toronto, ou çki vos avoz vudî po-z endè dischinde sacwantes, etur deus avions (L. Mahin). F. bistrot. 2. pitit cåbaret avou des houres. Il aveut des liårds assez po s' bén ramoyî l' gozî et-z aler fé di tinzintins ene pitite virêye dins les caberdouxhes (J. Schoovaerts). F. café louche.
Cåbaret Walon [no d' institucion] institution lidjwesse, ahivêye e 1895 sol modele des cåbarets d' Montmartre a Paris et enondêye pa Joseph Vrindts et ses plankets. I fourit renondé e 1905, 1908, 1911, pu 1919. Ci dierin la a tourné disk' e 1937. Tos les grands fjheus d' tchansons lidjwès î estént, inte di zels: Adrien Dehousse, Louis Wesphal (1895), Donat Wagener (1896), Louis Lagauche (1905), Jules Claskin (1911), Joseph Duysenx (1919).
Les meteus so pî do Cåbaret Walon di 1921: li deujhinme a hintche, ki léjhe si pårticion, c' est J. Duysenx, et djusse a droete, k' el riwaite, J. Claskin; L. Lagauche est l' dierin a droete.
cabasse [f.n.] >> si tni a cabasse: li bresse d' onk metou åtou do cô d' l' ôte, ki tént l' prumî pås rins. Les hanteus si tnèt a cabasse, sins ddja vey k' i ploût a lavasse, leus deus, dizo l' minme parapluve (J. Franquet). rl a: bresse.
cabasse: Des cortizeus ki si tnèt a cabasse.
cabolé, êye [addj. & o.f.n.] sôre di biesse k' a des grandès taetches di coleur so s' pea. Il aveut èn aprovijhî coucou; i lyi djheut: "Cabolé, fwai ti ovraedje !" (G. Lucy). Mitan d' Cok a rescontré on ptit cabolé rosse tchén, et lyi dire: ti vou dju conter ene fåve ? (ramexhné pa J. Weber). rl a: cadjolé, cabriyolé, cabåré, agaesse, caflori, bistatchî. F. tacheté(e); bariolé(e), pie. >> cabolé bleu, cabolêye bleuwe: sôre di vatche avou des bleuwès taetches. rl a: blanc-bleu, BBB. F. pie-bleu. Dipus d' racsegnes so l' raece cabolêye bleuwe. >> cabolé (êye) rodje: sôre di vatche avou des rodjès taetches. F. pie-rouge. >> cabolé (êye) noer(e): sôre di vatche avou des noerès taetches. rl a: Ostine. F. pie-noire. >> Gn a pont d' cabolêyès vatches ki n' åyénxhe des taetches: on n' pout nén aveur ene sacwè et s' contråve (li definixha d' ene cabolêye vatche, c' est k' elle a des taetches). Franwal: ahåyant po: avoir les défauts de ses qualités. >> On n' djåze nén d' on cabolé vea, s' i n' a nole taetche: Cwand on vs codjåze ene sakî, gn a todi on fond d' vraiy dins les rapoitroûles k' on dit so s' conte. I parexhe k' i bate li feme.:: Åy mins les djins cåzèt bråmint, et c' est nén todi l' vraiy.:: Schoûte bén, cwand on cåze d' on cabolé vea, c' est k' il a des taetches ! Etimolodjeye: bodje bole, betchete ca- (k' a totès boles so s' pea). Coinrece Basse Årdene. | caboleure [f.n.] taetche naturale sol pea d' ene cabolêye biesse. Ci n' est nén ç' vatche la: li cene ki dji vs dit aveut des caboleures so les coisses. Li fotosinsibilijhance, est come on côp d' solea k' ele n' atrapèt ki foû des caboleures. rl a: cabåreure. Disfondowes: cabolûre, caboulûre, caboleure.
cabolêye rl a: caboure.
caboulée rl a: caboure.
caboure [v.s.c.] boure bråmint, boure di trop. rl a: racaboure, parboure. | cabolêye [f.n.] 1. cujhaedje di crompires po les pourceas. F. bouillie. 2. maxheure di totès sôres di yebes po les macrales taper des sôrts. Les macrales fijhént tchåfer des cabolêyes avou totes sôres di yebes et d' bokets d' tchå, ki vos plént candjî e biesse avou sacwants mariminces et des mots dits a l' årvier (E. Gilliard). F. potion, breuvage.
cabouyî [v.c.] 1. fé ene bouye (a on bidon d' fier, evnd.) Il ont cabouyî l' bea novea cocmwår. 2. (stindaedje) fé des bosses a ene oto. Li poirtire est ddja tote cabouyeye. >> cabouyî pår l' oto: fé on gros accidint. Franwal: ahåyant po "faire un sinistre total, écrabouiller". rl a: rployî. 3. (stindaedje) distrure èn organe, dismete ene fonccion do coir tins d' ene opéråcion. I lyi ont cabouyi åk e l' operant di l' rompeure: asteure i pixhe å lét. Etimolodjeye: betchete v.m.c. ca- sol bodje bouye.
caboye-manaedje [o.n.] candjmint di cint cayets d' on plin côp. Mins l' pus bea d' tot ç' caboye-manaedje, ç' serè d' vey des vatches a troes trôs d' cou (N. Collard). F. remue-ménage. rl a: broye-manaedje. Disfondowes: caboye-manèdje, cabouye-mènadje.
cabu [o.n.] legume avou ene grosse tiesse. Fåt arouzer l' cabu, paski, avou si grosse tiesse, il espaitche li plouve di raiwer ses rcinêyes. rl a: tchou. >> aveur li tiesse come on cabu: aveur le tiesse come on pot (aveur må l' tiesse a cåze di trop di brut).
cacafougna [o.n.] djouwet did dinltins, k' i gn a on ptit diale ki rexhe d' ene boesse a rsôrt.
cacame [addj.] fayé (êye) (hodé, sins foice, ene miete malåde). Dji so tote cacame, enute. rl a: saké. F. las(se), fatigué(e), indisposé(e).
cacawete [f.n.] noejhe do Congo.
cado [o.n.] 1. påsse a wåfes. Èm cado est trop spès. 2. bistoke. Disfondowes: cadô, cado. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "cadeau".
cadorissegnî [v.c.] mete del pomåde, tot fjhant mwintes passaedjes avou l' doet, (come) po segnî. Po ki l' såvlon ni mousse nén dins l' tchå, dj' avéns cadorissegnî l' playe avou del Niveya (Y. Gourdin). Disfondowes: cadorissigner, cadorissègnî. Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe (cadorer) + viebe (segnî): fé des segnaedjes tot cadorant. Coinrece Payis d' Bietris.
cadorissegnî: Li ptite ribouteuse a cadorissegnî li spale da Aria, et elle a stî rfwaite do côp. (dessinaedje da M. Weyland).
cadrile rl a: cwadrile.
cafård [o.n.] diloujhe, disbåtche. Dins l' barake, li cafård est mwaisse; el rimpixh tote (E. Wartique et E. Thirionet). Noer cafè fwait l' cafård Et dji so disbåtchî (W. Dunker). Li cafård nos aflaxhe des eures etires so nosse payasse, sins dire on mot; li cafård nos tént, s' aclape sor nos et nos sere li cour, k' i nos fåreut braire, braire come des efants po nos soladjî. (E. Wartique et E. Thirionet). Si vos sårîz çou k' on s' rondje; si vos sårîz çou k' c' est d' aveur li cafård, li vraiy, li ci ki vos strind a vos fé criyî, a vos fé cori erî d' vominme (E. Wartique et E. Thirionet). rl a: tins long, miråcoleye, noere biesse. F. cafard. Disfondowes: cafârd, cafaurd. | cafårdeus, e [addj.] diloujhî (eye), disbåtchî (eye). C' est l' vraiy ? t' as veyou nosse pôve Gusse ? I n' est nén trop cafårdeus ? (E. Wartique et E. Thirionet). rl a: miråcolieus, disbeli, poenneus, banåve. F. mélancolique. Disfondowes: cafârdeus(e), cafaurdeus(e). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "cafard", 1920.
cafè [o.n.] 1. ravicant aboere, avnou el Walonreye diviè 1750, et k' on boet sovint å ddjuner, å rciner, å soper, et après l' dinner. I m' ont siervou ene djatlêye di bolant cafè por mi s' reschandi. C' est l' cafè, cafè, cafè Ki fwait tchafter les cmeres Abeye les cocmwårs å feu Po fé ene boune djate di cafè (tchanson). F. café. >> do tene cafè, u: di l' ateni cafè; u: do rbatijhî cafè, u: do cafè d' cinse; u: do ralongui cafè: do cafè avou bråmint d' aiwe. rl a: lapete, rl a: tene, Antene, Rentetene. F. café léger. >> do cafè k' a passé pa Antene° et rivni pa Monfoirt: do foirt tene cafè. >> do cafè k' on voet houte, u: k' on lireut l' gazete houte: do tene cafè. >> do cafè k' on voet l' gade (u: Napoleyon; u: Sint Djôzef; u: Sint Rok; u: Sint Houbert; u: Paris; u: Måstrek; u: Bastogne; u: Glaireuse; u: Barbinçon; u: Virele; u: l' Cintri; u: Patineye et Måvjin) o fond del djate (u: å triviè): do tene cafè, k' on pout vey li dessin k' i gn a å fond del djate (ene gade, Napoleyon, des sints, ene grande veye avou des belès måjhones, on ptit viyaedje avou des wåmires). >> do restchåfé cafè, u: do rbolou cafè, u: do rcût café: cafè fwait la ddja ene hapêye, k' a rafroedi, et k' a stî rtchåfé. >> ripourer so l' cafè: rimete do molou cafè so les mars k' on-z a ddja passé dsu. >> do foirt cafè, u: do cafè a dobe tresson, u do spès cafè, u: do cafè a côper å coutea, u: do cafè ki plake as coisses, u: do cafè po fé raviker les moirts, u: do cafè d' etermint, u: do cafè d' bateme: cafè avou waire d' aiwe. F. café corsé. >> ene pignale di bon crås cafè: ene boune djate di foirt cafè. >> rapurer l' cafè: endè rsaetchî les måres. >> cafè a l' cécorêye: cafè avou del cécorêye divins. >> coyî a cafè: pitit coyî, d' ene valixhance di 5 cécé. >> djusse å cafè: caftire (di taexhon u d' fier). F. cruche à café. >> cafè a l' oidje u: cafè al toreyaline: aboere ki rshonne a do cafè fwait avou do broûlé oidje. >> cafè al ferlope: cafè k' a bolou lontins, avou do laecea, do souke et des masteles. rl a: tchôdea. F. biscottes déchiquetées (masteles). >> boere li cafè: magnî o mitan di l'après-nonne (do pwin et do cafè). rl a: yoler, riciner. F. goûter. >> vey ene sakî dins s' cafè: el vey mo voltî. >> c' est dins les vîs pots k' on fét l' meyeu cafè: dijhêye po dire k' ene feme k' est ddja d' ådje "va co bén", rl a: tchôdron. >> Gn a pont d' dote, après l' cafè, on boet l' gote: i gn a rén a rdire a ça. >> Vla l' fåve foû; mi l' djambon et ti li stron; vos froz l' cafè et mi dj' el boerè: dijhêye al fén d' ene fåve. 2. grinne, etire u molowe, d' èn åbe des tchôds payis, ki dene ci aboere la. Dji passe mi veye a vudî l' aiwe sol cafè o rampono. >> ene féve di cafè: ene grinne di cafè. >> do vete cafè: cafè nén co griyî. >> des mars di cafè: çou ki dmeure do molou cafè cwand il a stî passé. F. du marc. >> molén° å cafè: pitit molén k' on met so s' schô et tourner a ene manike po moure li cafè. Ele moleut co s' cafè avou èn ancyin molén å cafè. Alez s' taper del bolante aiwe so l' cafè. >> broûler do cafè: fé tchåfer do vete cafè po k' i dvénxhe noer. F. torréfier. >> aler triyî å cafè: aler el prijhon. rl a: saetchot. 3. eurêye k' on-z î boet tofer do cafè, diviè cwate cénk eures. Dji vs preye a cafè a nosse måjhone po dmwin. >> on cafè d' bateme, d' etermint, di comunion: eurêye avou do cafè et del dorêye u do rouyot, k' on-z î preye li fameye après on bateme, èn etermint, ene comunion. >> fé on cafè a frågnes: fé on cafè avou totes sôres di dorêyes u d' påstreyes. 4. cåbaret. >> garçon d' cafè: djonne ome ki sieve dins on cåbaret. >> boigne cafè: caberdôxhe. >> on s' plait mî dins on ptit cafè k' dins one grande eglijhe: dijhêye do ci (del cene) ki dmeure voltî e s' måjhone. >> sint å cafè, diale el måjhon: li ci k' a l' air bén binamé avou ls ôtes est cobén heyåve e si måjhon. Disfondowes: cafè, cafë. Etimolodjeye: Calcaedje setch di l' itålyin caffè, 1750.
Les codeuses å cafè (poirtrait hacné sol Daegntoele).
cafroter [v.s.c.] froter tofer (po rnetyî). Ele cafrote tote li djournêye. rl a: kifroyî, cafroyî, froter. Disfondowes: cafroter, cafrotè. | cafrotaedje [o.n.] accion et adierça do viebe "cafroter". | cafroteu, cafroteuse, cafrotresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cafrote tofer. On m' lome li cafroteuse del måjhon: cwand dji passe, li poûssire trepasse. rl a: Mareye-frote-frote. F. maniaque de la propreté. Disfondowes: cafroteu, se. | cafrota [o.n.] zine di voleur cafroter totafwait. Ele n' aresteye nén d' schover; por mi, elle a l' cafrota. F. manie de frotter. rl a: froti-frota. | cafrotant [o.n.] cafrota. Il a l' cafrotant, co pire k' ene feme. Disfondowes: cafrotant, cafrotont.
cafroyî I. [v.c.] 1. froyî (froter) ditrop, disk' a s' fé do må, u fé do damaedje a çou k' on s' froye après. Les daguets vnèt cafroyî leu coines après les ptits åbes po s' mete cwite di leu vroûl (L. Mahin) rl a: afroyî, schaver, greter, cafroter. F. frotter, racler. 2. kifroxhî. Li ptite fleur fene cafroyeye, sol foye, tote cafougneye, k' on-z a fotou å batch Mi rassondje, li låme a l' ouy, Li comere ki, come ene troye, I foircént, poûris såvadjes (L. Mahin). rl a: froxhî. F. froisser. II. si cafroyî [v.pr.] si froter a ds ôtes djins (kimincî a s' bate avou zels). Disfondowes: cafroyî, cafroyer. | cafroyaedje [o.n.] accion eyet adierça do viebe "cafroyî", et co purade: 1. gretaedje di bwès pazès djibîs. Avou on sfwait cafroyaedje, li sapén est todi fotou, saiss. rl a: schavaedje. F. raclage. 2. hagnante bate di dvize, kiminçmint d' apougnaedje. Gn årè co des cafroyaedjes inte les socialisses et les liberås. F. frottement, friction, heurt, accrochage, échauffourée. Disfondowes: cafroyadje, cafroyèdje, cafroyâdje. | cafroya [o.n.] (mot d' medcén) cafroyaedje d' èn organe avou l' fene pea k' el ratoirteye. S' i gn a do cafroya inte li peumon et la coistrece, dabôrd, c' est del plurezeye. F. frottement (pleural, péricardique). Disfondowes: cafroya. Etimolodjeye: viebe "cafroyî", cawete -a (maladeye), 1995. | cafroyeure [f.n.] plaece ki l' djibî s' a vnou cafroyî so les ptits åbes. I cmince a-z aveur bråmint des cafroyeures so les fawales: i fårè rastrinde sifwaitmint les tchivroûs ås trakes. rl a: froxheure, greteure. F. trace de frottement, dégât. Disfondowes: cafroyûre, cafroyeures.
cafroyeures so des hestreles (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
cafouyî, cafouyåd rl a: tchafouyî.
cafter [v.s.c.] (codjowaedje) boere sovint do cafè. Ele caftêye tote li djournêye (J. Haust). Ni caftêye don nén tant ! Ele a meyeu cafter ki fé s' manaedje. rl a: broukter. Disfondowes: cafter, caftè, caftî. Etimolodjeye: bodje "cafè", raptitixhante cawete di viebe -ter, dizo assaetchance di "tchafter" (les femes tchaftént tot boevant l' cafè), 1850. | caftaedje [o.n.] 1. accion ou åbutude di cafter, di prinde sovint do cafè. 2. gosse nén come les ôtes d' on metou cafè. Dji n' a pus måy ritrové ci caftaedje la. F. arôme. Disfondowes: caftèdje, caftadje. | caftreye [f.n.] caftaedje (gosse nén come les ôtes d'on metou cafè). F. arôme. | cafteu, cafteuse u caftêyresse caftresse [o.f.n] 1. li ci (cene) ki caftêye, ki boet sovint do cafè. Kî dit Lidjwesse dit caftresse. Les cmeres sont sovint cafteuses. rl a: Mareye-cafè. 2. djin ki n' est nén del famile et ki vént boere li cafè. Si l' cafteu a dtrop d' dorêye, vos nd åroz. Disfondowes: cafteu(se), cafteur, caftresse, caftiresse. | caftåd, e [o.f.n.] cafteu(se). Disfondowes: caftâd(e), caftaud(e).
caftî, caftresse [o.f.n.] cåbartî, cåbartresse. L' après-messe, Li caftresse Diale m' ancate, c' esteut la m' djonnesse (L. Mahin). >> I n' aveut nou fiyate å caftî, il a falou k' i rmezuraxhe: dijhêye po ene sakî ki rnåde d' aveur boevou di trop å cafè. Disfondowes: caftî, caftiè, caftiresse. | caftea [o.n.] pitit cåbaret. Disfondowes: caftia, (caftê). | caftire [f.n.] 1. djusse å cafè (pol tchåfer u pol siervi). Ene caftire d' årdjint, di stin, di porçulinne. Il ont todi l' caftire sol fornea. rl a: cocmwår, marabou. >> Elle est todi pindowe å tûturon del caftire; u: il est todi a l' caftire: c' est ene Mareye-cafè. 2. (stindaedje) djusse avou ene ôte aboere k' on prind po rciner. Ene caftire å tchocolat, ene caftire å té. Disfondowes: caftîre, cafiêre caftiére, catfiére, caftchère. | cafyî [o.n.] åbe å cafè. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "caféier", 2002.
ça fwait ki [adjondrecire] mostere ki çou k' on va dire est l' shûte di çou k' i gn a dvant. Ça fwait ki, a môde di rexhowe, dji m' va sayî do vey on pô do ké costé ki l' vint shofele après nozôtes (L. Hendschel). rl a: eto, sujhanmint. F. alors, donc, ainsi, de ce fait, subséquemment, en conséquence, dès lors (en début de phrase).
Les Cahiers Wallons [no d' gazete] rivuwe di belès letes pår e walon k' a cmincî e 1937, askepieye pa Eugène Gillain. Ahotêye pal guere 1940-1945, elle a ricmincî e 1947, rimetowe en erote pås Relîs Namurwès, adon ki J. Calozet esteut prezidint eyet P. Maréchal, peneu. Elle a cotinouwé disk' e 2001, tot-z eplaidant, tos les moes, des rimeas et del prôze al leccion, bråmint do Payis d' Nameur, mins eto di ds ôtès coines del Walonreye. Pacô, li limero est en etir po on seul sicrijheu. S' a retroclé avou Singuliers, El Bourdon, El Mouchon d' Aunia eyet Lë Sauverdia e 2002 po divni li rvuwe "Walons".
Les Cahiers Wallons: sacwants limeros del prumire anêye (1937), ki l' coviete esteut dessinêye på spiroutî Joseph Gillain (Jigé).
Les Cahiers Wallons: sacwantès cognes di coviete (1) anêyes 1970-1980 (avou, markêye dissu, li mwaisse-tuzêye des Relîs "Waire mins bon"); (2) anêyes 1950-1960; (3) anêyes 1990-2000.
cahoute [f.n.] 1. pitite måjhon d' coxhes, u di stramé. rl a: barake, bwejhî. F. case, hutte. 2. pitite bastijhe po s' mete a houte dins les bwès, les tchamps, les montinnes. Pa dvant, c' est les "Esquerdes de rotja" avou li blanke cahoute "Porteille de Rotja", pitite come on pû sol tiesse da on rogneus pelé (L. Hendschel). rl a: recahouter. F. abri, refuge. Disfondowes: cayute, cayëte, ca.ute, cawute, cahute, cahëte, cahoute. Etimolodjeye: bodje "houte", betchete ca-. | cahoutreye [f.n.] viyaedje di cahoutes. F. village de huttes.
ene cahoute di montinne (poirtrait saetchî pa L. Hendschel). |
ene cahoute di coxhes (poirtrait saetchî pa L. Mahin). |
cahute rl a: cahoute.
caime [f.n.] 1. longs poyaedjes metous sol dizeu do cô des tchvås. Èn ewaerant dragon, raetchant l' feu, vî come tere, avou ene blanke caime pé k' ene macrale. On dit eto: crinire. 2. tchivleure nén pingneye, tiesse tote distchåvurnêye. Elle a todi s' cote a brebådes et s' caime dins les rins. Ele s' ont-st apicî pa l' caime et les tchveas ont volé. F. tignasse. Disfondowes: kême, kin.me, caume, câne. Etimolodjeye: tîxhon "kamm" (minme sinse). Coinrece Payis d' Lidje.
caisse [o.n.] 3. (po ravaler) (viye u mwaijhe) oto. rl a: tcherete, zénk, tacot, bagnole, batch.
Caizer I. [n.dj.] impreur d' Almagne. Li Caizer aveut disfindou d' djåzer francès; ça fwait k' Nicolas Pietkin a prêtchi åzès djins e walon (M. Brisbois). Li Caizer aveut siné ene påye la k' i s' egadjive a n' nos nén evayi; mins i dirè après ci n' est k' on boket d' papî po-z esprinde li feu (E. Sullon). End a s' sô eto, et ostant k' el Caizer piede li guere, dabôrd k' ele finixh. (E. Wartique & E. Thirionet). II. [o.n.] onk ki s' codût tot spotchant tos les cis ki n' tuzèt nén come lu. Eco ene pike da Vandenbrande, li Caizer flamind, dandjreus (J.Cl. Somja). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' almand Kaizer (minme sinse). | caizerlik I. [n.dj.] 1. sôdård otrichyin di 1792. >> Do tins des Caizerliks: do tins des Revolucions (1790-1795). 2. sôdård almand del guere di 1914-1918 (ki siervént l' Caizer Wiyåme II). Li mot d' ôre esteut: "Moirt ås Caizerliks ! S' i sayèt d' passer, c' est d' les maker la !" (J. Leruth). II. [o.n.] traitaedje d' ene djin k' on n' voet nén voltî. Taijhe tu, laid caizerlik ! Loukîz a: sarazin. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do neyerlandès "keizerlijk" (batayon do Caizer).
cåkêye [f.n.] peclêye. End ont seur macsådé, u fwait macsåder, ene cåkêye, des milicyins houtous et des ôtes (L. Mahin). Guy Denis a scrît ene cåkêye di romans, floricontes, assayes, rimeas et pîces di teyåte (Y. Paquet). Disfondowes: caukêye, câkêye, câkée, kèkêye.
caler [v.c.] tini (ene sacwè) astok. | calaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "caler". rl a: tinaedje astok.
cåler I. [v.c.] houkî (ene sakî) å telefone. Dji m' va cåler Ziré. II. [v.s.c.] fé on telefonaedje. Il a co cålé tote l' après-nonne. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "to call" (minme sinse), 1950. Coinrece Wisconsin.
caleze [f.n.] 1. tcherete a cwate rowes, sins toet, saetcheye pa des tchvås, po miner les djins porminer. F. calèche. On-z a fwait l' tour del veye di Marakech a caleze. rl a: rôlote, cariole. 2. (po ravaler) (viye u mwaijhe) oto. Dji lyi åreu bén dit di n' nén moussî avou s' viye caleze dins ostant d' aiwe. rl a: zénk. Etimolodjeye: alm. Kalesche (minme sinse). | calezyin, calezyinne [o.f.n.] barakî: 1. djin ki fwait les dicåces. rl a: rôlî. 2. (traitant) djin ki s' codût må. Ti n' venrès nén fé do calezyin e nosse måjhon: udon ti rvéns dvant deus eures å matén udon ti lodjes a l' ouxh !
caleze: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
calfîe rl a: kécfeye, rl a: afeye.
cålice [o.n.] 1. (catolicisse) hena d' keuve u d' ôr, ki l' priyesse boet l' vén ddins tins d' messe. 2. (botanike) bokets del fleur, k' est metou a môde d' on hena, et ki l' grinne est dvins. 3. grand hena (vere a boere). I buvént des cålices. rl a: djindåre. Disfondowes: caulice, câlice.
cålice: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
caligrafeye [f.n.] 1. årt di fé des scrijhaedjes foirt beas a vey, ki divnèt come des belès imådjes. Ezès payis d' Aseye, on-z est foirt rindou après l' caligrafeye. 2. ene ouve di caligrafeye. Etimolodjeye: do grek "kallos" (foirt bea) eyet "grafein" (sicrire), pal voye do F. calligraphie. | caligrafike [addj.] k' a a vey avou l' caligrafeye. | caligrafyî [v.c.] sicrire des letes di caligrafeye. | caligrafiaedje [o.n.] 1. fijhaedje di caligrafeyes. 2. li cafigrafeye leye-minme. | caligrafieu, caligrafieuse u caligrafeyresse [o.f.n] fijheu(se) di caligrafeyes.
Egzimpes di caligrafeye chinwesse, djaponesse eyet arabe. (poirtraits hacnés sol Daegntoele).
calin, calene I. [o.n., corant], [f.n., råle] 1. metchant(e). C' est on calin, il a co batou s' feme. Il est cnoxhou po on fameus calin. F. méchant, scélérat, canaille. >> pitit calin, pitite calene: arnåjhe. C' est on ptit calin, i fwait tofer assoti ls ôtes. F. coquin, garnement, frippon. 2. rénnvåt. I n' est måy k' avou des calins. F. vaurien, voyou. 3. onk (ene) ki fwait toplin do må so s' voye. F. bandit, malfaiteur, brigand, forban. 4. pitit mwaisse-ovrî, el fosse. rl a: porion. >> on franc calin: onk k' est vormint on canvolant. II. Calin [n.dj.] ôte no do Diale. Å dfoû, fwait-st on tins A n' nén mete on tchén A l' ouxh ! Por mi c' est l' Calin Ki shofele divins L' diloujhe (A. Xhignesse). III. [addj., padvant] vite mwais, mwaijhe. Les calinès djins, on n' les voet nén voltî, cial. F. mécontent, vexé, insatisfait. Disfondowes: calin, calène. | calinreye [f.n.] 1. faitindje d' on calin. I n' a k' totès calinreyes e coir. C' est ene calinreye ki di forpréjhî insi (H. Forir). Tos les payis serént d' acoird inte di zels, dj' a les pinses k' i n' fåreut wai d' tins po mete l' ahote a totes ces calinreyes la (J. Lahaye). C' est bén cisse feme la, dowê, ki dene tant des mehins ås ovrîs di vosse societé, et ki to lyi vous fé payî po totes ses metchanstés et ses calinreyes (L. Mahin). F. méfait, coquinerie, forfanterie, perfidie. >> fé des calins: fé des niches. >> dire des calins: dire des laids mots, u des måhonteusès sacwès. F. dire des obscénités. 2. codujhance d' on calin. Pol Prumire feye dispu k' les Boches avént corou evoye, dj' a aprindou k' el metchansté et l' calinreye avént rintré divins les teréns d' fotbal (R. Joelants). Djezus djåza: "Vos, djins ki sont sins nole fwè et plins d' calinreye, disk' a cwand serè dj' avou vozôtes et fårè-t i ki dji vs sopoite ! (Sint Luk, rat. pa J.M. Lecomte). On dit eto: canvolansté. F. méchanceté, crapulerie, débauche, perversité, brigandage, banditisme. >> sins calinreye: sins l' idêye do fé do toirt. On cårpea k' aveut, sins calinreye, hapé on cantea so l' hopea, riçuva so s' narene ene gnoke da Diu l' pere, k' on etinda peter l' oxhea (J.P. Dumont). F. sans méchanceté, sans l'intention de nuire. >> si taper el calinreye: divni on vårén. Des femes insi sont cåze kécfeye K' èn ome si tape el calinreye (H. Forir). F. se débaucher. >> grande calinreye: codujhance des grands calins (k' atakèt les bankes, ki n' ont nole ratna po touwer ene djin s' i fåt). F. grand banditisme. 3. kénte. I s' fala bén vite rinde conte del calinreye: les clotches k' estént revoye a Rome dispoy li djudi sint n' estént nén rivnowes (P. Renson). F. sale blague, espièglerie. Disfondowes: calin'rèye, calin'rîye, calin'rîe.
calindjî [v.c.] 1. fé on procès a, prinde (ene sakî) a dfåt. I rivneut del nute avou s' begnon sins lampe et i s' a fwait calindjî do tchampete. Li tchampete m' a calindjî po sacwants betråles. Dji sereu calindjî po-z awè prusté on batea a vint djins ? (J. Schoovaert). On dit eto: wadjî, ramasser. F. sanctionner, verbaliser, punir, mettre à l'amende. 2. rimostrer tot gueuyant. Li tchampete l' a calindjî, mins i n' lyi a pont fotou d' procès. F. réprimander, châtier. 3. rascråwer. Ces djins la sont bén calindjîs. F. éprouver. Etimolodjeye: viebe fwait sol mot calin (prinde come on calin). | calindje [f.n.] (v.m.) 1. procès. F. contravention, amende. 2. toitche calindje: toitche di strin, metou so ene estipe, po dire k' on n' pleut nén passer. F. torche, brandon d'interdiction.
calistinne [f.n.] 1. tere croyixheuse, k' est meyeuse po-z ahiver les dinrêyes, copuvite les crompires, ki les pus seurès teres del Fagne u del Setche Fåmene. Les djins d' Nevrumont djhèt: vla des canadas, des bons fruts: il ont vnou sol calistinne di Nevrumont (A. Lurquin). Les meyeus canadas vinèt dins l' tere di calistinne (A. Balle). >> Å Canestèle: no d' plaece di Clermont (dilé Walcoû). rl a: castinne. F. terrain calcaire. 2. djaene tere, pa côps maxheye avou ds agåjhes. F. schiste calcareux. 3. (mot d' hoyeu) lét croyixheu, metou inte deus voennes di hoye. F. marne. 4. (mot d' sidurdjisse) pire a tchåsse. Li saetchaedje del calistinne est leyî po troes ans a Tilman d' Sint-Ldjî (Contes do Dominne di Tchini, 1621). Il ont stî haper des pires e calistinne al cårire. F. pierre a chaux. rl a: tchafor. 5. tchåsse saetcheye dins les tchafors, k' on mete avou l' minrê d' fier po l' fé fonde. Li lomé Nicolai a stî wadjé pask' il aveut passé so l' tchamp d' èn ôte avou ene tcherêye di calistinne. F. fondant calcaire. Disfondowes: canistéle, canistêre canèstéle, canèstèle, canèstêre, calistiène, canistiène, calistêne, caristêne, calistin.ne. Gm. calistêne, caristêne. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do tîxhon "kalkstein" (minme sinse), rl a: castinne, 1400. Coinrece Coûtchant walon, payis d' Djivet, di Fosse. | Calistinne [n.pl.] (mot d' forestî, di naturalisse) binde di tere a calistinne, e francès d' Beldjike "Calistienne", metowe come on bôrlet a l' aschate bijhrece di l' Årdene et del Tieraxhe, tot s' asployant sol Fagne u sol Fåmene, di Chimai a Aiwêye. Djeyolodjeye: Li tere croyixheuse del Calinstinne a stî cmagneye pazès plouves ki dismantchèt l' seur di carbone di l' air, po fé des grotes pattavå: del Grote des Nûtons a Doûpe disk' ås grotes di Hoton, tot passant pazès cenes di Rotchfoirt eyet di Han. Dins tere, gn a des djizmints d' fier eyet d' plonk, k' on-z î a saetchî dispu todi, et ki sont fondou avou l' castinne k' est so plaece. Biyolodjeye: el Calistinne, gn a totes sôres di plantes ki crexhèt voltî so croye, et nén ôte pårt, come les orkidêyes. Etimolodjeye: calcaedje e F. d' Beldjike do walon "calistinne", "castinne" (pire croyixheuse) - et nén walon "tiene" -, 1925, ricalké e walon, 1995.
Calistinne: Mape del Calistinne (foncêye linwete), et des aiwes ki passsèt houte (radjinçnêye e walon pa L. Mahin).
calodjete [f.n.] pitite plaece k' on-z î tchôke tot çou k' on n' a nén dandjî. F. réduit, débarras.
Calone I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Calonne, rebané avou Antweon, e payis picård. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Calomme, Calomne, Calonne.
caloner [v.c.] & [v.s.c.] 1. saetchî des bolets d' canon (so ene metowe plaece). L' onzinme djoû, nos les calonîs Avou saze moirtîs, furieuzmint (Paskeye do sidje di Viene). F. canonner. 2. hiner des ôtes sacwès, po acsure ene djin, ene plaece. I calonnut avou des boles di nive Loukîz a : agåxhner. F. bombarder. 3. (å fotbale) choter on fel côp sol balon. F. tirer en puissance. | calonaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "caloner". Li vwès s' pierdeut dins l' trayin do calonaedje eyet des sôdårds ki criyént dins l' grijhe ignire (L. Hendschel). F. cannonade, canonnage, bombardement, tir puissant. | caloneu, caloneuse u calonresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki calone (avou on canon). 2. li ci (cene) ki chote foirt, å fotbal. On dit eto: on fel choteu, on rlayeu, on tcheneu. Etimolodjeye: bodje canon, avou ridaedje N = L.
calonî [o.n.] sôdård ki s' ocupe d' on canon. Boum ! ene novele volêye di 42; tot a sôtlé eshonne, obus et boesses di poure, et avou zels, les calonîs et les piyotes (E. Wartique & E. Thirionet). La vos avoz l' årtilreye do Tsår, avou les canons d' 35, li mwaisse calonî et les scalots ki bôrèt l' canon (L. Mahin). F. canonnier. Etimolodjeye: bodje canon, avou ridaedje N = L, cawete -î. | calonire [f.n.] 1. trô dins on meur di disfinse, po-z î mete djusse ene gueuye di canon. F. meurtrière. 2. rayire (trô par la k' on tape ene sacwè el cåve). On dit eto: lårmî, airtchî, loukete, sipira. F. soupirail. 3. trô d' anairaedje d' on for di boledjî. F. bouche. Disfondowes: calonîre, calonêre, calognîre, calounîre, canonîre.
Cambron-Castiô [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cambron-Casteau, rebané avou Brujlete. Lingaedje do payis: picård. Vîs scrijhas: Cambrione (771), Cambaronna (861). Etimolodjeye: Cambron: bodje gayel "cambaro" (ki toûne). Castiô: picård po tchestea.
Cambron-Sint-Vinçant Cambron-Sint-Vinçant [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cambron-Saint-Vincent, rebané avou Linse. Lingaedje do payis: picård. Vîs scrijhas: Cambron (1126). Etimolodjeye: Cambron: bodje gayel "cambaro" (ki toûne).
came [f.n.] åbe ås cames: pîce des otos, des machines. Etimolodjeye: almand Kamm (pingne), pal voye do francès.
campagne [o.n.] 1. les teres ki n' sont nén å mitan d' on viyaedje, les tchamps. 2. esté. D' l' ivier ou bén del campagne.
canabuze [f.n.] halbute. On shofléve des poes avou ene canabuze. On tireut al canabuze après les gros maltons (F. Nyns). F. sarbacane, canonnière. rl a: shoflete, bouxhale.
canarreye [f.n.] waide des canaris (sôre di fenaesse, ki les grinnes siervèt a sognî les moxhons). F. alpiste des canaries. Etimolodjeye: bodje "canari", cawete -reye.
cande [o.n.] pratike (sakî k' atchete ene sacwè a on martchand).
candlete candjlete [f.n.] 1. plaece ki les candes metèt leus martchandijhes disso divant d' payî, dins on botike. Melaneye vént håyner ses martchandijhe disso l' candjlete (G. Havelange). F. comptoir. 2. plaece d' on cåbaret la k' i gn a l' cåbartî padrî. Li veye est ene curêye ! dit-st i al moxhe ki coreut åtoû d' on ptit potea d' bire sol candjlete (J.M. Masset). F. comptoir. Disfondowes: câliyète, canliyète, canl'lète.
candjî I. [v.s.c.] divni ôtmint k' on-z esteut. II. [v.c.] fé divni ôtmint. Il ont candji leu sistinme d' operance. Disfondowes: candjî, lindjî, candji, tchandjî, tchindjî, tchandjer, candjè. rl a: discandjî. | candjmint [o.n.] çou ki candje, çu k' a candjî. On-z anonceut l' an 2000 come li cene des grands candjmints. Disfondowes: candjmint, tchandjmint, tchindjmint, kindjmint. | candjaedje [o.n.] 1. candjmint. 2. vindaedje d' ene manoye et atchtaedje d' ene ôte. F. change. Fijhet i l' candjaedje des cwårs dins ç' banke la ? Disfondowes: candjadje, candjèdje, tchandjadje, candjâdje, tchindjadje kindjâdje. | candjåve [addj.] ki pout esse candjî. C' est on plan ki n' est pu candjåve. F. modifiable, négociable. Disfondowes: candjauve, tchandjaule, kandjaule. | candjeu, se [o.f.n. & addj.] ki candje a totes les lunes. C' est des candjeus d' idêye, saiss, dimefeye t' è todi! F. versatile. | candjisse [o.n.] (v.v.m.) 1. croejhmint di mwintes voyes ki c' est målåjhey a s' î rtrover. Dji m' pierdou dins les candjisses a l' intrêye di Lidje. 2. sistinme di voyletes po candjî d' direccion la wice ki deus otostrådes si rcôpèt. Franwal: ahåyant po: "échangeur".
candôzer (prononcî can'd...) (codjowaedje) [v.c.] fé passer s' mwin sol pea d' ene sakî po lyi fé plaijhi. Guillaume Apollinaire a vnou a Ståvleu po prinde li boune air eyet candôzer Mareye (François Duysinx). On dit eto: fiesti. Loukîz a: milouter. F. caresser. Disfondowes: can'dônzer, can'dôzer, can'dôzè.
canèstéle, canèstèle, canèstêre rl a: calistinne.
canibostea [o.n.] 1. boujhtea. F. étui. 2. tchivåcawe. F. prêle des marais. 3. pitite guerite, pus hôte ki lådje, po mete les vîs rahisses. F. débarras. Disfondowes: canibostê, canibôstê, calibanstê.
canicule [f.n.] u canicules [f.n.t.pl.] 1. waernu (termene do 15 di djulet å 15 d' awousse). El canicule on n' sale nén l' boure. Cwand c' esteut dins les canicules, e moes d' djulete, don, li pwin ni s' wårdéve nén (ramexhné pa L. Mahin). >> do tins d' canicules: do tchôd tins, foû del termene des canicules. >> a les canicules, on-z avance et pus on rcoule: On-z avance dins l' esté eyet l' tcholeur, mins on rcoule dins l' longueur do djoû. >> Cwand k' c' est, ô, les canicules ? c' est cwénze djoûs dvant eyet cwénze djoûs après: po dire ki les canicules sont foirt zinieuses, ki ça candje d' ene anêye a l' ôte. >> Cwand les canicules comincèt frexhes, ça îrè disk' å finixhmint; u: >> Cwand les canicules kimincèt setches, ele dimorèt setches: li tins dimeure parey on moes å long. 2. må-estance ki ces tcholeurs la sont d' cåze. Kénès canicules: dj' åreu ene aiwe divant mi, dji m' fote didins. F. torpeur. >> C' est co pé k' les canicules: C' est ene grande rascråwe. Franwal: ahåyant po: "C'est pire que la peste". Disfondowes: canicule(s), canikël, canëkële(s), calicules; miersipepieusmint el notûle A.L.W. 3.104. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. canicule lu-minme do latén caniculus (pitit tchén), no del sitoele Sirius, ki s' leve et s' coûtchî avou l' solea å 21 di djun, a hôteur do Caire. | caniculeus, caniculeuse [addj.] k' a-st a vey avou les canicules. Ene tcholeur caniculeuse. F. caniculaire, torride, tropical. Disfondowes: caniculeus, canëkëleus.
canifechtone I. [o.n.] lingaedje k' on n' comprind nén. Cwand i cåzèt e lussimbordjwès, por mi, c' est canifechtone. F. baragouin. >> inglès (francès…) d' canifechtone: må cåzé inglès (francès …). I nos a spliké tos les pondants et les djondants do ban d' Beijing, et nén en inglès d' canifechtone, savoz: do cåzu oxfordyin, a on tot ptit accint près (L. Mahin). II. [o.f.n.] onk, ene ki cåze on lingaedje k' on n' comprind nén. F. baragouineur. III. Canifechtone [n.dj.] 1. Olandès. E 1830, tos les Walons et les Brusselwès s' ont metou siconte des Canifechtones. C' esteut kékes moes divant k' les soukeus d' l' an trinte ni montexhe a Brussele po fé magnî ås Canifechtones leus poyous bounets (J.D. Boussart). F. Hollandais. >> do tins des Canifechtones: dizo l' moennance olandesses (1816-1830). Divnou flankeur dins les canifechtones, On m' rimoussa, dj' ouri on pantalon (C. Duvivier). F. régime hollandais.. 2. Flamind. >> Canifechtone est moirt a Hougård e mindjant des coines di gade: dijhêye po responde a on Flamind ki vs respond "ik kan niet verstaan". Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî del fråze flaminde "ik kan niet verstaan" (dji n' sai comprinde), etroclêye et sustantivêye.
canistéle, canistêre, canistiène rl a: calistinne.
canlete 1 [f.n.] 1. tchafete (onk, ene ki djåze tofer, sovint po n' rén dire). Les poyes ki grevissént dins les broûs do fossé, dmorèt ene munute a djok, pu ele si metèt a berdeler come des canletes e sôrtant d' messe (W. Bal). Gn a nén pus canlete ki m' vijhene; si ome eto, c' est ene canlete. F. bavard(e). 2. ratroplaedje di sacwantès femes wice k' on canle. Elle est co-st evoye al canlete. F. séance de bavardage, de commérage. Coinrece walon do Coûtchant, di Nonne, do Mitan. | canlter [v.s.c.] aler al canlete. Ça n' amoenne a rén d' bon do trop canlter. Ele frént mia d' fé leu manaedje ki d' canler. Vla co Mârdjozef ki va canlter mon l' vijhene. rl a: copiner, calåder, cancter. F. commérer, cancaner.
canlete 1: Les Rominnes al canlete, divins: Asterix et la Cité des Dieux, dessinaedje da A. Uderzo.
canlete 2 [f.n.] sôre di pailon avou ene coviete a trôs. Alez cweri l' laecea dins l' canlete. Coinrece walon do Coûtchant & do Mitan.
canon 1 [o.n.] 1. usteye di guere, ki hene des bolets. On-z oyeut l' canon ki bouxhive. >> ene tiesse come on bolet d' canon: ene grosse ronde tiesse. Il a ene tiesse come on bolet d' canon, Simon (cråmignon). 2. djeu d' dicåce. Dimegne di dicåce, å niût sol martchî; Salåde di muzike, wachisse di crireyes Canons, djipreyes, tirlibibi ! (H. Petrez). Etimolodjeye: bodje cane, cawete -on.
canon 2 boteye vere di vén, siervowe pa on gårçon, ki vént avou so on platea avou les veres. A vo serveu d' canon ki dit "madame et ses feyes", dj' inme mî l' porion ki creye "C' est l' eure di fé payeye" (C. Mahy). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. canon.
çanse [f.n.] 1. (v.m.) ancyinne pîce di manoye, d' on cinteme (cent), dizo ls Olandès, pu, pol minme valeur, di deus cintemes el dislaxheye Beldjike. >> trawêye çanse: pîce (di deus cintemes) avou on trô å mitan. Ås batemes, on tapéve co bén des trawêyès çanses ou des mastokes avou on ruban nouké åtoû. >> ene dimeye çanse: pîce d' on cinteme beldje. >> i n' mi rvént nén po ene çanse: dji nel voet nén voltî. Franwal: ahåyant po: il m'est antipathique. >> i n' a nén po ene çanse di tiesse: i n' est nén sûti. >> i n' a nén ene çanse di coraedje: c' est on nawe. >> Il est al dierinne çanse: rl a: mastoke, patår. >> esse sins ene çanse: n' aveur pupont d' cwårs. >> côper ene çanse e deus: esse foirt riwaitant so les dispinses. >> Li ci ki paye a ene dimeye çanse près paye bén: i n' fåt nén fé payî ses pratikes å cinteme près. >> ene çanse, pårén ! ene çanse, mårene: criyaedje des efants ezès batemes. rl a: liård. >> C' est come cénk çanses deus mastokes: c' est piron parey. rl a: mastoke. 2. cinteme d' euro. rl a: uroçanse. 3. des çanses: des cwårs. Les cis k' ont les çanses u l' povwer, i fåt pô d' tchoi po les djinner (V. Roba). F. de l'argent, du fric. >> wangnî des çanses: wangnî des cwårs. >> des çanses del boune sôre: di l' årdjint wangnî oniesmint. >> rimete les çanses: rinde les cwårs k' on-z a epronté. >> lever des çanses: trover des cwårs (si fé payî u epronter). >> boesse ås çanses: pitite boesse wice k' on meteut des cwårs dins ls eglijhes. F. tronc (d'église). rl a: liård, sô, cwår, sikelin, picayons, petsales, patacon, aidant, patår. rl a: Sint-Çanse. Disfondowes: (on) çan, (on) çans', (on) cèn', (one) cène, (ene) çanse. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' olandès "cent", pîce d' on cinteme di florin do trevéns des Olandès, 1820; divnou femrin diviè 1890. | çansler I. [v.s.c.] (codjowaedje) payî. Ci n' est nén l' tot d' atchter, i fåt çansler. II. [v.c.] trover des cwårs po; ecwårler. Fåt trover des aspoyeu ki çanselrént l' pordjet. rl a: ecwårler, riçansler. F. financer. Etimolodjeye: bodje "çanse" raptitixhante cawete di viebe -ler, 1920. | çanslaedje [o.n.] ecwårlaedje. F. financement. | çansleu, çansleuse u çanselresse [o.f.n.] li ci (cene) ki çansleye. F. bailleur de fonds. | çanslåve [addj.] ki pout esse çanslé, k' on pout trover des cwårs po, sins s' fé ploumer. F. finançable.
Sint-Çanse u Sins-çanse, on no po s' fote (Lete a on creyancî, pa L. Bukens, divins "Nosse Lingaedje")
canvolant, canvolante [o.f.n.] 1. rénnvåt. C' est ç' caberdôxhe la k' assaetche tos ces canvolants la avårci. Portant, ci n' ere nén on canvolant, nerén on rôlî, u on calezyin; neni, c' esteut sapinse k' on djheut on voyaedjeu, on vraiy voyaedjeu, li dierin, li fén dierin di ç' sôre la, motoit (ratourné pa L. Mahin). F. vaurien, vagabond. 2. halcotî. Il ont fwait ça come des canvolants. F. mauvais bricoleur. 3. djin k' on voet evi. Dj' estans 20 ans pus erirés k' les Amerikins :: Ni m' djåze nén di ces canvolants la, saiss, ti ! (ratourné pa L. Mahin). F. canaille, malfrat, crapule. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no (camp) + addjectif (volant); camp d' romanichels, pu sitindaedje do sinse. Coinrece Basse-Årdene. | canvolansté [f.n.] difåt d' on canvolant. Vs avoz des djonnes k' ont fwait leus scoles di mnujhreye, et ki vôrént bén ovrer come aprindisse, et ki n' savèt moussî nene pårt a cåze di totes ces ehales administratives la; c' est del canvolansté, vormint (L. Mahin). F. attitude scandaleuse, inconscience. Etimolodjeye: bodje "canvolant", cawete -sté (sol piceure di metchansté, 1997. | canvolantiveuzmint [adv.] come åreut fwait on canvolant. Deus djoûs dvant, li Camrone s' aveut fwait canvolantiveuzmint fote a l' ouxh del Daegnrece, po on gôl rifuzé pa l' årbite (L. Mahin). F. scandaleusement. Etimolodjeye: bodje "canvolant", cawete -iveus d' addjectif + cawete -mint d' adviebe, 1998.
caouxhler I. [v.s.c.] ouxhler tofer. II. [v.c.] 1. evoyî d' èn ouxh a l' ôte. 2. (imådjreçmint) cahossî l' esprit. Pouch, va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må ki l' coboutèt et caouxhler tofer (J. Bily). Disfondowes: ca.ouchler, ca.uch'ler. Etimolodjeye: viebe "ouxhler", betchete ca-.
capindou [f.n.] sôre di peme, foirt corante. Puns d' copete et capindous; Des åbes plantiveus, Tcherdjîs a tos les diales (J.M. Kajdansky). F. Court-pendu. Disfondowes: capindou, capindu, capandu, côrpindu, corpindou, coûpindou, coûrpandu. Etimolodjeye: (omrin) pårticipe erirece pindou, fåsse batchete ca-, ricomprinjhe di "court", peme court pindowe, pemî avou des bassès coxhes.
caporå, caporål rl a: coporå.
capougnî I. [v.c.] 1. pougnî dins tos les sinses et må-adroetmint. rl a: tchåspougnî. 2. kifroyî (les mimbe d' on malåde, d' on sportif, pol solåcyî. Et dire k' i fåt fé shonnance d' esse ene biesse, et d' esse binåjhe di s' fé capougnî insi (J-F. Brackman). F. masser. 3. pougnî dins, et k' ça fwait må. Doirmi al tere, å pî des åbes, so sacwantès fetchires, ramouyî del plouve, magnî des pious, tofer avou l' fwin ki capougne li vinte, a n' croxhî k' des fayenes, des petches, des spirous, a n' boere ki l' aiwe des rixhots (Lorint Hendschel). II. si capougnî: s' apougnî. I våt mî s' rabressî ki s' capougnî (Julos Beaucarne). Cwè çki ça lzî pout bén fote si e Hayiti, on s' capougne a sonk. (Rebeca Alamo Hernandez rat. pa Y. Paquet). F. en venir au mains, se bagarrer. | capougneu, capougneuse u capougnresse [o.f.n.] li ci (cene) ki capougne on sportif, onk po lyi fé plaijhi. F. masseur. | capougnaedje [o.n.] 1. kifroyaedje. F. massage. 2. apougnåde. Les policîs les tnént e gogne, mins did lon; gn a yeu nol apougnaedje ni capougnaedje (Lucien Mahin). F. empoignade, échauffourée, bagarre. Disfondowes: capougnèdje, capougnadje, capougnâdje, capognèdje.
carabouya [o.n.] sôre di noere tchike. On-z î trovéve totes les tchansons a l' môde, Ene novele sôre di machine po fé des vôtes, Des savnetes a l' dozinne, tchôcolåt, nougat, Et les noerès tchikes di carabouya (L. Nisen).
caracteristike [f.n.] sacwè bén da vosse, ki les parey a vos n' ont nén. Dji croe ki li rîle des troes cossounes, c' est ene sacwè k' i fåt di tote foice wårder; c' est ene caracteristike, ene piceure tipike do walon (L. Mahin). rl a: piceure. Etimolodjeye: calcaedje do F. caractéristique.
caramagna [o.n.] (v.m.) tchôdronî ki tournéve les viyaedjes po rfé les taexhons di stin et d' fier. rl a: potafwaire, ratata, ristinneu, retameu. F. chaudronnier ambulant, rétameur, ferblantier. Disfondowes: caramagna, charamagna. Coinrece Payis di Smwès, Payis d' Bietris.
carbocsile [o.n.] (mot d' tchimisse) radicå univalint —COOH. | carbocsilike [addj.] (mot d' tchimisse) k' a-st on radicå carbocsile. | carbocsilaze [f.n.] (mot d' biyolodjisse) enzime k' intervént dins l' metabolisse des glucides.
carbone [o.n.] elemint do tåvlea d' Mendeleyev, del troke des nén metås, kinoxhou dizo l' essegne atomike C, li nombe atomike 6, eyet l' pwès atomike 12. On l' trove dizo sacwantès foûmes dins l' nateure a l' estat combiné, c' est li mwaisse compôzant des coirs vicants; c' est eto l' elemint essinciel do tcherbon. So cogne cristalijheye, il fwait do grafite ou des diyamants. Etimolodjeye: do latén carbo, carbonis (tcherbon). | carbonijhî [v.c.] broûler pår, disk' a ndè fé do tcherbon di tos les texhous vicants. | carbonijhî, carbonijheye [addj.] k' a stî carbonijhî, k' a stî broûlé pår. | carbonijhaedje [o.n.] accion do viebe carbonijhî. | carbonike [addj.] (mot d' tchimisse) acide carbonike: H2CO3. gaz carbonike: gaz rizultat do broûlaedje do carbone pa l' ocsidjinne, di formule CO2; c' est l' gaz k' on rsaetche tot respirant. | carbonate [o.n.] (mot d' tchimisse) sé ou ester fwait a pårti d' l' acide carbonike. | carbonile [o.n.] (mot d' tchimisse) radicå bivalint —CO—. | carbonifere [o.n.] termene djeyolodjike do paleyozoyike, ki va d' i gn a 360 a 286 miyons d' anêyes; insi lomêye paski c' est des foresses do carbonifere k' ont stî fwaites li plupårt es voennes di tcherbon.
carcan [o.f.n.] mwais tchvå, biesse ki n' schoûte nén. rl a: harote, haguete. F. haridelle, rosse. Coinrece Basse-Årdene.
cardinå [addj.] >> pont cardinå: ene des cwate direccions po s' î rtrover sol daegn: Bijhe, Nonne, Levant, Coûtchant.
carimadjoye [o.n.] dessin d' tote les coleurs. Tchante et xhufele eyet tarlate, puski Vo t' la tot seu e cisse carimadjoye; I n a nou moes si bea kel moes d' avri (Robert Graffé). Et po 2002, vola po nos fé plaijhi ou nos emacraler, l' uro avou tote ene trûlêye di blincantès pîces et des biyets moussîs a carimadjoye, bén ristindou, sins nou pleu, di cwè fé tourner l' tiesse minme azès pus sûtis (Joseph Baccus). F. débauche, féérie de couleurs. | carimadjoylé, êye di tote les coleurs. Padrî, des lådjes bocås plins d' boubounes, des rodjes, des vetes et des carimadjoylêyes (José Schoovaerts). F. bigarré, bariolé. Coinreces Payis d' Lidje.
cariole [f.n.] 1. tcherete a deus rowes, avou on rployåve toet, saetcheye on tchvå. Li docteur vineut e cariole. 2. (po ravaler) (viye u mwaijhe) oto. rl a: zénk.
cariole: Dji lyi åreu bén dit di n' nén moussî avou s' viye cariole dins l' aiwe (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
cårire 1 [f.n.] plaece k' on saetche ås pires u a des ôtès rotches, u tere, a l' air libe. >> cårire di pires: pirreye. >> cårire di såvlon: såvnire. Etimolodjeye : calcaedje riwalonijhî do F. carrière, 1800. | carioteu [o.n.] ovrî d' cårire.
cårire 2 [f.n.] shûte di grådes k' on-z a dins ene administråcion, l' årmêye, li privé.
cårlusse [o.n.] (v.v.m.) kimon no do florin d' Lidje. On florin d' Lidje si loméve å pus sovint on cårlusse (N. Lequarré). F. florin Karolus. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Etimolodjeye: manoye foirdjeye aprume pa Tchårlukin.
cårlusse d' årdjint batou pa Tchårlukin, e F. Charles Quint (1506-1555) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
carmojhi (codjowaedje) [v.s.c.] 1. tchamossî et pouri pår. Cwand dj' ans drovou l' boesse, li dorêye esteut carmojheye. F. gâter, se décomposer. 2. si distrure dins on tonea sins air, et dner di l' alcol. C' est lu k' a ahivé li vegne, k' end a rascodou les roejhins, k' els a stoirdou et les fé carmojhi po fé do vén (L. Mahin). F. fermenter. Disfondowes : carmoûjer, carmouji, carmouhi, carmohi, carmoji. Etimolodjeye: viebe "mojhi" (tchamossî), refoircixhante betchete car-.
carmoujhner (codjowaedje) I. [v.c.] distrure, kimagnî, tot djåzant d' on må. I voeyént bén ki, avou m' five fagnrece ki m' kimagnive mi sonk, avou li ptizeye ki m' carmoujhnéve li peumon, dji n' mi rfreu måy (L. Mahin). rl a: kimagnî, dimagnî, siplawner. F. détruire, nécroser. II. si carmoujhner [v.pr.] si fé crever. Les bokions, disk' a bén tård al fene noereur, si carmoujhenront dins les virêyes; i gn a k' rén fé, zels, k' il ont peu (P.J. Dosimont). rl a: s' aschiner, xhaerbiner. F. s'épuiser, se tuer au boulot, peiner. Etimolodjeye: bodje "moujh-" (esse magnî des viers), betchete car-, cawete -ner. Coinrece Basse-årdene.
carogne rl a: tcharogne.
cårpea [o.n.] 1. pitite cåpe 2. efant. 30 di djun: les cårpeas corèt voye foû di scole po deus moes: pôves parints ! Disfondowes: caurpê, caurpin, cârpin, (caurpia). Coinrece Payis d' Lidje. rl a: zwer.
cårpete carpete [f.n.] sipès texhaedje di linne k' on met al tere po-z aveur bon des pîs, et wårni. Les cuzéns, ashîs e tere so ene carpete, estént ki djouwént ås legos (P. Rousselle). F. tapis. Disfondowes: carpète, cârpète. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "carpet" (minme sinse), 1900.
carwaitî [v.c.] riwaitî avou des grands ouys, riwaitî trop lontins, trop sovint. Li feme ni fjheut pont d' bén, et carwaitî, et s' dimander kî çki dj' esteu, et pocwè ki nos cåzéns eshonne avou si ome (E. Gilliard). F. dévisager, fixer du regard, regarder avec insistance. Etimolodjeye: bodje waitî, dobe betchete ca- (fijhant vey do mwais costé) + r-. Coinrece Eter-Sambe et Mouze.
caschonêye cachonêye [f.n.] peclêye. I ramoennèt des cachonêyes d' åbussons. Waitîz les stoeles, end a des cashonêyes et des cachonêyes. A Djivet, i gn aveut ene cachonêye du taenreyes (L. Mahin). Ele si pormoennéve avou ene cachonêye d' efants drî leye (ramexhné pa M. Francard). Les gåres ont rperé ene cachonêye di leus, ût u nouv, ki sont al coete et bén catchîs dins les fagnes (E. Pècheur). F. flopée, cortège, quantité, ribambelle, nuée, tas. Disfondowes: cachonêye, cachonéye, cachounêye, cachounée. Gm. cachounée. Etimolodjeye: mot parint di schonêye, fwait avou l' refoircixhante betchete ca- (c' est ene rediveuse etimolodjeye). Coinrece Basse-Årdene. | caschonreye cachonreye [f.n.] (veyou laidmint) cachonêye. Ké cachonreye di djonnes dins ces coulots d' barakes la ! F. ribambelle, tapée. Disfondowes: cachon'rèye, cachon'rîye, cachoun'rîe.
castår, e [o.f.n. & addj.] foirt ome, foite feme. C' est ene caståre, saiss, ci Lara la. La on fameus castår ! rl a: stocaesse. F. costaud. Disfondowes: castâr, castaur, e. Etimolodjeye: calcaedje do F. d' Beldjike "castard", fås rfrancijhadje do mot francès "costaud", rissintou come on mot avou l' cawete walone "-åd".
C' est ene caståre, saiss, ci Lara la.
castenixheus, e [addj.] di castinne, k' i gn a del castinne divins. C' est des castenixheusès falijhes, ki toumèt a pik so l' aiwe. El Blanke Aiwe court lonmint dins l' Calistinne, et s' si tcherdjî di castenixheusès broûs, årvier del Noere Aiwe; did la leus deus nos. F. calcareux. Disfondowes: castènicheus, castin.n'heus, castèniheus. Disfondowes:.Etimolodjeye: bodje "castinne", cawete -ixheus, 2001. rl a: castinne.
castenixheus: falijhe castenixheuse (Poirtrait hacné sol Daegntoele).
Castia [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Casteau, asteure rebané avou Sougniye. Gn aveut a Castia dispu lonmint on camp d' l' årmêye, ocupé pås Olandès (1825) pus pa l' Årmêye bedje (1833) et k' a divnou e 1966 li cwårtî djenerå di l' OTAN e l' Urope.
castia rl a: tchestea. >> Castia d' Burnivå, el cinse du castia: nos d' plaece di Nuvele. >> El ruwe du Castia: no d' plaece di Djnape. rl a: castiyon.
castinne I. [f.n.] 1. pire croyixheuse, pire a tchåsse, ki pleut siervî a fonde li tcherbon. Gn aveut vola ene pirire di castinne, wice k' on råye les pires po fé del tchåsse. Cwand les houyeus arivént å plantchî del voenne, i djhént: on-z est sol castinne. On mete o fornea on batch di castinne po tchaeke respulêye di hoye (Vîs Papîs do Fornea d' Nîme). rl a: calistinne. F. calcaire. >> banc d' castinne: sipesse coûtche di pire croyixheuse et d' agåjhes. F. banc de grès calcaire. >> deure castinne: castinne pus deure, k' on s' endè sierveut po l' arotchmint des voyes. F. grès calcareux. 2. pire a flin, bleuse pire. F. pierre bleue calcaire. II. [addj.] k' i gn a del castinne divins. F. calcaire. >> pire castinne: bleuse pire. >> On voet l' pire castinne: li cir est bén clair, tot bleu. Disfondowes: castin.ne, castène, castêne, castiène, castine. Etimolodjeye: flamind "kalksteen" (minme sinse); rl a: calistinne, 1400. Coinrece Payis d' Nameur, di Lidje, di Måtche.
castinne: Sitramaedje, ezès vîs pårlers walons, di "castinne" (tchaborêyès plaeces), eyet "calistinne (å Coûtchant ey el Gåme); e l' Årdene, tere a schayisse, come di djusse, on n' djåze nè d' castinne, nè d' calistinne. (Mape, modele ALW, adjinçnêye pa Jean Germain, divins: De la Meuse a l' Ardenne, l° 3, 1986, p. 40).
Castiyon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Castillon, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5650 Walcoû; limero diyalectolodjike: [Ph 19]; vî limero del posse: 6442. Etimolodjeye: latén castellionem (pitit tchestea); rl a: Tchekion.
cataplasse [o.n.] sôre di påsse k' on mete sol coir, po médyî. Cwand les efants avént del brontchite, on fjheut cure del grinne di lin k' on stindeut bén spès et bén tchôde so on drap d' mwin, et on ls î meteut ça el pwetrene po bén rschandi l' må. Ça s' fijheut ossu po les fouleures et les stocaedjes. Èn ôte manire esteut di stinde do saeyén et co bén del moståde so on gris papî, po saetchî l' må. (L. Baijot). Etimolodjeye: do grek kataplasma (aplicaedje).
catåre [o.n.] foirt matchurea. F. rhume de cerveau. >> catåre di permission: laid catåre. >> endè prinde po s' catåre:: ramasser ene dobleure. Çou k' dj' a co prin po m' catåre El côp k' dj' a rtcheu avou on schård Dins m' nouve coulote k' on vneut di m' mete (R. Mayence). F. recevoir une raclée. Disfondowes: cataure, catâre, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 15.48 ey el notûle 15.120.
catastrofe[f.n.] grosse rascråwe, naturale u nén, sovint ki toutche bråmint des djins. Li catastrofe do tcherbonaedje do Bwès do Cazî.
catche 2 [f.n.] 1. tchitche (peme, poere, biyoke souwêye o for). Do côrin fwait ås catches, do côrin d' catches. >> rimete les catches o for: si rmete, tot djåzant di cortizeus ki s' avént margayi. F. se réconcilier. >> wårder (a ene sakî) ses catches o for: s'occuper d' ses béns, d' ses eritaedjes divant k' i n' soeye grand. Franwal: ahåyant po: gérer les biens (d'un mineur). >> on n' såreut awè del claire aiwe foû d' ene catche: c' est ene sacwè k' on n' î såreut ariver. >> çoula est clair come do brouwet d' catche: ci n' est nén gote clair do tot. Franwal: ahåyant po: affaire obscure, affaire trouble. >> on direut k' ele s' a lavé å brouwet d' catches: ele a ene mannete figueure. 2. tchitche, tchitchete (sacwè sins valeur). Çoula n' våt nén ene catche. Dji n' dénreu nén ene catche po l' sawè. 3. viye feme tote ratchitcheye. Louke el souwêye catche ! >> ene frezêye catche: comere k' a yeu les plokes, et k' a wårdè des markes e s' vizaedje. Disfondowes: catche. Etimolodjeye: almand do Rin "katsch" (minme sinse) rl a: tchitche, 1580. Coinrece Payis d' Lidje.
cate rl a: cwate.
catî, catresse [o.f.n.] 1. viye djin k' est a l' ospice. On dit eto: stalag. >> Li dierin des catîs: tite d' on roman da Lucien Somme (2004). 2. vere a pî. C' est l' Mardjo k' est la avou s' botaye et deus catîs dins ses mwins (L. Somme). On dit eto: hena. Coinrece Payis d' Nameur.
catibuler I. [v.c.] 1. anoyî. Nel va nén co catibuler. Avou ci tribole-manaedje la, on-z est tot catibulé. Gn a-t i åk ki vs catibule, ô, signeur-eveke ? (G. Lucy). rl a: discatibuler, dizôrner, disnorter, troubler. F. ennuyer, embêter, tracasser, embarrasser. 2. shure, rivni tofer, tot djåzant d' ene pinsêye. Ene idêye ki vs catibule, c' e-st ene idêye ki vs shût, ki porshût. rl a: trexhe. F. troubler, perturber. II. si catibuler [v.pr.] tuzer tofer a çki n' va nén. I n' vicrè nén vî: i s' catibule ditrop (G. Lucy). rl a: si disbåtchî. F. se tracasser, se morfondre. Disfondowes: catibuler, catibëler. Coinrece Årdene.
Catrene (sinte) [n.dj.] sinte fiesteye li 25 di nôvimbe. >> S' i nive divant l' sinte-Catrene, l' ivier s' a dschavé li schrene: sipot po-z anoncî l' tins.
catruceme [o.n.] 1. pitit live la k' on-z a metou les soûmints (les prumîs acsegnmints) del rilidjon catolike, et k' les påkîs et påcresses a vni divèt aprinde par keur. Et on s' rapinse çou k' on-z a-st apris å catruceme cwand c' est k' on esteut ptit (J.P. Dumont). F. catéchisme. >> dji lyi va aprinde si catruceme: dji lyi va fote ene dobleure (dji va bouxhî sor lu, leye). 2. sicolaedje di ci ptit live la, et des ôtes priyires, po-z aprester les efants a fé leus påkes. Disfondowes: catrucème, catrèzime, catricime, catissime, catèchisse, catèchime. | catrucimî, catrucemresse 1 [o.f.n.] 1. onk, ene k' aprind l' catruceme, po esse batijhî. F. catéchumène. 2. efant ki va å catruceme.
Pitit catruceme e francès k' on-z aprindeut el Walonreye e 1788.
catrucimer (codjowaedje) [v.c.] 1. aprinde li catruceme, et les soûmints del fwè catolike a (des efants, des grandès djins nén crustinnes). C' est deus gros spès lives ki dj' aveu ddja yeu l' ådjeu do splitchî cwand dji studyive li teyolodjeye, et m' aprester a catrucimer ces djins la, pår les cis di Kwilu (J.M. Lecomte, rat. pa L. Mahin). F. catéchiser, évangéliser. 2. bôrer l' cråne avou les idêyes d' ene rilidjon, d' on pårti, d' ene seke. F. embrigader, endoctriner. 3. diner des monceas d' ôres a (ene sakî), et ratinde k' i schoûte bén. Li feme l' aveut catrucimé so tot çou k' i lyi fåreut fé tins k' ele sereut-st evoye. F. prêcher. | catrucimeu, catrucimeuse u catrucemresse 2 [o.f.n.] 1. li ci (cene) k' aprind l' catruceme ås efants. F. catéchiste. 2. li ci (cene) k' aprind ene rilidjon, des idêyes ås ôtes, sins lzî dmander leu-z idêye. Les langues ki wangnèt, et spotchî ls ôtes, c' est pask' elle ont des årmêyes et des dictateurs ki les spårdèt, et des catrucimeus ki bôrèt l' cråne des djins, ki c' est l' lingaedje da leur k' est, sins manke, li pus bea sol daegn (L. Mahin). F. prosélyte, prêcheur, prédicateur, missionnaire. | catrucimaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "catrucimer". F. catéchèse, catéchuménat, évangélisation, endoctrinement, embrigadement, prosélytisme.
catru-vint rl a: cwatru-vint.
catuzer [v.s.c.] tuzer al vude. Il est la ki catuze et ki catuze; dji m' dimande cwand çk' ele serè fwaite, li berwete. F. élucubrer , se perdre en conjectures. Disfondowes: catûzer. | catuzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "catuzer". I s' rind malåde avou ses catuzaedjes po sawè kî çki wangnrè al comene. F. élucubration. Disfondowes: catûzadje, catûzâdje, catûzèdje. | catuzreye [f.n.] moncea d' catuzaedjes. F. élucubrations. Disfondowes: catûzrîye, catûzrèye.
caudia rl a: tchôdea.
caudron, caudiére rl a: tchôdron, tchôdire.
caurs, caurlî rl a: cwårs \ cwårlî.
caurlizâcion rl a: cwårlijhåcion.
cavale [f.n.] mere di tchvå. >> cavale di bådet: bådresse. Disfondowes: cavale, cavaye.
cawe [f.n.] 1. organe ki s' fwait sol coron del schene des biesses ås tetes, crålantès biesses, sacwantès glumiantès biesses eyet les pexhons. F. queue. 2. mantche (d' ene usteye). Loukîz a téncawe. F. queue, manche. >> Cawe del Paile: no d' ene plaece di Mouhagne. 3. (måhonteus) vé. On dit eto: boulome, vedje, kekete, kete. F. queue, vit, pénis. 4. coron. F. extrémité, fin. >> Cawe d' ene walêye: dierinnès gotes d' ene walêye, sovint pus grosses, mins ki s' djokèt bénrade. >> Cawe do bwès: no di sacwantès plaeces del Walonreye. 5. houbonde. Ratindoz ene cawe. (J. Coppens). On dit eto: ene miete. F. moment. | cawea [o.n.] 1. (v.v.m) pailon di scroufier, wice k' on emantchive ene cawe di bwès, po n' si nén broûler. fé rosti des cretons e cawea (ramexhné pa J.Haust). 2. persounaedje avou on fås-vizaedje do cwarmea d' Vervî, ki shuvèt, e cawêye, les djins. Disfondowes: cawê, cowê. | cawea-lamea [mot-criya] criyaedje ki les efants fjhèt cwand arivèt les "caweas" do cwarmea d' Vervî. Disfondowes: cowê-lamê. | cawri [o.n.] boket del tchå do boû, li cou, li bas del screne, eyet li hôt des pates di drî. F. culotte de bœuf. | cawet [o.n.] 1. (v.v.m) li diale (li ci k' a-st ene cawe). 2. arnåjhe efant ki fwait tofer des biestreyes et s' kidure come on diale. 3. cawea (pêlon avou ene cawe). Disfondowes: cawèt, cowèt. | cawete [f.n.] 1. pitite cawe, boket d' cawe. 2. longowe metche di tchveas. 3. plate laecete, copurade d' on vantrin. 4. (mot d' linwincieus) pitit atrocla di letes ki s' vént agritchî pa drî on bodje po ndè candjî l' sinse. F. suffixe. rl: betchete, sititchete. 5. (mot d' éndjolisse) kékès letes al fén d' on no d' fitchî, sovint après on pont, ki siervèt a-z idintifyî li sôre di fitchî. Les fitchîs d' imådjes ont sovint li cawete .gif, .jpg ou .png. F. extension. 6. (mot d' pexheu) pitite anweye. 7. (mot d' houyeu) pårteye do cåbe k' est aloyeye al cadje, li pårteye nén aloyeye estant l' elevaedje. rakeuze li coide al cawete (ramexhné pa J.Haust). 8. cawisse (fouyaedje des crompires, petråles, evnd). diner les cawetes ås pourceas. Disfondowes: cawète, cowète. | cawter [v.] 1. (mot d' djouweu d' biyård) poûssî d' on seu côp deus boles ki sont foirt près ene di l' ôte. F. queuter. 2. cotyî, baligander. F. baguenauder. | cawêye [f.n.] 1. shûte di djins, di biesses, di sacwès, ene pa drî l' ôte. 2. (mot d' éndjolisse) bouyes a fé (pa on programe). 3. (mot d' houyeu) forcoûtche. F. queuwée. 4. pitite cwantité, ene miete. Ene cawêye di boure, di frumint. Disfondowes: cawêye, cawéye, cowêye. | cawire [f.n.] 1. pîce do haernixhmint do tchvå: longue cingue di cur, ki s' ridobele padrî, ki court sol schene do dos, atelêye å gorea pa dvant, et après l' cawe do tchvå padrî. C' est l' cawire ki tént eshonne totes les pîces do harnitchmint. F. coupière. 2. mantche do violon ou del basse. Disfondowes: cowîre, cawîre, câwière, këwêre, keûtîre; miersipepieuzmint el notûle ALW 9.94. | cawiron [o.n.] blouke al fén del cawire, wice k' on passe li cawe divins. | cawisse [o.n.] fouyaedje (des plantes a crompires, evnd). Disfondowes: cowisse. Sorcoinrece Djoupeye.
Li cawire, avou l' ridoblaedje ki l' cawe passe divins (fletches) (poirtrait saetchî pa L. Mahin)
cawé 1 rl a: cawer.
cawé 2 [o.n.] sôre di ledjir paltot po mete ene sakî a houte del plouve et k' on sait cafougnî et discafougnî åjheymint pol sititchî dins on saetch ou ene taxhe, ou co l' ateler a ene cingue. Etimolodjeye: walonijhaedje di "K-way" (no d' måke).
cawe-di-tchet [f.n.] tchecawe. F. prêle des champs. Disfondowes: cawe-di-tchet, kèwe-di-tchèt, këwe-di-tchèt, cowe di tchet, keuwe dè tchat.
cawe-di-tchvå [f.n.] tchivåcawe. F. prêle des marais.
cawé vier [o.n.] dizi (colevrot). Coinrece Basse-Årdene.
cawiea [o.n.] 1. grosse ronde pire. I djouwént a piter dins des cawieas. F. caillou. 2. pire, di tolminme ké cogne. Les voyes ki nos shuvéns n' estént vormint nén fwaites po des aprindisses: sovint a trôs et a trawes, télfeye covietes di cawieas ou d' broûlî (Y. Gendarme). L' moirtî tot frisse, vicant brouwea Ki dene li veye a des cawieas; Pire après pire, l' usteye al mwin, L' maçon tramteye, l' ouy sol coirdea (J. Docquier). Disfondowes: cawia, cawiê, caywê ; Vîs scrijhas: cailheweau (1250). Etimolodjeye: bodje gayel "cay" (couyon), erî-rfwaite cawete gayele "-wo", ricoprinjhe come li cawete latene "-ellum" (-ea); pu ribetchfessaedje des dmeyès cossounes YW => WY, dizo assaetchance di cawe, 1250. | cawiaesse I. [addj.] deur come on cawiea. II. [o.n.] drole d' ome, ene miete tiestou. Leu tchanson fineye, les cawiaesses si metnut el tiesse d' emantchî ene coûsse ås toreas (E. Wartique & E. Thirionet). On dit eto: kekene, zigomår. F. hurluberlu, dur à cuire. Disfondowes: cawièsse, cawiasse. Etimolodjeye: bodje walon "cawy-" (cawiea), cawete -aesse.
cawyea rl a: cawiea, cayå.
cawyî [v.s.c.] catourner. Les djindåres voeyént k' i cawyive après l' måjhone; i contént k' c' esteut on voleu. F. tourner, rôder autour de. >> sins cawyî: sins rastrinde, sins tchicter. Di l' ansene, des ecråxhes, tot çou k' vos vloz, li cinsî end aveut metou sins cawyî (C. Bentz). F. sans lésiner. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "cawy-", fé come come on cayå ki berôle.
cayå rl a: cayô.
cayé [o.n.] blankès foyes raloyeyes, po scrire didins. Dji dirè eco k' t' as råyî des pådjes dins t' cayé po fé des areyoplanes (B. Genaux). F. cahier. >> Les Cayés Walons: No d' viye gazete e walon eplaideye a Nameur. >> Les cayés da Ane Franck: live so l' cotchessaedje des Djwifs tins del guere di 40, redjårbé e walon come pîce di teyåte pa Paul Bolland. Disfondowes: cayé, cayè, cayî.
cayet [o.n.] 1. sacwè Dj' elzî a co dit ds ôtes cayets ki dji n' vos pou nén repeter. >> rodje cayet: tinteure d' iyode. rl a: djote 2. 2. pitit boket d' bwès. 3. mousmint Metoz vos cayets al dresse divant d' aler coûtchî. rl a: foufe. Disfondowes: cayèt, cayâ. | caytresse [f.n.] feme di mesti ki fwait des dinteles (avou les fis stitchis dins des cayets). Etimolodjeye: parint avou l' cawete -resse sol 2inme sinse di "cayet".
cayô [o.n.] cawiea, pire. C' est come si vos pitrîz dins on cayô et l' waitî berôler sins saweur wice (E. Gilliard). Li plaece del fåde diveut-z esse bén prôpe, sins raecinêyes et sins cayôs (G. Lucy). F. caillou. >> Cayôs d' aiwe: ramexhnêye di powinmes da Djôr Smal. >> blanc cayô: blanke pire, foirt deure, k' on trovéve dins les bwès, et k' on meteut po rabeazi les aireyes di fleurs, evnd. F. quartz blanc. Disfondowes: cayô, cayoû, cayou.
cayter [v.s.c.] 1. (v.v.m.) fé del dintele. 2. (imådjreçmint) ovrer felmint (come ene caytresse). Etimolodjeye: viebe fwait so cayet (usteye di bwès po fé del dintele).
cayute rl a: cahoute.
cåzaedjisse [o.f.n.] li ci (cene) ki scrît les cåzaedjes d' ene tchanson. On dit eto: parolî. F. parolier. Etimolodjeye: fwait so cåzaedje, avou l' cawete -isse (novea mestî), 2000.
cazake [f.n.] | cazakin [o.n.] texhou, djilet. Mete ti cazakin ! t' årès froed.
cazawek [o.n.] sôre di camizole. Itto s' rimousse, pu mete on gros cazawek di trakeu (L. Mahin). F. blouse, veste. Disfondowes: cazawek , cazawé, cazavek.
cåze 1 [f.n.] 1. pocwè k' ene sacwè arive. F. cause. >> c' est vos l' cåze; u: >> c' est vos les cåzes: c' est d' vosse fåte. Asteure, vo t' la mådi del daegn k' a boevou l' sonk da t' fré, et k' c' est t'-minme les cåzes (Li Djeneze, rat. pa L. Hendschel). F. de votre faute. >> C' est todi les ôtes les cåzes: dijhêye po onk ki rmet tofer li fåte so ls ôtes. On dit eto, måhonteusmint: T' irès tchire a l' eglijhe et ti dirès k' c' est les sints. >> esse cåze di: esse li cåze di. C' est vos k' est cåze di m' måleur. >> pol cåze: a cåze di ça. Il est foû ritche, mins i n' est nén pus fir po l' cåze. 2. (mot d' ome di lwè) disfinse d' ene ametowe sakî, d' èn ideyål di veye. I plaidive todi les målès cåzes. >> si bate po ene måle cåze: disfinde ene crombe idêye. >> advocåt sins cåzes: sins pratikes a disfinde. >> prinde fwait et cåze po ene sakî: el disfinde di tote foice.
cazer [o.n.] 1. coron (coulot d' ovrîs, avou totes les minmès bassès måjhons). Les efants do cazer, ki leus parints escourcixhît, atakît a l' cahouyî a côps d' pires et d' craheas (M. Hicter). F. quartier ouvrier. 2. lodjmint d' sôdårds. Et i ndè raconta, sav', lu, sol cazer, so Spå, so les mwaisses et so les tchvås (A. Lenfant). >> (traitant) cou d' cazer: feme ki va coûtchî avou les sôdårds. >> efant d' cazer: baståd. Li walon, c' est èn efant d' cazer, ki n' est nén so ene djaeye près come les femes do minme no (J.D. Boussart). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (avou candjmint d' djinre) do F. caserne. Disfondowes: cazêr, cazinr. Coinrece Lidje, Hesbaye.
cazer: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
cåzîlea cåziyea [o.n.] (mot d' djeyografeye) schiroûle di tere ki s' avance dins ene grande aiwe, et fé cåzu èn iyea. Adon, on les mete so èn avion pol cåziyea do Kamtchakta, 10.000 km lon (L. Mahin). F. péninsule, presque-île. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje adviebe (cåzu) + no (iyea) sol tcherpinte do F. "presque-île", 1995.
cazino [o.n.] måjhon k' on-z î djouwe a des djeus d' sôs. Li mame d' Apolinaire vina djouwer a Spå, ene veye k' i gn aveut ddja toplin des cazinos (François Duysinx).
cecler [v.c.] mete on ceke a (ene rowe...). F. cercler. | ceclé, ceclêye [addj., purade padvant] k' a on ceke. Si l' lune est ceclêye, c' est k' i plourè pusk' i gn a d cekes, pusk i plourè. | cecleu [o.n.] (v.m.) ome ki fjheut des ronds raidjes di bwès. Disfondowes: cècleu, cècleur, cèrculeu, cèrkèleu.
ceke [o.n.] 1. fôme djeyometrike fwaite påzès ponts ki sont al minme longueur d' on pont metou å mitan. F. cercle. >> ceke del lune (del bele, del beaté): ceke di loumire ki s' håynêye åtoû del bele, des djoûs k' i gn a. Les foumires sol ceke del bele, C' est l' vint ki les ramoncele (A. Gauditaubois). 2. rowe ki ls efants fijhèt rôler divant zels, po djouwer. On dit eto: caroyåd. Les efants fjhént rôler on ceke; c' esteut ene djante di velo u on bindaedje di berwete. 3. anea d' fier, ki s' mete dins on pus grad k' lu po rcatchî l' aisse d' ene sitouve, estô d' ene platene. C' est l' marxhå, k' a fwait ç' coujhnire ci avou l' ôte viye do djudje: I gn aveut pus ki l' pot, pus d' pates, pus d' cekes, pus d' ouxh, Tot esteut erunté (L. Piron). 4. rond d' fier ki tnèt les plantches d' on tonea. >> i boereut cekes et toneas: c' est ene sôlêye. rl a: taessale. 5. soce, dramatike, evnd.
Cele [n.pl.] no d' sacwants viyaedje el Walonreye. 1. Cele(-e-Hinnot) (so plaece Chiéle [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e payis picård, e F. Celles-lez-Tournai, divnou intité. 2. Cele-dilé-Wareme [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Celles-lez-Waremme, rebané avou Faime. 3. Cele-dilé-Dinant ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Celles-lez-Dinant, rebané avou Houyet.
céncwante [nombe addj. & o.n.] nombe 50. Fåt aveur dipus d' céncwante å cint. Disfondowes: cincante, céncante, cécante, céncwante. | céncwantinme [limerotant addj. & o.f.n.] 1. ôre ki corespond å limero 50. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e céncwante. | céncwantinne [f.n.] a pô près céncwante.
ceréjhe [f.n.] 1. frut ki vént a trokes, bén rodje et rond, avou on nawea, et k' est maweur diviè l' moes d' djulete el Walonreye. Et vola k' on djoû des ceréjhes lujhèt so ene pitite baguete håynêye a ene hobete (L. Lagauche). Ti l' måvi, i t' fårè co rawårder kékes moes divant d' t' aler rimpli l' saetch des ceréjhes do tchersî (M. Frisée). rl a: grintche, Cerexhe. >> Est çk' i gn a des ceréjhes låvå ? xhinaedje do xhufla do . >> arindjî come des ceréjhes so on baston: bén arindjî. On dit eto: come des djaeyes so on baston. >> si margayî po des cawes di ceréjhe: si margayî po deus côps rén. >> travayî come des martchands d' ceréjhe: påjhûlmint. 2. pepion (del feme). On dit eto: pirete, boton, braijhete, linwete. F. clitoris. >> Avoz tchôd vosse ceréjhe; u: avoz bon vosse ceréjhe: afronté houcaedje ås femes a biciclete, diviè 1900. 3. (mot d' acleveu et d' årtisse) Maladeye des ongletes des vatches, k' i gn a come ene ceréjhe ki vént padzo. Disfondowes: cèréhye, cèréje, cèlîhye, cèrîje, cèlîhe. | cerijhî [o.n.] åbe ki poite des ceréjhes. rl a: tchersî. >> cerijhî do viyaedje: (imådjreçmint) feme ki tos les omes ont monté sor leye. On dit eto: poufiaesse. Disfondowes: cèrîjî, cèréjî, cèlîhî.
ceréjhe d' Espagne [f.n.] conin d' beguene. F. datte.
Cerexhe so plaece Cèréhe [n.pl.] pitit viyaedje del Walonreye, k' a todi stî coplé a Heuzeu, en ene signorreye (dal Coledjåle Sint Pire di Lidje) dizo l' Ancyin Redjime, pu ene comene di Beldjike, Cerexhe-Heuzeu, disk' ås grands rebanaedjes di 1970. Rilidjon: Eglijhe Sint-z-Andrî, pårotche di Cerexhe eyet Heuzeu; Vîs scrijhas: Cerih (1226), Cherris (1324). Etimolodjeye: minme mot ki "ceréjhe" (?) (po: plaece ås ceréjhes, bongår ås cerijhîs).
Cerexhe-Heuzeu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cerexhe-Heuseux, rebané avou 4632 Soûmagne; limero diyalectolodjike: [L 70]; vî limero del posse: 4632.
Cerfontinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cerfontaine, divnou comene di rebanaedje. Disfondowes: Cerfontène, Cerfontin.ne. Etimolodjeye: latén sacra fontana (sourd sacré), did la li scrijhaedje Serfontanis (1049).Cerfontene: l' eglijhe Sint Lambiè (cåte postale). | Cerfontene: L' essegne di Cerfontene, ahivêye so l' etimolodjeye des djins "Fontinne å cier", k' est dandjureus foû scwere, ca on modele latén "cervi fontana" åreut divni e walon "Cièrfontène". Dessinaedje riscané do: Bourdon, l° 530, nôvimbe 2000. |
cezaryinne [f.n.] operåcion po fé vni foû do vinte di s' mé èn efant u on djonne di biesse ki n' sait rexhe pal nateure. rl a: botnire.
chabli [o.n.] sapén k' a stî råyî al grande air. Les chablis evont todi po on pris d' mizere (L. Mahin). Etimolodjeye: calcaedje do lorin "chablis" (minme sinse), parint avou li cawete -isse do viebe "chabler" (bardôxhî ås djaeyes).
chabli: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
chache, chacheu rl a: schaesse; schaesse \ schaesseu.
chame, chamê, chamia rl a: xhame.
champagne rl a: tchampagne.
Champagne, champënwas, champènwès rl a: Tchampagne.
chape, chaper rl a: schaper.
Charlëmagne rl a: Tchårlumagne.
Charleville-Mézières rl a: Li Veye.
charogne rl a: tcharogne.
chate rl a: aschate.
chauder, chaudé rl a: schôder.
chauvler, chauvleure rl a: schåvler.
chaver, chaveu, chaveure, chavêye, chavia, chavroûle rl a: schaver 1.
Chavêye [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Chavée. Etimolodjeye: no d' provnance (rowe lomêye Li Schavêye, e mwints viyaedjes del Walonreye).
chavtèdje rl a: schavter.
chayete rl a: schayete.
chåye-trêt rl a: schåye-trait.
châyî rl a: schåyî.
chelin [o.n.] 1. (v.m.) ancyinne manoye di di l' Inglutere, en inglès shilling. Les Inglès ont co ouy ene pîce d' årdjint, ki våt on franc et on cwårt, come li mark d' Almagne: c' est l' shilling ou chelin (N. Lequarré). 2. manoye di l' Otriche disk' e 2001, en almand schilling. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "shilling" (minme sinse); rl a: sikelin.
chëme, chème rl a: schoume.
chèner, chènè, chènance rl a: shonner.
chî 1 [mot-brut] brut d' ene aiwe ki court, do vint ki shofele, d' ene friteure ki boût. Etimolodjeye: erî-rifjhaedje a pårti di "chîler", 2002; rl a: xhil, rl a: zû.
chî 2 rl a: schî. F. soc.
chî 3 rl a: shî. F. suif.
chife [o.n.] 1. sene eployî po rprezinter les nombes, les limeros. On chife est a on nombe çou k' ene lete est a on mot. Louke come i fwait des beas chifes. >> aprinde ses chifes: aprinde li cårcul. >> on zero an chife: on biesse, on nolu. I m' a fwait passer po on zero an chife, rl a: catanchife. >> broker ås chifes: dire pus hôt k' èn ôte, dins ene hôsse. F. surenchérir. 2. (stindaedje) dinêye limerike, limero, statistike. Vos m' dinroz les dierins chifes d' arivêye d' abagants cladestins. Etimolodjeye: aråbe "sifr" (zero), pal voye di l' itålyin "cifra". | a chife [addjectivire] ki rote avou des chifes et nén des eweyes, des grefes u des ôtes sistinmes mecanikes. Ene monte a chife; ene ôrlodje a chifes; on termomete a chifes. F. digital(e). | chifrer (codjowaedje) I. [v.c.] diner ene avirance avou on chife so ene costindje, ene mezeure. Èm pôriz chifrer kibén k' ça costêyreut po-z eplaidî ci roman la ? II. [v.s.dj.] esse bråmint (des cwårs). Pruster a cici, pruster a cila, ça finixh pa chifrer, la ça (ramexhné pa M. Francard). rl a: dichifrer. Disfondowes: chifrer, chîfrer, chifrè. | chifraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "chifrer". Vos m' dinroz on chifraedje des costindjes dedja payeyes et les cenes co a payî. F. estimation chiffrée. | chifråve [addj.] ki pout esse chifré (êye). F. déchiffrable. Disfondowes: chifrauve, chifrâve, chifraule, chifrâle, chifrâbe.
chîler [v.s.c.] fé ôre on brut ki rshonne a "chî", copurade: 1. tot djåzant do vint, d' ene sacwè ki passe roetebale e l' air. On etind l' vint chîler pa l' craeye di l' ouxh. Les bales chîlént a nos orayes. rl a: zûner, shofler, xhufler. F. siffler. 2. tot djåzant d' ene aiwe ki court. F. chuinter. 3. tot djåzant des orayes malådes. I gn a mi oraye ki chîle: est ç' po ene boune novele ou po ene mwaijhe ? rl a: zûner, brutyî, maltoner, gruziner. F. bourdonner, bruire. 4. tot djåzant d' èn amagnî ki cût dins l' ôle. Les fritches comincèt a chîler. rl a: chîloter. F. grésiller. >> fé chîler des kertons: les fé cure tot doûçmint. rl a: rivni. F. faire revenir. >> fé chîler l' payele (u: li paile): aprester ene boune eurêye. >> Avou l' forteune, on pout fé chîler l' paile a l' deure et a l' tinre lune: cwand on-z a del tchance, on-z a todi des cwårs assez po s' payî des cråssès eurêyes. 5. (imådjreçmint) aler raddimint (tot djåzant d' èn ovraedje). L' ovraedje chîle, valet, enute ! F. filer, avancer. 6. èndaler e corant (tot djåzant d' ene djin). Chîlez par la, divant k' i n' vos voeyénxhe ! rl a: peter evoye. F. déguerpir, se barrer. 7. rider djus, tot djåzant d' ene masse di tere. F. s'ébouler. Disfondowes: chîlè, chûlè, chîler, chûler. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant. | chîlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "chîler". rl a: pîlaedje, zûnaedje, brûtiaedje. F. sifflement, grésillement, bourdonnement, chuintement, chuchotement, bruissement, murmure, progression rapide, fuite, glissement de terrain. Disfondowes: chîladje, chîlâdje, chûlâdje. | chîlêye [f.n.] çou ki chîle, u ki fwait des bouyotes come åk ki chîle, copurade: 1. gaz ki rexhe d' on tuyea. Il è sôrteut ene di chîlêye pa l' fwite ! F. jet. 2. grosse walêye. Nos avans atrapé ene chîlêye so nosse dos. I tchait chîlêye so chîlêye. F. averse. 3. trinnêye di schoume dins l' aiwe ki court, di nouwêyes. So nosse Virwin, ene blanke chîlêye, Tote e firlotches, rebolotêye, S' estind, si scheut, doûçmint sins brut (Simone del Golete). F. traînée. 4. çou ki cût a l' ôle. F. friture. 5. vere di bire k' on tchôke ene graweye tchåfêye å rodje divins. 6. coraedje après ene sakî. Il esteut a mes pemes, dji lyi a fotou ene chîlêye, el faleut vey peter å diale. F. chasse, poursuite. 7. mwais cwårt d' eure a passer a s' fé barboter. Vos nd alez atraper ene di chîlêye di vosse mame. F. réprimande, reproche, correction, semonce. 8. binde d' efants ki chîlèt d' tos les costés, nouwêyes ki passèt. rl a: pekêye, hierdulêye, trope. F. bande, ribambelle. 9. rîlêye. I m' a traité d' ene chîlêye di nos d' tchén. F. série, cascade, kyrielle, chapelet. >> a l' chîlêye: raddimint, onk après l' ôte. F. à la file, en succession rapide. 10. fé chîlêye: fé bisbisse. rl a: biscalalê, aminour, loulourd. Disfondowes: chîlêye, chiléye, chîlée. | chîlåd, e [addj.] onk, ene ki chîle (ki pete evoye) po rén, d' aveur peu. rl a: couyon, schitåd, tchiyåd, vessåd. F. peureux (euse). Disfondowes: chîlaud. | chîlete 1 [f.n.] plate pirete ki chîle e l' air cwand on l' hene di totes ses foices. >> fé rdjibler les chîletes so l' aiwe: djeu d' efant. F. ricochet. Disfondowes: chîlète.
chîlète 2 rl a: xhilete.
Chili / Chli [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Silly, divnou intité.
chîloter [v.s.c.] fé on ptit brut d' chîlaedje. Gn aveut ene boune fricassêye ki chîlotéve dins l' payele. Li vint fwait chîloter les foyes. F. susurer, murmurer, chuchoter, grésiller. Disfondowes: chîloter.
chiltadje, chiltè rl a: xhilete \ xhiltaedje, xhilter.
chime rl a: schoume.
chimîye, chimisse, chimicrîye rl a: tchimeye.
chine 1 rl a: schene, schrene.
chine 2 rl a xhene.
chiner, chinârd, chinêye rl a: xhiner.
chiper rl a: schiper.
chirlape, chirloupe rl a: tchirlape.
chirlike rl a: tchirlike.
chiyter rl a: xhilete \ xhilter.
chlak ! [mot-brut] brut d' on côp setch (fizik, sicorijhe).
chlide rl a: schlide.
chlop (fé chlop) [vierbire] aler doirmi. Etimolodjeye: calcaedje do tîxhon "slaprn", "schlafen" (doirmi).
chnik [o.n.] blanke gote. rl a: bacachnik. | chniker (codjowaedje) [v.s.c.] boere del gote. rl a: pecter. | chnikeu, chnikeuse u chnicresse [o.f.n.] boeveu(se) di gote. rl a: pecteu.
chnop [o.n.] matchurea. F. rhume. Disfondowes: chnop, chnoup. Coinrece Payis d' Måmdey.
cho rl a: xho.
chocant, chocâde rl a: tchoker \ tchocant, tchocåde.
chôder, chôdé rl a: schôder.
chôdrûle rl a: schôder \ schôdroûle.
chôfer [v.c.] (djårgon) haper (voler). I lyi ont vnou chôfer si tchåfaedje electrike. Etimolodjeye: calcaedje ricandjî do djårgon francès "chopper" (?), 1920.
chofler, choflè 1 rl a: shofler.
chofler, choflè 2 rl a: xhufler.
choflet 1 rl a: shoflet.
choflet 2 rl a: xhuflet.
choflete 1, choflate rl a: shoflete.
choflète 2 rl a: xhuflete.
choker, chocant, chocâde rl a: tchoker.
choner, chonance rl a: shonner.
chorsè, chorseû rl a: schorsoe.
chôte [f.n.] marone a coûtès djambes des fotbalisses, des djonnès feyes al môde, evnd. On-z åreut yeu dit on poirtrait saetchî po ene rivuwe di môde, po vinde des splincants chôtes erotikes po les femes (L. Mahin). Disfondowes: chôte, chort'. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès. "short", 1970.
chou 1 rl a: schô 1.
chou 2 rl a: tchou.
choufler 1 rl a: shofler.
choufler 2 rl a: xhufler.
chouflet 1 rl a: shoflet.
chouflet 2 rl a: xhuflet.
chounée rl a: schonêye.
choûr rl a: schô 1.
chourloute rl a: tchirlape.
choûter rl a: schoûter.
chôzer [v.c. & v.s.c.] viebe ki sieve a replaecî èn ôte viebe, cwand on vout dire ene sacwè et k' on-z a rovyî cwè. Dji m' va chôzer,... aler rcweri li banse. - N' ass nén co chôzé ? - Cwè ? - N' ass nén co stî al Comene, vou dju dire ? rl a: chtroumfer.
Chponsârt rl a: Djiponsåt.
chrapnel [f.n.] sôre di bombe ki, cwand elle esplôze, espite totavå des tchikes d' acî. Al prumire guere daegnrece, les Almands avént bråmint eployî les chrapnels (L. Mahin). Etimolodjeye: riwalonijhî di l' inglès. Shrapnel (no d' l' edvinteu).
chtroumfe / chitroumfe u echtroumfe [o.n.] sôre di bleu nûton. Etimolodjeye: no di persounaedjes di spirou, 1950. | chtroumfete / chitroumfete u echtroumfete [f.n.] feme chitroumfe, bråmint pus råle (gn a k' ene chtroumfete po tot on viyaedje di chtroumfe). | chtroumfer [v.c. & v.s.c.] chôzer. Pondants eyet djondants: Les persounaedjes eyet l' motî des chtroumfes vinèt tot droet del tuzance walone: les chtroumfes ont li minme sôcieté ki les nûtons, li viebe "chtroumfer" s' eploye pår come li viebe "chôzer", li chtroumfete, c'est ene nûtonete, ene feme nûton, k' i gn en a bråmint moense ki les nûtons, evnd.
chtroumfe: (dessinaedje da Peyo).
chû rl a: shû.
chuchloter [v.c.] 1.dire åk tot bas, po k' on n' etinde nén bén. Li viye ôrlodje mi fjheut tot l' efet d' ene beguene, chuchlotant ses påters dins l' cwén (G. Bernard). Clodene lyi caresse ses mashales e chuchlotant "Pôve viye tchitche !" (F. Barry). I m' ont dné ene decoråcion tot m' chuchlotant: louke a ti: c' est on clå d' waxhea (L. Demarche). On dit eto: suziner. F. chuchoter, souffler, sussurer. 2. dire (ene sacwè), sins l' trop espliker, mins avou l' apinse k' on va shuve vos idêyes. C' est l' modele comunisse, li ci des Etiopyins et des Tanzanyins, li ci des socialisses francès et bedjes k' avént chuchloté ås Houtous (L. Mahin). F. chuchoter, suggérer. Etimolodjeye: viebe fwait sol brut "ch"; rl a: chîler. Coinrece Payis d' Nameur.
chufler, chuflet rl a: xhufler, xhuflet.
chufurlu rl a: tchufurlu.
chume, chumrèce, chumrète rl a: schoume.
chwache 1 rl a: schoice.
chwache 2 dins li ratourneure: vint d' chwache. rl a: vint di schoice.
chwarchî, chwarchau, chwârcheu rl a: schoircî (2).
Chwès, Chwesse [n.dj.] sipot des djins d' Nameur. On vraiy Chwès d' Nameur a todi s' dit et s' disdit;. rl a: Françwès; rl a: Tchantchès. Etimolodjeye: racourtixheure di Franchwès, disfondowe vî-namurwèsse di "Françwès".
Li Chwès (classé a Chwès) [no d' gazete] rivuwe e walon askepieye e 1995 pa Charles Massaux, et k' a stî li prumire a mete del proze nén racontrece, des noveles, do spôrt, des rpoirtaedjes touristikes addlé des coirnêyes pus classikes (powezeyes, vîs mestîs, rireyes).
Prumire åbarone del rivuwe "Li Chwès", e si amonteu, Tchåle Massaux |
cibernaivyî [v.s.c.] aler vey des waibes-pådjes sol Daegntoele. naviguer, surfer. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon d' on viebe (naivyî) eyet d' ene betchete greke (ciber), naivyî so les fis, dizo assaetchance cirnaivyî, 1998. | cibernaivieu, cibernaivieuse u cibernaiveyresse [o.f.n.] onk (ene) ki naiveye sol Daegntoele. F. Internaute. | cibernaiviaedje [o.n.] naiviaedje so l' Etrernete. F. navigation sur Internet.
ciberrôbaler [v.s.c.] cibernaivyî. F. surfer, naviguer. | ciberrôbaleu, ciberrôbaleuse u ciberrôbalresse [o.f.n.] cibernaivieu(se). Djoyeus Noyé, boune anêye et totès sôres di bouneurs ås ciberrôbaleus(es). Etimolodjeye: betchete greke ciber-, viebe rôbaler, 2000.
cide [o.n.] sipitant vén fwait avou des pemes. Disfondowes: cîde [cît'], cide [cit']. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. cidre, 1900.
CIDWEL [no d' institucion] biblioteke di documints sol walon, k' est wårdé o Tchestea°. Dj' a stî cweri après des tecses o CIDWEL. Etimolodjeye: prumirès letes do F. "Centre d'Information et de Documentation du Wallon à l'Ecole pour la province du Luxembourg".
cilinde [o.n.] 1. ancyinne machine des fjheus d' voyes, avou on gros pzant rôlea pa padvant, po damer l' erotchmint, li rtcatchaedje u l' tarmacaedje. F. rouleau compresseur. >> passer å cilinde: si fé spotchî. Les Nazis ont intré el Tchecoslovakeye, pu e l' Otriche et on s' dimande dedja kî çki va passer å cilinde (L. Sohy). F. passer au rouleau compresseur. 2. cogne djeyometrike k' est come on rôlea. F. cylindre. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. di scole "cylindre" (sinse 2), 1925. | cilindrike [addj.] del cogne do cilinde.
cilinde: (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin).
cimådje [o.n.] 1. djivå. F. tablette de cheminée. >> metou (owe) sol cimådje: a) metou po k' on l' voeye bén. F. en évidence. b) (imådjreçmint) k' on vout mostrer, tot djåzant d' ene coirnêye d' ene gazete. F. à la une. >> dimorer sol cimådje: dimorer tot seu, sins k' on vs aconte. F. être délaissé(e), laissé(e) pour compte. >> todi esse sol cimådje: a) dimorer e coulot, èn nén rexhe. F. sédentaire. b) èn nén bouter. F. oisif. >> esse sol cimådje: èn nén esse a si åjhe, pask' on est metou a ene plaece ki tertos vos rlouke. F. mal à l' aise, dans le colimateur, sur la selette. 2. (mot di scrinî) arondeye tringue ki wårnixh les ouxhs, les tchambrants, les djivås. Disfondowes: cimaudje, cimau. Etimolodjeye: grek "kumation" (pitie wache), pal voye do latén (F. "cimaise" fôme walone teyorike "*cimåjhe", avou ene sorwalonde jh => dj do Coûtchant walon). Coinrece Payis d' Tchålerwè, Lidje.
"So l' cimådje", c' est l' tite do prumî boket (e francès) do Bourdon.
cina [o.n.] plantchi wice k' on ragregne li four. I s' alént muchyî dins èn trô dins l' four so l' cina cwand les cotroleus almands passént. Etimolodjeye: latén cenaculum, tchambe eyu çk' on magne, sovint metowe a l' astaedje; pus tård, tote plaece k' on-z î doet aler avou ene schåle. rl a: traveure; rl a: rciner; Disfondowes: cina, cëna.
Cînè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ciney, divnou intité avou novea limero del posse 5590; limero diyalectolodjike: [D 25] (arondixhmint d' Dinant); vî limero del posse: 5300. >> ban d' Cînè: Cînè avou: Achinne, Braibant, Tchevetogne, Conneu, Hafsou, Legnon, Pessou, Stintchamp, Sovet. Djeyografeye: mwaisse-veye do Condroz. Istwere: a yeu a vey avou l' Guere del Vatche (1275-1278). | Cinacyin, inne
cinse [f.n.] måjhon et tchamp la k' on cultive, et-z aclever des biesses. >> cinse po scolîs: cinse la k' les scolîs polèt aler po-z aprinde çou k' est k' l' agriculteure (cinse pedagodjike). F. ferme pedagogique. | cinsî, cinsresse [o.f.n.] li ci (cene) ki tént ene cinse.
cinteme [o.n.] cintinme pårt d' on franc. Cwand c' est ki l' Revolucion nos ourit apoirté l' franc et les cintemes, on tacsa l' valeur d' on florin d' Lidje a on franc vint-y-onk cintemes et cincante-shijh cintinmes di cintemes (N. Lequarré). Disfondowes: cintème, cintime, çantime, çantëme, cintëme.
cint-fouyeas [o.n., pl. des cints-fouyeas] troejhinme potche del pansreye des roemiants, la k' gn a tos des fouyeas come on live di messe. F. feuillet. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif (cint) + no (fouyea).
cir [o.n.] 1. forveyowe bleuwe toele ki shonne rascovri l' tere. Li cir est tcherdjî. rl a: vûcir. F. ciel. 2. tote li plaece ådfoû d' l' air, inte les stoeles et les planetes. rl a: sitoelî, cirnaivyî. F. firmament, espace. 3. (rilidjon) payis d' bouneur, metou ådfoû do monde des vicants. >> Nosse pere k' est e cir: prumirès paroles do Påter. >> monter å cir: po des profetes, aler å paradis avou leu coir. Po les Crustins, Djezus-Cri monta e cir li djoû d' l' Acinsion, et l' Aviedje li djoû del grande Notru-Dame; po les muzulmans, Mawoumet a monté å cir li 27inme djoû do cwareme moslimî. Disfondowes: cîr, ciél, cièl, cîl. | ciryin, inne [o.f.n.] djin ki vént d' ène ôte planete. Èn elicoptere a ailretes ki zûne come on djonnea d' moxhetes: c' est les ciryins ki sont laddins (L. Mahin). rl a: mårsyin, estrateresse. Etimolodjeye: bodje "cir", cawete "-yin" (sol tcherpinte di mårsyin), 1994.
cirnaivete [f.n.] volant éndjin ki va-st e cir (dins l' espåce) eyet rivni so tere. F. navette spatiale. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. navette spatiale, sol tcherpinte do viebe cirnaivyî, 1998.
cirnaivyî [v.s.c.] naivyî (voyaedjî) e cir (e spåce). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon d' on viebe (naivyî) eyet d' on no (cir), naivyî e cir, 1996. rl a: cirnaivete. | cirnaivieu, cirnaivieuse u cirnaiveyresse [o.f.n.] onk (ene) ki voyaedje e cir. Ké loyén gn a-t i inte on cirnaivieu et on vî ome, dai, vos ?, ki vos m' alez todroet dmander (L. Mahin). On dit eto: astronote, cosmonote. F. cosmonaute, astronaute, spationaute. | cirnaiviaedje [o.n.] naiviaedje e cir. F. navigation spatiale. Li pådje do cirnaiviaedje.
Cirou [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Céroux-Mousty, rebané avou 1340 Ocgniye; limero diyalectolodjike: [Ni 60]; vî limero del posse: 1341. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Cîrou. >> Hamteas d' Cirou: Ferire (e F. Ferrières), Francneye (e F. Francquenies), Limådje (e F. Limauges), Moreassåt (disfondowe: Moriassaut, e F. Moriensart), li Trî (e F. Tri). Istwere: viyaedje del Braibant, rebané avou Mostî e l' an III (1794-1795). Disfondowes: Cîrou, Cêrou.
civil [o.n.] 1. ki n' est nén on sôdård, ki n' apårtént nén a ene årmêye. 2. k' est poli, ki cnoxhe les bons uzaedjes dins l' vikereye di tos les djoûs, come sawè bén scrire ene lete dispu l' edåme djusk' å complimint d' cloyeure. Contråve: må-aclevé, må-honteus.
cizete 1 [f.n.] usteye del costri, do coibjhî, des scolîs del pitite sicole, do cerudjin, evnd, fwaite di deus brantches ki si rdjondèt so ene brokete, avou tchaeke on taeyant d' on costé, et l' ôte costé po mete ses doets. F. paire de ciseaux.
cizete 2 [f.n.] 1. coltchike: plante, e sincieus latén Colchicum automnale, ki vént dins les frexhès plaeces, ki fwait ses longuès cråssès rlujhantès foyes å prétins, pus flori e waeyén-tins. C' est ene violêye fleur ki rexhe direk di l' agnon. E plaeces, end a eto des rôzes, des blankes. Les grandès petales rishonnèt a ene sizete. Les grinnes, c' est on pwezon. Li solea est catchi drî l' grand bwès Sint-Mitchî; mins on sint k' il est lvé, paski, la-hôt, gn a l' cir k' a divnou bleu come les cizetes ki florixhèt dins les prés a l' erire-såjhon (J. Calozet). Les cizetes dinèt do gaz åzès biesses; ele bôrèt, i les fåt trawer å trocar (ramexhné pa: J. Bastin). >> cizete di waeyéns: coltchike (po fé l' diferince avou ls orkidêyes, ezès plaece k' ele si lomèt eto "cizetes"). rl a: cizrece, vatche-e-vea, touwe-tchén, pés-d'-vatche. 2. cizetes [t.pl.] fleur di ç' plante la. 3. sôre d' orkidêye, copurade les cultivêyes, k' ont des grandès fleurs come les cenes del coltchike. Disfondowes: cizète, cizate, cîzète.
cizete 2: blanke cizete (poirtrait saetchî pa L. Mahin). Ôtès fotos: rl a: vatche-e-vea, touwe-tchén, coltchike, pés-d'-vatche.
cizrece [f.n.] cizete (coltchike). Disfondowes: cîzrèce, cîzrète, cizrèce.
clå [o.n.] 1. pitit stocaesse droet boket d' fier, avou ene tiesse et ene ponte, k' on cougne dins l' bwès po fé tni eshonne deus sacwès. On dit eto: ponte. 2. boton ki vént sol pea, avou del matire divins, ki rexhe cwand i trawe. rl a: boigne clå. F. pustule, abcès.
clabot [o.n.] (v.m.) 1. roudion (xhilete des tchvås). C' est èn amour k' on n' dit nén s' no, Mins ki xhiltêye come on clabot (G. Simonis). rl a: garlot, clotchin. >> Li Clabot: gazete di Lidje del fén do 19 inme sieke, sicrîte e walon. 2. (pus stroetmint) grosse xhilete (eneviè les roudions, pus ptits) des tchvå des martchands ki tournèt les viaedjes. Les mônîs avént todi on gros clabot, po k' on oyaxhe cwand i passént. 3. grosse sounete des vatches. Disfondowes: clabot, clabôt, cablot, cladjot.
cladjot [o.n.] 1. plante ki crexhe dins l' aiwe des marasses, come on djonkea, avou ene pitite blanke fleur, et les foyes ki côpèt come on coutea. L' aiwe berôléve so les raecenes Des ôneas, etur les cladjots (B. Louis). O! l' fruzixhaedje des clapotants cladjots, A dju comprin li tchanson d' tos vos mots, Cwand on doûs vint acourt sor vos, påjhûle, Ki ploye vos tiesses et vosse beur si tinrûle? (Guido Gezelle rat. pa G. Meurisse). On n' î mete nén sovint paxhe des biesses cåze k' il î fwait vormint trop frexhisse et k' i n' î crexhe ki des målès yebes, des cladjots, des djwints et des crås pôpîs, totès plantes k' inmèt bén l' aiwe (P. Renson). Por mi, l' Ome å havet dimoréve do costé d' l' aiwe, dins les cladjots (A. Henin). On dit eto: coutea d' aiwe. F. iris des marais, glaïeul sauvage. >> Cladjot l' mårticot ki s' a rlåtchi so li dzo !: rime-rame. >> Pré ås cladjots: no d' ene plaece di Mårcin. 2. fleur d' avri (tchabårêye). Al coine do bwès, gn a des cladjots D' on si clair djaene (M. Frevelhausen). F. jonquille.. Etimolodjeye: bodje latén gladius (minme sôre di fleur), cawete -ot.
clair, e [addj.] 1. k' a bråmint del loumire. Li tchambe n' est nén claire assez por vos studyî. rl a: eclairaedje. 2. k' on voet houte, tot djåzant d' ene aiwe. rl a: brouyî. >> gn a nole si claire aiwe ki n' si brouye: tos les manaedjes, tos les djins ki s' etindèt bén polèt aveur des ptitès bretes. 3. k' on voet bén tos les detays (tot djåzant d' ene foto). Waite on pô come ci poirtrait ci est bén clair. 4. k' on coprind åjheymint. >> clair come di l' aiwe di rotche: bén clair, foirt åjhey a coprinde. F. évident. >> clair come do djus° d' tchike. 5. k' i gn a waire di plante å mete, tot djåzant d' èn ahivaedje (d' ene culteure). rl a: aclairi. F. clairsemé(e). Disfondowes: clêr, clér. | clairté [f.n.] cwålité d' ene sacwè k' est claire, d' ene sadju wice k' i fwait clair. Gn a des gros spès nouwaedjes k' aspitèt did låvå, Tot berôlant s' n' on l' ôte, etot maxhurant l' cir. Tot noerixhant l' clairté do djoû (Baudelaire, rat. pa L. Mahin). F. clarté. Disfondowes: claurté, clârté, clêrté, clêrtè,clérté. | clairisté [f.n.] difåt d' ene culteure k' est claire (k' i gn a waire di plantes å mete), dit dins ene fråze emocionrece. Les fours sont d' ene bele clairisté ! (L. Remacle). F. état clairsemé (d'une culture). Disfondowes: clêristé, clêrsuté, cléristé. Coinrece Hôte-Årdene.
clap [mot-brut] mostere li brut d' ene sacwè ki s' riclôt avou on setch brut. rl a: clip et clap. | claper I. [v.c.] 1. plaker, aplaker. C' est clapé å meur. Ci n' est nén co tot; li lidjwès a fwait do mot "çant", k' esteut omrin, on mot femrin "ene çanse", tot lyi clapant ene S å singulî (N. Lequarré). rl a: aclaper. F. coller, appliquer, flanquer. >> claper one tchofe: fote ene bafe. F. coller une gifle. 2. diner ene bafe a (ene sakî). Ti t' vas fé claper si ti n' ti tais nén. F. gifler, souffleter. 3. clôre (ene sacwè ki va fé on setch brut). Pocwè ass clapé l' ouxh ? rl a: siclatchî, riclaper. F. claquer, fermer violemment. >> Il a clapé l' ouxh: il a ndalé sins esse d' acoird. >> claper l' ouxh al narene (u: å nez) d' ene sakî: nel nén leyî moussî, rifuzer todroet çou k' i va dmander. I s' a fwait claper l' ouxh å nez. >> claper l' ouxh so l' beur: a) serer botike, tot djåzant d' ene societé. F. faire faillite. b) leyî la on pordjet. F. abandonner. >> clape èt gueuye ! (måhonteus) taijhe tu ! 4. èn nén leyî moussî a l' oujhene (èn ovrî k' arivé trop tård). Dji m' aveu fordoirmou, dj' a stî clapé (ramexhné pa J. Haust). II. [v.s.c.] 1. plaker. Gn a mes doets ki clapnut. F. coller, adhérer, être englué(e). 2. fé on setch brut. I fjha claper si scorijhe. Gn a ene finiesse ki clape. Gn a l' ouxh did la-hôt ki clape. Li prumî clå a stî metou avou nosse prumî cri et l' dierin claprè sol plantche di nosse waxhea (J.L. Fauconnier). F. claquer, cliqueter. >> fé claper ses lepes: mostrer k' on-z a fwin. >> aveur on fier ki clape: aveur on fier di disclawé, tot djåzant d' on tchvå. >> aveur todi on fier ki clape; u: aveur on fier ki clape et l' ôte ki hosse u: aveur on fier ki clape et l' ôte ki n' tént nén: a) aler hinkeplink. F. être boiteux, bancal. b) aveur todi åk ki n' va nén. rl a: pete u vesse. F. aller cahin-caha, avoir toujours quelque chose qui cloche. III. claper di [v.c.n.d.] 1. fé fé on setch brut a. Cwand il arive sol plaece, i sont ddja la sacwantes: des femes rafurlêyes dins leus chabrakes, des omes, li caskete efonceye so les orayes, l' echêpe å cô, clapant des shabots, tos vizaedjes di pômagne ki ratindnut (P. Moureau). rl a: Mareye-clape-shabots. 2. clôre raddimint (èn ouy). I m' a clapé d' l' ouy. rl a: clignî. rl a: clape-z-iys. F. cligner des yeux. Parints: aclaper, disclaper, eclaper, reclaper, riclaper. Disfondowes: clapè, claper, clapî. | clapant, e [addj.] ki fwait claper l' linwe pol vanter, copurade: 1. foirt bea, foirt tchôd, tot djåzant do solea. I fwait on clapant solea. F. éclatant(e). >> i fwait clapant: i fwait foirt tchôd (divant l' ouxh å solea, dins ene tchambe trop tchåfêye). rl a: dogant, macant, tocant. >> clapant noû, clapante nouve: tot noû, tote nouve. F. flambant(e) neuf (ve). 2. bea, bele ådla. Vos avoz la ene clapante måjhone. F. superbe. 3. bon a magnî, a boere. On vî clapant bourgogne; on clapant peket. Ele lyi sierva do bolant cafè; a ! ci n' esteut nén del lapete; il esteut si clapant k' endè boeva cwate grandès djates (J.P. Dumont). Vosse boure hin, mwaisse, c' est do clapant, et vosse crå stofé a stî fwait pa ene mwaisse cinsresse (L. Pierrard). F. fameux, extra. 4. foû mezeure, nouzome. Ké clapante tchedje ki vs avoz la tcherdjî ! F. sensationnel(le); remarquable, exceptionnel(le), formidable. >> I nd aveut ene clapante: il esteut fén sô. 5. cråne, bén tuzé. La ene clapante afwaire, louke, ti ! Come on bon mwaisse di sociolodjeye, il a dné ene clapante esplikêye do fenominne do teyåte e walon (Y. Paquet). E 1970, après 140 ans d' margayes cominåltaires, les politikîs decidît di mete so pî èn Estat federål; ci fourit ene clapante idêye paski ça n' poleut pus cotinouwer durer insi. (J. Cl. Somja). F. excellent(e), génial(e), lumineux (se), inspiré(e), astucieux (se). 6. bén plaijhant(e). Nos avans passé ene clapante shijhe: cråsse eurêye, bounès botayes et riyotreyes: tolmonde esteut sol houptiket (P.H. Thomsin). Dji vos sohaite ene clapante anêye 1998 (J. Werner). La on clapant coplumint ! C' est ene clapante djonne feye. rl a: avnant, sipitant, xhiltant, zûnant. F. bon(ne), sympa, sympathique, agréable, charmant(e), plaisant(e), superbe, super, cool. 7. (tot djåzant å rvier) hagnant, zinglant. La ene clapante replike, ça lyi est bon. 8. placant (ki plake) rl a: lapotant, letchasse. F. collant(e).
clårté rl a: clair \ clairté.
clåve [f.n.] fôreye avou des foyes a troes bokets. C' est come on polin låtchî dins èn ectåre di clåves. On dit eto: trimblene, triyanele, trefe. F. trèfle. Disfondowes: clauve, clâve, calauve. Etimolodjeye: tîxhon Klover (minme sinse). Coinrece Roman Payis.
clåwe [f.n.] 1. trimblene. 2. (pa rshonnance del fleur) sôre d' orkidêye a fleurs criyant-rôze, e sincieus latén Orchis laxiflora. Etimolodjeye: tîxhon kloof (minme sinse) Inglès clover, neyerlindès klover.
clawson [o.n.] 1. sôre di spice, come on ptit brun clå k' on s' sieve dins les såces, et k' on pout minme piker dins l' tchå. F. clou de girofle. >> clå d' clawson: clawson. On dit eto: clå d' djirofe 2. clawsonî. Et cwand l' nute monte å raeze des bwès et stinde tot doûcmint s' grand lénçoû, gn a l' sinteu des clawçons ki refaxhe li soû d' ouxh; gn a ene air di tchanson ki trinne avå les voyes (A. Henin). Avou l' doûce sinteur des clawsons, L' amour gruzinéve si tchanson (J. Vrindts). Etimolodjeye: bodje latén clavus (clå), cawete -on.
clawsonî [o.n.] gros bouxhon avou des ptitès fleurs (måves ou blankes) ki florixhèt å moes d' may, et k' odèt foirt bon; leu grinne rishonne a on ptit clå; e sincieus latén: Syringa spp. On dit eto: djolibwès, djasmén. Coinrece payis d' Lidje.
Clemint (sint) [n.dj.] påpe di 88 a 97, fiesti li 23 d' nôvimbe. >> Al Sint-Clemint°, si l' ivier est e s' plin, nos årans foirt bea prétins: sipot po-z anoncî l' tins.
clicote 1 [f.n.] vî mousmint. On dit eto: foufe, gobeye, håre, loke, nipe. F. vieux vêtement, guenille, fringues, frusques. >> potchî foû d' ses clicotes: si måvler. Ni m' fwai nén potchî foû d' mes clicotes. >> si sinti houzer dvins ses clicotes: kimincî a s' amwaijhi. Donea ni djha nén on mot, mins, sol moumint, i s' sinta houzer dvins ses clicotes; po s' rapåjhter, il ala fé on toû e viyaedje (A. Lenfant). Franwal: ahåyant po: "sentir la moutarde vous monter au nez". | clicotî, clicotresse [o.n.] martchand(e) di clicotes (di lokes). Mi, dji n' rifwai nén ç' paltot la; c' est ene clicote; les clicotes ås clicotîs; mi dji so parmetî (A. Maquet). F. frippier.
clicoter [v.s.c.] fé des ptits bruts. | clicote 2 [f.n.] feme ki n' si tchoke måy di berdeler. | clicotea [o.n.] (sovint eployî å plurial) pititès sacwès ki fwaiynut do brut cwand on les maxhe eshonne. Ranxhî dins l' ridant å mitan des clicoteas ki s' î amoncelnut et n' î trover k' des vîs tchinisses.
clip et clap [mot-brut] mostere li brut di shabots tot rotant, u des sfwaits bruts. | clip-clap [o.n.] sôre di ptits shabots. C' est la k' on vindeut des clip-claps et eto des pus gros, k' on loméve les shabots d' Flamind. Plurial: des clip-claps.
clipse [f.n.] (avou ene glignete) eclipe. Cwè çk' i gn a don, k' i fwait noer insi a midi, et k' les djins nanxhèt partout ? O, enute, on va vey ene clipse, a çk' on dit; on s' dimande bén cè k' c' est. (G. Lucy). Etimolodjeye: riscôpaedje po rire do walon nonnrece "l' aclipse" --> "la clipse", 1910.
clitchete [f.n.] 1. pitite clitche. 2. rebolete (djeu).
clitike [o.n.] (mot d' linwincieus) pitit mot etroclåve. Après on prono et divant ene voyale, les clitikes "el" eyet "els" si polèt scrire disclapés do prono (L. Hendschel).
cliyant rl a: cliyint, pratike.
cliyint, e [o.f.n.] pratike. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "client".
clocmane [o.n.] (v.v.m.) fondeu d' clotches. Etimolodjeye: bodje cloke, cawete inglesse -mane, 1850.
clocsiyå [f.n.] fucsiyå. Etimolodjeye: acmaxhaedje di fucsiyå eyet di "cloke".
cloke, clokî rl a: clotche. rl a: clocmane, clocsiyå.
clon [o.n.] (mot d' acleveu) oxhea del hantche d' ene vatche, ki brike foû do coir. F. pointe de la hanche, ilium. >> aveur on clon djus: aveur on clon ki s' a displaké del schene des rins. On dit eto: esse discloné. F. déhanché. >> les clons: tos les oxheas ki tnèt eshonne li schene eyet les pates do drîs. Ene boune biesse di botchreye doet esse lådje di clons (ramexhné pa G. Belleflamme). F. bassin. Disfondowes: clon, clan, clô. Etimolodjeye: bodje gayel "clon" (fesse, cawî).
Clôse Påke [f.n.] (rilidjon catolike) 1. prumî dimegne après Påke. F. Quasimodo. 2. dierin djoû k' on pout fé ses påkes (ci fourit li djudi après Påke u l' dimegne d' après Påke, u l' deujhinme dimegne après Påke). rl a: eclôse Påke°, reclôse Påke, blanke Påke, serêye Påke, Påke des mônîs, djoû des mônîs. Disfondowes: clônse pâke, clônse pauke, cloûse pauke, clowse pauke, clôsès Paukes.
clostrofobeye [f.n.] hisse d' esse resseré (êye), peu di s' ritrover dins ene clôse plaece. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon inte do grek "phobos" (hisse) et l' vî walon "clôstrer" (resserer en on covint), pal voye do F. "claustrophobie", 2002. | clostrofobieus, e [addj. & o.f.n.] ki sofrixh di clostrofobeye. Etimolodjeye: cawete riwalonijheye -fobieus, 2002.
clotche [f.n.] grosse masse di scrufier, come on hena rtourné, avou ene båre di fier å mitan (li bata), k' on pind et l' fé hossî por leye souner. Gn a l' tiesse ki bate li berloke On-z a l' cour tot tronnant Cwand on-z etind l' grosse clotche Do vî clotchî d' Sint-Djan (L. Loiseau). Vo t' la-st e purete å solea; Ôss les clotches ki sounèt-st a vepes ? (L. Warnant). F. cloche. >> Si les clotches di Sint-Houbert° sounrént (u: si l' grosse clotche sounreut), t' î dmeurreus. >> clotches di Rome: a) påcaedje. Avoz yeu vos clotches di Rome dé vosse mononke ? b) oûs d' Påke. Li semdi sint, les efants alént ramasser ås clotches di Rome tot tchantant "A Chimè, a Bavè, on soune les clotches berlim bom bom, berlim bom bom". (ramexhné pa J. Haust & E. Legros). >> leye sigoter° les clotches. Disfondowes: clotche, cloke. Sipårdaedjes des disfondowes: Mape ALW 1.20. Etimolodjeye: gayel "cloka" (minme sinse). | clotchî [o.n.] boket d' ene eglijhe la k' i gn a les clotches, metou ki ponte e l' air. Dins nos viyaedjes, i dmore des eglijhes et leus clotchîs crombyîs, mins pupont d' mayeurs (D. Heymans). Voeyoz Couyet avou s' crawieus clotchî (J. Bertrand). F. clotchî. Disfondowes: clotchî, clokî, cloki, clotchiè. | clotchete [f.n.] 1. bouyete d' aiwe ki vént ås plaeces k' ont stî cfroyeyes. A dischinde eyet a griper, Dj' aveu des clotchetes a mes pîs. F. cloche, ampoule. >> Li ci ki s' a broûlé l' cou i n' a k' a s' ashir so ses clotchetes°. rl a diale, coine. 2. fleur k' a l' cogne d' ene pitite clotche. Li passe-rôze est ene fleur des bwès, ki florixh å moes d' may, avou des blankès clotchetes. rl a: blanke clotchete. F. clochette. Disfondowes: clotchete, clokete. | clotchreye [f.n.] oujhene k' on-z î fjheut des clotches. Gn a yeu lonmint ene clotchreye a Telin. rl a: clocmane. | clotchin [o.n.] (v.m.) roudion (xhilete des tchvås). rl a: garlot, clabot. Disfondowes: clokin, clokén.
Li grosse clotche di l' eglijhe di Transene (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
clotchter (codjowaedje) [v.s.c.] si rcovri d' clotchetes. Disfondowes: clocter, clotchter.
cloucter (codjowaedje) [v.s.c.] fé des clouks, tot djåzant di sacwantès sôres di crapåds. rl a: cwaker. F. croasser. Etimolodjeye: viebe fwait sol mot-brut "clouk". | clouctaedje [o.n.] no d' fijhaedje et di çou k' est fwait (accion et si adierça) pol viebe "cloucter". On n' oyeut k' el clouctaedje des lurteas. rl a: cwacaedje. F. croassement. | clouctant, e [addj.] ki clouctêye. Dji n' voe nén voltî ces clouctantès biesses la. rl a: cwacant. F. croassant.
clouctrê [o.n.] sôre di ptit crapåd, e sincieus latén Alytes obstetricans, ki fwait des "clouk, clouk", al nute, a l' esté, et ki dmeure dins les vîs meurs. F. crapaud accoucheur. On-z a bon cwand on-z ôt li dign-dign del sounreye del tchapele d' Erlinvå, come cwand on schoûte tchanter les clouctrês al vesprêye (O. Fabry). Disfondowes: clouctrê, clouctré, cloutrê, clouctrin, cloctrê; miersipepieuzmint el notûle ALW 8.63 ey el mape ALW 8.63. Etimolodjeye: viebe " cloucter", cawete -rê (a vey avou l' clouctaedje). | clouctea [o.n.] clouctrê. Disfondowes: clouctê, clouctia, cloucsia, clouctcha. Etimolodjeye: ricoprindaedje del cawete "-rê" e "-ea" avou ristitchî R. | cloukete [f.n.] clouctrê.
clouk I. [mot-brut] criyaedje do clouctea. II. [o.n.] clouctea. | clouclou [o.n.] clouctea.
clouper [v.s.c.] tchaire d' on plin côp. I s' leye clouper so ene tcheyire et s' mete a tuzer (C. Denis). Dji m' a leyî clouper al tere. F. tomber. Coinrece Payis d' Nameur.
cloutche [f.n.] mastoke (pitit sô). I n' aveut nén ene seule cloutche a s' potche; et on lyi fjheut s' conte a côps d' pîs (V. Roba). Di foice, ele mi tchôca kékès cloutches e m' potche (Guillaume Smal). Li Bon Diu doet rintrer tote si manoye: les cloutches come les pîces di cénk francs (A. Maquet). rl a: bouroute, deutche. F. sou. Disfondowes: clouche, crouche, cloutche. Etimolodjeye: Neyerlandès "kluitje" (pitit sô). Coinrece Payis d' Lidje.
cmanborner rl a: kimamborner.
cnoxhe rl a: kinoxhe.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.