co- 1 / c- (comere, comincî, cobate, cobouter, conoxhe / cmere, cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) rl a: ki-.

cobén 1 rl a: kibén.

cobén 2 [adv.] 1. kécfeye, des côps k' i gn a. I vént cobén al shijhe (ramexhné pa J. Haust). Il amousse cobén (R. Dethier). F. parfois. 2. lacobén. Cobén k' on-z a l' Brijite po nos berweter a Libråmont. rl a: ureuzmint. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje di deus adviebes (co + bén).

coboy [o.n.] 1. ome avou on grand tchapea, ene lådje cingue avou on broningue après, k' on voet dins les films Western et les binddimådjes. Dji so coboy a l' Ouwess do Condroz: Nålene våt bén l' Colorado (A. Gauditiaubois). F. cow-boy. 2. drole di djin, ki n' si djinne did rén. Bén vos nd estoz, des coboys. F. olibrius, energumène. Etimolodjeye: Calcaedje di l' inglès "cow-boy" (ome ås vatches), pal voye do francès.

coca I. [f.n.] bouxhon cultivé e l' Amerike nonnrece, ki les foyes si mawièt po leus cwålités nourixhantes ey ravigrantes. Å 20inme sieke on-z a eto cmincî a fabriker ene foite drouke, li cocayene, a pårti d' cisse plante la. II. [o.n.] sôre di noere limonåde avou ene faflote di poure di foyes di coca dins si smince. Gn a pus ki sacwantès vudès boesses di coca totes sipotcheyes, et des scrijhaedjes a ratchatchas di totes les coleurs so tos les meurs (E. Gilliard). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. coca, 1970. | cocayene [f.n.] foite drouke fwaite a pårti d' påsse di foyes di coca eyet d' acide.

cocåd [o.n.] (mot d' efant) oû. Mins cwè ? Cwè çk' i gn a co ? El poye a fwait s' cocå ? (J. Beaucarne). rl a: cocogne. >> plin come on cocå: rl a: plin. Disfondowes: cocaud, cocârd, coco. Etimolodjeye: bodje latén coccum (grin) vinant do grek, cawete -åd. | cocåde [f.n.] 1. ronde wårniteure k' on mete a s' frake, et ki vs dene on prumî rang dins ene fiesse. C' est l' mwaisse djonne ome ki poirtéve li cocåde tot l' tins del dicåce. 2. pris dins sacwants soces. Les Relîs Namurwès rimetént tchaeke anêye li cocåde a on scrijheu meritant. F. cocarde. Disfondowes: cocaude, cocârde.

coclevant [o.n.] sôre di djaeye k' on côpe so èn åbe e l' Inde et k' on fwait setchî l' nawea et fé del poure avou. On s' è sierveut al pexhe: ça touwe les pexhons. F. coque du Levant.

cocmwår [o.n.] bidon d' fier (u d' keuve), ki sieve a mete boure di l' aiwe. Metoz l' cocmwår sol feu. Dji vôreu bén on cocmwår di bolante aiwe. Il ont parvinou a rployî l' buze do novea cocmwår. F. bouilloire. >> Ci n' est nén avou des desses k' on fwait boure li cocmwår: li ci ki n' paye nén, k' epronte des çanses sins les rinde, n' årè rade pus des cwårs assez, nén ddja po-z atchter do tcherbon et s' fé a magnî. >> (nén piké des viers) Les cmeres, vos les ploz raclôre en on cocmwår, ele trovront co l' moyén di passer l' cou pal buze: cwand ene feme a håsse di seke, gn a nou moyén di l' espaitchî. Disfondowes: cocmwâr; cocmaur, cocmâr. rl a: marabou, caftire.

cocmwår: On vî cocmwår (poirtrait saetchî pa L. Mahin)

coco rl a: cocåd.

cocogne [o.n.] 1. oû d' Påke (tindou avou d' l' aiwe wice k' on-z a distrimpé des peletes d' agnon) Pondants et djondants (e francès). >> Cwand k' on magne les boûketes a l' ouxh, on magne les cocognes el coulêye: cwand i fwait bon å Noyé, i fwait froed a Påke. 2. påcaedje. C' est Påke dimegne ki vént: dji m' rafeye di sawè si vos m' payroz m' cocogne (H. Mahy). Etimolodjeye: latén coccum (grin), vinant do grek, cawete -on, prononcêye -ong come e l' Hesbaye, ricandjeye e -ogne. rl a: cocåd. Coinrece Lidje Hesbaye.

oû: oûs d' Påke e tchocolat (poirtrait hacné sol Daegntoele).

codabôrd [adv.] bénrade. Ti serès codabôrd pårén. rl a: bénvite, béntoit, torade, dabôrd, totaleure, totasteure, divant waire, divant nén beacôp, covite, corade. F. bientôt.

code [v.c.] prinde (on frut, ene coxhe) djus d' èn åbe. I vôreut co bén aler code ås fordenes mins po monter l' hourêye, i n' si sint pus waire d' assene (G. Corin). F. cueillir. >> code des côres: côper ås côres. >> code sol vete: siscrire ene sacwè come ça s' dit podbon (u filmer, u saetchî e poirtrait) F. prendre sur le vif. | codaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "code". Mwins do Bon Diè, mwins des omes dins les vegnes a fé les codaedjes (E. Pècheur). F. cueillette. | codåjhe [o.n.] såjhon k' on code les fruts. Alez ås tchamps po fé l' codåjhe (L. Lagauche). F. cueillette. Etimolodjeye: cawete -åjhe.

codjower [v.c.] mete (on viebe) a tos les tins et a totes les djins. F. conjuguer. Etimolodjeye: bodje djower (disfondowe di djouwer), betchete co- (nén spotchåve), sol tcherpinte di l' espagnol conjugar, 1995. | codjowaedje [o.n.] metaedje a tos les tins et a totes les djins. F. conjugaison. | codjowant [addj., padvant] codjowant infinitif: (mot d' linwincieus) el croejhete walone, infinitif ki shût ene adjondrece (sovint "et", mins eto "pu" u "u"), eyet metou dirî on codjowé viebe, et ki rote å pus sovint come on codjowaedje å minme tins et al minme djin. F. infinitif substitut. Etimolodjeye: cawete -ant, 1999. | codjowoe [o.n.] programe informatike ki codjowe les viebes. Disfondowes: codjow'wè, codjoweu, codjowoû. Etimolodjeye: cawete -oe, 2002. | codjowa [o.n.] codjowêye cogne d' on viebe. C' est on programe ki dene les mwaisses codjowas des viebes. F. forme conjuguée. Etimolodjeye: cawete -a, 2004.

côdpî u côp d' pî [o.n.] boket do pî metou padvant, inte li tchveye et les årteas, ådvins. Li solé n' sait nén moussî, il est trop stroet å côdpî. rl a: siconte-pî. F. metatarse. >> choter do côdpî: (fotbal) piter avou l' côdpî (li meyeu des chotaedjes). rl a: betchete, siconte-pî.

coet, coete [addj., todi padvant] k' on n' î ôt pont d' brut. I fwait coet et doûs; gn a des meyes di baloujhes ki cavolnut d' håye a åbe (R. Viroux). Pu l' noerixheur serè coete Mins kécfeye k' on brut d' rén Vénrè djonde mes orayes (A. Bacq). Loukîz a: påjhûle, trankile. F. calme. | coete [f.n.] plaece k' i gn a pont d' plouve. Loukîz a: åvrûle. F. abri. >> si mete al coete: si mete a ene plaece k' on n' pout må. F. à l'abri, en sécurité. | coetisté u coehisté coeyisté [f.n.] airance la k' tot est coet. F. calme, tranquilité. Etimolodjeye: cawete -isté, 1900.

cofré u cofrere [o.n.] 1. camaeråde ki vs riwaitîz come vosse fré. 2. (mot d' docteur, d' årtisse) fré d' mestî. 3. (mot po-z arinner) valet (sovint dins des fråzes di rprotche). Hê, cofré, li pompe ki t' m' as vnou epronter ersè, ele si lome rapoite-mel, la. I n' ti fåt nén djinner, la valet, cofré ! rl a: copere, cossour. Disfondowes: cofré, cofrére, confrére, confré. Etimolodjeye: bodje fré, betchete co- nén spotchåve. | cofrereye [f.n.] 1. soce di djins ki s' riwaitèt come des frés. >> li grande cofrereyeye: les omes maryîs, eneviè les cis ki n' el sont nén co. Et l' but do djeu (saetchaedje al coide), c' esteut ki l' pus vî des nén maryîs, k' esteut d' on costé, arive di l' ôte des costés del roye k' on-z aveut tracé, po rintrer dins l' cofrereyeye des omes maryîs (P. Dufaux). >> moussî, intrer, si mete el (grande) cofrereyeye: si maryî. 2. grope di rlidjeus ki vikèt avou les minmes dujhances. On peye les åtés, les sints leus, Et totes nos cofrereyeyes, Et putoit ki d' nos fé do bén, On-z evoye a Wîne tot l' butin (Tchanson namurwesse patriotike tote novele). 3. (foclore) soce di djins d' ene veye u d' on viyaedje ki rprezintèt leu payis avou on mousmint d' ceremoneye dins ene ôte veye, tot mostrant deus aboeres u amagnîs tipikes. 4. etroclaedje di djins må veyous. La todi ene drole di cofrereyeye, la. Vos, les Kossovåds, vos djinnoz kécfeye dissu l' tere; vos n' vos taijhoz nén come onk k' est presse a moussî sins frapyî e l' cofrereye des cis k' on spotche (R. Viroux). Si l' umanité etire si pleut rtrover dins on viyaedje di cint djins, tot wårdant totes les proporcions inte les peupes, ça freut ene rude cofrereyeye ! (L. Baijot). >> Dji n' so nén di ç' cofrereyeye la: fråze k' on dit po n' nén aler avou des djins ki vlèt fé ene sacwè eshonne, u po n' nén accepter on martchî ki n' est nén trop catolike. Franwal: ahåyant po: "Ce n'est pas mon genre; Je ne mange pas de ce pain la". Disfondowes: cofrèrèye, confrérîye, confrêrèye.

Li cofréreye do maitrank, a Årlon (poirtrait hacné sol Daegntoele).

Cognêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cognelée, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 137]; limero del posse (nén candjî): 5022. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Cognéye.

cohigne cohagne rl a: kihigne.

coibjhî [o.n.] ome (feme) di mestî ki fwait (u rfé) les solés. Li coibjhî prindeut l' onk al gåtche mwin et bouxhî dsu avou on mårtea å rond tapa (Henry Matterne). Disfondowes: cwabjî [cwap'jî], cwèpî, cwèp'hî, cwam'jî, cwabjî, corbijî, corbujî, corbujiè. F. cordonnier. | coibjhire [f.n.] feme do coibjhî, u feme ki fwait do coibjhî. | coibjhireye [f.n.] cwårtî d' l' economeye a vey avou les coibjhîs. Disfondowes: cwèp'hirèye, cwèp'rèye.

coignoûle I. [f.n.] frut do coignoûlî, deus troes cintimetes long k' est vete å moes d' may, pu rodje, pu noer, cwand il est maweur, e moes d' setimbe, adon foirt bon po fé des djelêyes. F. cornouille. II. [o.df.n. & addj.] biesse djin. III. Coignoûle [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Coignoul. Disfondowes: cwagnoûle, cwègnoûle, cognoûle, cougnoûle, Vîs scrijhas: Coignoulle (1589). Etimolodjeye: bodje latén corna (coine), cawete -oûle (pitite coine, sorlon li cogne do frut). | coignoûlî [o.n.] gros bouxhon, deus a troes metes hôt, avou des crawieusès coxhes, ki crexhe voltî el Fåmene, el Hesbaye, måy e l' Årdene, k' a des djaenès fleurs a pårti do moes d' avri, ki dnèt l' coignoûle. F. cornouiller. Disfondowes: cwagnoûlî, cwègnoûlî, cognoûlî.

coine 1 [f.n.] I. 1. broke k' i gn a di tchaeke costé sol front des vatches, des gades, des berås, do diale, evnd. >> awè des royes a ses coines: (prumî sinse) tot cåzant d' ene vatche, awè des cekes dins les coines ki mostrèt kéne ådje k' elle a, cobén d' veas k' elle a yeu, evnd. (deujhinme sinse) awè ene mwaijhe reputåcion; Franwal: ahåyant po "être brûlé, avoir un passé chargé". >> awè åk so ses coines: awè des royes a ses coines. >> awè (ene sacwè) so ses coines: awè ç' cayet la e trexhe (s' endè tracassî). On n' les ôt pus tant brûtyî conte des Flaminds, asteure k' il ont l' afwaire del diyoccene so leus coines. >> poirter des coines: esse coirnåd. >> S' il a magnî l' diale, k' i magne pår les coines: I doet achever d' payî po les mizeres k' il a fwait ås ôtes. Franwal: ahåyant po "Il faut boire le calice jusqu'à la lie". F. corne. 2. bwès avou do coxhlaedje ki crexhe so l' front des ciers et des parey a zels. Les coines des ciers toumèt tos ls ans mins les cenes des dins et des renes ni tcheyèt nén. F. bois. 3. subtance des shabots des tchvås, des ongletes des vatches. On s' meteut del formole dizo les pîs po k' i divnénxhe deurs come del coine. Etimolodjeye: latén d' sôdårds "corna" (minme sinse). II. [o.n.] instrumint k' on shofele divins po fé do brut. Ni roveye nén di prinde on coine po nd aler al trake dimwin. I prindént des coines di tchesse po-z aler ecoraedjî li Standård. F. cor (de chasse). Disfondowes: cwane, cwâne, cwand.ne. Etimolodjeye: latén cornu (coine).

coine 1: vatches afrikinnes a longuès coines (poirtrait hacné sol Rantoele Daegnrece).

coine 2 [f.n.] 1. inglêye d' on cwåré, d' on rectingue, d' ene tchambe. Li cwåré a cwate coines di scwere. On dit eto: cwén. >> aler el coine: esse pûni, po on scolî, k' on voyive a djno el coine del classe. >> Si les coines venrént e mitan, ele serént rnetieyes: dijhinne del rinetieuse ki n' va nén ezès coines; rl a: Mareye-Rondès-Coines. >>  coine do bwès: ôrire do bwès, a l' inglêye. >> Dji nel vôreu nén rescontrer el coine do bwès: C' est èn ome a nd awè sogne. 2. boket d' payis. Gn a des mots di totes les coines del Walonreye. 3. plaece ritirêye Li coine do feu. 4. boird. Disfondowes: cwane, cwène. Etimolodjeye: latén cuneus (cougnet); rl a: sorcoine. | coirnete [f.n.] pitit boket, pitite coine di tere Dj' a ene coirnete di sapéns sol Praireye. >> riwaitî a coirnete: riwaitî del coine des ouys. | coinrece [addj.] ki n' egzistêye ki dins ene coine d' on payis. F. régional, local. Etimolodjeye: bodje "coine", cawete -rece, 1997.

Ele riwaita a coirnete po vey s' i gn av' ene sakî (did sol Daegntoele).

coinxhea, coinxheus rl a: coirnixhea, coirnixheus.

coir [o.n.] >> rilver coir sint: disterer les oxheas d' ene djin ki vént d' esse declaré on sint. F. exhumer.

coirnåd 1 [o.n.] ome ki l' feme va coûtchî avou èn ôte. Et vola pocwè k' Sint Djangou a divnou l' patron des coirnåds (G. Lucy). Disfondowes: cwarnaud, cwèrnaud, cwèrnâd, cornârd.

coirner [v.s.c.] 1. shofler dins on coine, po rashonner les sôdårds, sibarer l' djibî, evnd. F. corner. >> Les orayes lyi coirnèt: a) i gn a on brut ki lyi zûne dins l' oraye. b) il a l' epinse k' on djåze di lu. 2. fé aler li clacson d' ene oto. On dit eto: tûter. F. klaxonner. | coirnaedje [o.n.] côp d' clacson, shoflaedje en on coine di tchesse, evnd. | coirneu, coirneuse u coirniresse [o.f.n.] djouweu, djouweuse di coine di tchesse. >> Li Coirneu: (so plaece: Li Cwèrneû) no d' ene soce di walon di Hu. | coirnireye [f.n.] 1. concert di coines di tchesse. 2. derame di tûtaedjes di clacsons. | coirna [o.n.] (mot d' årtisyince) brut d' respiraedje k' on-z ôt did lon, copurade li ci fwait pa on tchvå k' est rastrindou del goidje. On n' atchteye nén on tchvå k' a do coirna. F. cornage. | coirnåd, e 2 [o.f.n.] tchivå, cavale k' a do coirna.

coine 3: Des refoircis gaméns ki coirnèt dins des oxheas, en ene ceremoneye iniciatike å Camrone. (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

coirnet [o.n.] 1. pitit saetchot del fôme d' ene coine; On coirnet d' frites a 50, martchand, s' i vs plait. On dit eto: cahote. F. cornet. 2. coirnixhea (ås tripes). 3. boket do telefone k' on schoûte et cåzer avou. Elle a rclapé l' coirnet do telefone, rodje come ene pivône (H. Van Cutsem). F. écouteur.

coirnete rl a: coine 2 \ coirnete.

coirnitche [f.n.] 1. djivå. 2. atchenå do boird do toet. Coinrece Basse-Årdene, payis d' Dinant. Disfondowes: corniche, coûrniche, côrniche, cornitche, côrnitche, cwarnitche, cwernitche.

coirnixhea [o.n.] 1. traitoe k' on-z î emantche li tripe après, po bôrer les bodins. rl a: bodinoe. F. entonnoir à boudin. 2. coine di fier metowe a l' evier so on long baston, po distinde les ciedjes a l' eglijhe. Disfondowes: cwarnichia, cwèn'hê, cwan'chê, côrnichia.

coirnixhea (poirtrait saetchî pa Martine Mahin).

coirnixheus, e [addj.] (mot d' biyolodjisse) deur come del coine. Les igwanes ont ene coirnixheuse cresse k' elzî court tot do long do dos. F. corné. Disfondowes: cwarnicheus, cwèn'heus, cwan'cheus.

coirvece [f.n.] 1. sôre di ptite trimblene, e sincieus latén, Trifolium dubium. Gn a deus tchivroûs k' adschindèt les shijhes e Pré al Rogne po s' fôrer d' blanc coucou, di djaene coirvesse, di pate di tchet ou d' raigra (S. Fontaine). 2. sôre di ptite luzere, e sincieus latén, Medicago lupulina. F. lupuline, minette. Disfondowes: cwarvèce, cwèrvèce, cwèrèvèce. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do flamind korenvitse (vece des frumints). Coinrece payis d' Lidje & Hôte-Årdene.

coirzenoxh [advierbire] 1. avou s' coir et ses oxheas, tot djåzant d' ene djin (et nén tot-z evoyant ene ôte sakî estô d' lu). Å cmince, li djudje aveut rfuzé li procuråcion ki Zande aveut dné å pårlî, et dmander ki l' ome si vegne prezinter coirzenoxh divant les noerès cotes (L. Mahin). Il a passé dins li tchminêye coirzenoxh. F. en chair et en os. 2. >> magnî coirzenoxh: a) tot raspepiant les oxheas, tot djåzant do magnaedje d' ene biesse. Il a magnî l' live coirzenoxh. Si t' vas trop près do gros tchén, i t' magnrè come on soret, coirzenoxh. F. dévorer. b) magnî galoufmint. 3. (imådjreçmint) pår. Dj' a vizité l' tchestea, del cåve å gurnî, coirzenoxh. Les airs des djîles vos saizixhèt coirzenoxh. (H. Pétrez) >> si dner coirzenoxh po: bouter po ene boune ouve tant k' on pout. Abel Dumant si dnéve coirzenoxh pol comiece di Fleuru (H. Pétrez). F. payer de sa personne. Disfondowes: cwar-z-è-n-ohy, cwèr-z-è-n-oh, cwér-è-n-ohy, cwâr-z-è-n-och, cwar-z-è-n-ouch, côrzènouch, coûrzènouch, cwarzinouch, cwarèmouch. Etimolodjeye: aplacaedje d' ene advierbire "e coir et-z en oxh" (avou l' coir et les oxhs).

coisse [f.n.] arondis oxheas ki s' asployèt d' on costé sol schene do dos, di l' ôte costé so li sternom. Li londmwin ki l' vatche aveut velé, elle a yeu l' touma; ele s' a-st aflaxhi al tere sins s' polou rilver, li tiesse riployeye so les coisses (L. Mahin). >> To m' soyes les coisses: to m' anoyes. Disfondowes: cwèsse, cwasse, côⁿsse, cwâsse, coûsse. F. côte. | coistrece [f.n.] 1. sôre di peme k' a des ptitès royes ki vont del cawe al moxhe, a môde des coices. >> dobe coistrece, simpe coistrece: sôres di pemes coistreces. 2. (stindaedje) forveyowès lines ki vont d' on pôle a l' ôte so ene bole daegnrece, et ki l' tins est ene eure pus vite (viè l' coûtchant) u ene eure pus tård (viè l' livant) a tchaeke. F. méridien, fuseau horaire. >> coistrece di Grinwitch: li cene ki passe pa Grinwitch, et ki sieve di referince po les eures. rl a: eure. 3. a) come ene cadje fwaite so l' eskelete pa totes les coices. F. cage thoracique, b) pårteye do coir basteye so ces oxheas la. Mi cour schete mi coistrece; dji so ki hane come on tchén k' a corou dijh kilometes lon après on cier. (L. Mahin). F. thorax. Disfondowes: cwestrèce, cwastrèce (côⁿstrèce). Etimolodjeye: cawete -rece.

coixhî (codjowaedje) I. [v.c.] fé do må å coir. C' est drole, el guere: a l' innmi coixhî k' on-z a fwait prijhnî, on lyi rmete tot l' sonk k' on lyi a fwait piede e saetchant dsu (C. Quinet). rl a: sicoixhî. F. blesser. II. si coixhî [v.pr.] si fé do må. rl a: si schoircî. Etimolodjeye: erî-rfwait latén quassiare (spiyî, casser).

cok d' awousse [o.n.] sôre di gros vete potcha, k' on voet el Walonreye e moes d' awousse. rl a: crikion. F. sauterelle. >> Li copixhe et l' cok d' awousse: foirt rilomêye fåve da Lafontinne.

cok, poye di brouhire brouwire [o.n.] sôre di såvadje cok, avou des belès coleurs, ki vike ezès brouwires, e sincieus latén Tetrao Urogallus. F. grand tetras. rl a: pitit° cok di brouwire >> esse come deus coks di brouwire ki montèt so ene croupete: esse higne et hagne, presse a s' apougnî. Franwal: ahåyant po: "être bec et ongles, vouloir en découdre".

cokeacok [o.n.] sôre d' orkidêye copurade ene des cenes k' ont on dobe agnon, metans Orchis maculata eyet Orchis militaris. Etimolodjeye: no d'acolaedje no + no (motoit loyî pa l' adjondrece "et"), tot rwaitant les deus bokets d' l' agnon: li ci k' a dné l' plante di l'anêye, c' est l' cok, eyet l' ci ki va rdjeter l' anêye d' après, c' est l' cokea. rl a: mwin-do-Bon-Diu-et-pî-do-diale. rl a: vatche-e-vea. Disfondowes: cokêcouk. Sorcoinrece di Spå.

cokeacok (Orchis maculata) (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

colåd-piråd [o.n.] ôrimiele. Disfondowes: colaud-pîraud, colôbriyô; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.29 ey el notûle 8.54. Coinrece Roman Payis.

Colåd-Rodje-Betch [n.dj.] croxhe-djambot do froed. Dj' ô rahaener, sôtler, naxhî Colåd-Rodje-Betch pattavå mi åme (E. Lempereur).

colchicene, colchike rl a: coltchicene, coltchike.

colé [o.n.] pinderloke ki les femes si metèt å cô. Disfondowes: colé, colié, coliè. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. collier.

colé 2 rl a: golé.

colebale [o.n.] 1. (mot d' tcherpetî) li pus ptit des bwès d' tcherpinte, 2 so 4 cm. On dit eto: tringue, late. 2. bårea d' fier (d' ene finiesse di prijhon, evnd).

coler 1 [v.c.] plaker. Vosse moirtî n' cole pus.

coler 2 [v.c.] vudî (on likide) dins on coloe, po rsaetchî les mannestés. F. filtrer. | coloe [o.n.] 1. usteye des cinsîs modeus d' vatches: gros traitoe, avou on fén drap po fé passete, k' on mete dissu l' djusse, po passer l' laecea djusse modou, et ndè rsaetchî les mannestés foû. F. passoire, entonnoir, filtre à lait. >> dijhaedje di trawé coloe: canlaedje. Mete ti pî so les djhaedjes des trawés coloes (J.M. Kajdansky). F. médisance, commérage. 2. lindje k' on mete didins l' traitoe, et ki rtént les nichtés. Prinde on coloe, li loyî do mî k' on pout; coler tote li tchôdronêye disk' a tant k' ça n' gote pus (ramexhné pa P. Otjacques). F. étamine. Disfondowes: colwè, coulwè, couloû, coulwa.

coloe: coloe dissu l' djusse å laecea (poirtrait saetchî pa L. Mahin)

coloe: dessinaedje da P. Defagne.

coleû rl a: coler 2 \ coloe.

coleur [f.n.] sinsåcion kel cervea riçût a pårti des ouys, ki provént del wachlire del loumire ki rispite foû des sacwès k' on rwaite. F. couleur. >> endè vey di totes les coleurs: aveur bråmint des rujhes. Disfondowes: coleur, couleur.

colevrot [o.n.] biesse come ene cwate-peces mins sins pates (çou ki fwait k' on l' prind sovint po on sierpint), 15 cm long, e sincieus latén Anguis fragilis. Li colevrot hante les setchès plaeces, les fagnes, les paxhis, les djårdéns, les håyes, les bwès; i passe l' ivier e s' metant a rcoet a pårti d' octôbe disk' al difén di fevrî (S. Quertinmont). rl a: dizi, colourdea, sicorlot, anweye di håye, cawé vier. F. orvet. >> si ctoide come on colevrot: si ctoide di tos les costés. Disfondowes: colèvrot, colivrot, coulèvrot, coulvrot. miersipepieuzmint el notûle ALW 8.97 (Coinrece Payis d' Dinant & Etur-Sambe-et-Mouze, rl el mape ALW 8.58).

colevrot (did sol Daegntoele).

colnijhî rl a: colon 2.

colodion [o.n.] maxhåd d' alcol et d' eter avou des ptits bokets d' wate, k' on s' sieve e cérudjeye po fé on pansmint ki plake a ene plåye, a ene kernaxhe.

coloe rl a: coler 2 \ coloe.

colon 2 [o.n.] djin ki prind d' foice ene plaece, on payis ki n' est nén da sinne. | colneye [f.n.] plaece k' on colon a prind d' foice. Disfondowes: colonîye, colonèye, colneye. | colnijhî [v.c.] fé do colon. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "coloniser", sol piceure di "bracnî". Disfondowes: colonizer, colonizè, colonijî, colnijî, colnihî. | colnijhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "colnijhî". >> colnijhaedje culturire u: colnijhaedje tuzançrece: tour po s' rinde mwaisse del tuzance d' on peupe. Cwand on tuze ki l' S.L.L.W. a fwait rexhe on papî wice k' on trove 12 côps li mot "patois" et 2 côps l' mot "patoisant" on s' rind conte ki l' colnijhaedje culturire a fwait des ravaedjes (R.A.A Viroux). F. colonisation culturelle. >> coca-colnijhaedje: colnijhaedje på vicaedje des Amerikins, avou boevaedje di coca et d' limonådes, les soft drinks, lopaedje d' amagnîs sol hapåd, les fast-food, et l' bômelisté. Totafwait eshonne, c' est çou k' on cwereu ostralyin a lomé coca-colnijhaedje, on racoûti po "Coca-cola-colnijhaedje". Disfondowes: colonizadje, colonizèdje, colonijâdje, colnijadje, colnihèdje.

colonizåcion [f.n.] colnijhaedje. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "colonisation".

colonizer rl a: colon 2 \ colnijhî.

colon-piron [o.n.] ôrimiele. Disfondowes: colon-pîron, colô-pirô, colôbriyô; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.29 ey el notûle A.L.W. 8.54. Coinrece Roman Payis.

Colrute [n.dj.] no d' famile di Flande, e F. Colruyt, Corluy. Etimolodjeye: djins ki provnént di Koeruit u Koereit, no d' plaece e Flande vinant do walon "côrete" (bwès d' côrîs).

Colruyt rl a: Colrute.

coltchicene [f.n.] drouke k' on saetche des grinnes di sizrece. Tot dismantchant l' pwezon des grinnes di coltchike, et li spurer, on-z a saetchî foû l' coltchicene, k' on s' endè sieve dins les crijhes di gote (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "colchicine".

coltchike [f.n.] plante, e sincieus latén Colchicum autumnale, ki vént dins les frexhès plaeces, ki foye e bontins, et ki florixh e waeyén-tins, avou des blankes, des rôzes, u des violêyès fleurs. >> nos walons del coltchike: cizete, cizrece, cizete di waeyéns, vatche-e-vea, touwe-tchén, moirt-des-tchéns, tchén-lêye, cou-tot-nou, boû, cotchot, pés-d'-vatche, tete-di-vatche, tiesse-di-vatche, vete-lisse. Disfondowes: coltchike, colchike, colchëke.

coltchike: On voet bén ki l' pistil est dins tere (Poirtrait hacné sol Daegntoele). Ôtès fotos: rl a: vatche-e-vea, touwe-tchén, cizete, pés-d'-vatche.

colwè rl a: coler 2 \ coloe.

com- (coprinde, combén, compére) rl a: co- (coprinde, cobén, copere).

Comanster / Cmanster [n.pl.] ancyin hamtea di Bhô, en Alm. Gommelshäusen, rimetou e 1977 avou l' intité del Viye Såm; lingaedje do payis: walon (les ôtes hamteas di Bhô djåzèt lussimbordjwès). Istwere: Dizo l' Ancyin Redjime, Cmanster a todi stî dpindant del Conteye di Såm, çou k' esplike k' on-z î djåze walon. E 1823, Comanster va-z esse rimetou avou l' comene di Bhô (lussimbordjwès-cåzant), mins les djins wådront leu lingaedje walon. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon: Goma-ster (siter da Goma).

combén rl a: kibén.

Comblin-å-Pont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Comblain-au-Pont, divnou intité avou l' minme limero del posse: 4170; limero diyalectolodjike: [L 116]; >> ban d' Comblin-å-Pont: Comblin-å-Pont avou: Poûsseur.

comene rl a: kimon \ comene.

comere rl a: kimere.

comince, comincî, cominçmint rl a: kimince \ kimincî, kiminçmint.

cominion rl a: comunion.

c(o)mon rl a: kimon.

compas [o.n.] usteye avou deus djambes, ene avou ene ponte eyet l' ôte avou on croyon ou ene sacwè po scrire ki s' vént emantchî dzeu, et ki sieve a dessiner des cekes.

compleyes [f.n.t.pl.] (rilidjon crustinne) priyires k' on dit al nute, tos les djoûs dins les moustîs, et pacô li dimegne dins les pårotches. C' est l' deujhinme priyire del djournêye. On dit eto: priyires d' après-rciner. F. complies. grek: apodeipnon. roumin: dupë-cinar. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "complie", do latén d' eglijhe completa hora, dierinne eure (di priyire).

composse [o.n.] ansene fwaite sins flate, do pourixhmint sins air di fenaesses, bouxhons, peletes, evnd. >> Composse Binde: binde di tchanteus d' rok e walon, e F. Compost Binde (1995-2000). Li pådje des Composse Binde. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "compost". | compossåve [addj.] ki pout siervi a fé do composse. D' on costé des batchs ås mannestés, to metes les plastiks, et di l' ôte des costés, tos les compossåves. Etimolodjeye: bodje composse, cawete -åve, 2002.

comprinde rl a: coprinde.

comunion [f.n.] (rilidjon catolike) 1. moumint del messe wice ki les djins rçujhèt ene osteye a magnî, ki rprezinte li coir do Crisse. 2. ceremoneye ki les efants vont pol prumî côp al comunion. >> pitite comunion: ceremoneye ki les efants comunièt pol prumî côp, diviè l' ådje di shijh set ans. On dit eto: påkes. >> grande comunion; u : comunion solanele: grande ceremoneye, rilidjeuse et d' famile, cwand les efants, diviè doze ans, rinovlèt did zelminmes les promesses di leu bateme. Douvént k' ces efants la, ki fjhént leu comunion solanele tot djhant: " Dji m' atatche a Djezus-Cri po todi " li dimegne d' après, on n' les voeyeut ddja pus a messe ? (A.G. Terrien, ratourné pa L. Mahin). Loukîz a: porfession d' fwè.

comunyî [v.s.c.] aler al comunion. Dji comuneye a todi basse messe.

con- / com- (divant B et P) [moite betchete] di sacwants calcaedjes do francès, nén rwalonijhîs. convoye, convwè, comprinde, consecant, competer, confonde.

Condroz [n.pl.] contrêye del Walonreye, inte Sambe et Mouze (après Nameur), a Bijhe, et l' Fagne eyet l' Fåmene a Nonne. Dji so coboy a l' Ouwesse do Condroz; Nålene våt bén el Colorado (A. Gauditiaubois). | Condrozî, Condrozire [o.f.n.] onk (ene) do Condroz. | Condruze [o.n.] (mot d' istoryin) ancyin (ancyinne) Bedje ki dmoréve sol Condroz et l' Hôte-Årdene.

conén [o.n.] robete. Disfondowes conin, conéⁿ coné. Sorcoinrece Payis d' Måmdey. Etimolodjeye: lat cuniculus (minme sinse).

conén

confonde 1. sipiyî. Il a confondou l' manaedje. 2. touwer. Si dji n' mi raténreu nén, dji t' confond.

Congo [n.pl.] 1. no di deus payis d' Afrike colnijhîs pås Bedjes (Congo-Kinshasa) et pås Francès (Congo Braza) et l' aiwe k' î court. 2. no d' plaece di sacwants viyaedjes, inte di zels Limlete et Ôtchamp, lomêye insi paski l' solea î tape fer (metou a Nonne). | Congolès, Congolesse I. [o.f.n.] onk (ene) do Congo-Kinshasa, u do Congo-Braza. II. congolès, congolesse [addj.] a vey avou l' Congo. >> Pårlaedje congolès: tchanson da François Loriaux.

conin 1 rl a: conén.

conin 2 rl a: counea.

Conse [n.pl.] viyaedje almand, en almand Konzen, metou sol Hôte Fagne, tot astok del Walonreye, et ki l' aiwe di Vesse î prind sourd djondant. Loukîz a: Reutxhene.

consecwince [f.n.] çou ki shût ene faitindje. F. conséquence.

consire [f.n.] gros moncea d' nive ki s' a fwait shofler på vint. C' est ene miete çoula k' i fåt fé avou nosse lingaedje: planter des håyes, po les voyaedjeus esse å rcoet do vint et a houte des consires, po bén vey eyou çk' on rote cwand il a nivé (L. Hendschel). I tapèt ås consires, l' ivier, cwand k' el bijhe hoûle (L. Piron). On n' såreut côper å court pa les pazeas, avou les consires (J. Lahaye). Li grosse saedje-dame efoncive dins les consires disk' å banstea avou l' efant dvins (M. Hicter). rl a: banc, hourêye, hougne di nive. F. congère. Disfondowes: consîre, côssîre, conzîre, conzière, canzière, gonsîre, gansière, consîdje, consîye. miersipepieuzmint el notûle ALW 3.94 ey el mape ALW 3.29.

 Consire (poirtrait did sol Daegntoele).

consone rl a: cossoune.

contåbe [o.f.n.] ome (feme) di mestî responsåve di rapoirter les rzultats po çou k' est des afwaires di çanses, po ene eterprijhe, ene soce ou co ene mierdjin, sorlon les lwès do govienmint et les regues do mestî.

conte 4 [o.n.] 1. (el hôte moyinådje) fonccionaire lomé pa l' impreur, li rwè po manaedjî on boket d' l' impire. Ci boket si loméve ene conteye. 2. (el basse moyinådje et co asteure) tite di nôblesse padzo l' duk. | contesse [f.n.] feme d' on conte. | conteye (f.n.) teroe la k' on conte a li håteu.

continint [o.n.] grande masse di tere ki tént eshonne. F. continent. >> les shijh continints: Afrike, Amerike, Antartike, Azeye, Oceyaneye ey Urope. Etimolodjeye: do latén "continere", tini eshonne.

contrubate (codjowaedje) [v.c.] forbate (dire waeraxhmint li contråve d' èn ôte). Disfondowes: contrèbate, contrubate.

contrumasse [f.n.] peclêye.

contwer [o.n.] candlete.

conversåcion [f.n.] cåzaedje inte des djins, tapaedje di dvize. Come il est sourdaexhe, d' ene mwin, i drouve onk di ses schoûtoes po n' rén piede del conversåcion (C. Massaux).

convoye [f.n.] 1. cawêye di djins, d' éndjins k' alèt et vni. E ç' botike la, ci n' est k' ene convoye di djins dispu å matén et disk' al nute. N' avoz pus sovnance des convoyes di djins d' veye ki vnént, tins del guere, et braire po k' on lzî dnaxhe ene crosse di pwin ou on canada (A. Georges, rat. pa L. Mahin). On dit eto: floxhe. F. foule, va-et-vient, cortège, défilé, allées et venues. 2. cawêye di djins et leus ehales, k' evont eshonne dins l' minme direccion. Li convoye rashonnêye pa Godfroed d' Bouyon, fwaite di Walons, di Francès do Nôr et di Lorins, endè va li 15 d' awousse 1096 (T. Dumont). F. convoi. Disfondowes: convôⁿye, convôye, convoye. Etimolodjeye: calcaedje ancyin do F. convoi (avou wårdaedje del betchete francesse con-).

convwè [o.n.] cawêye di wagons di tchmin d' fier. Troes eures catoize ! Li convwè mousse e l' gåre di Nameur, pile a tins ! (J. P. Dumont). F. convoi. Disfondowes: convwè, convwa. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "convoi" (minme sinse), 1850.

convweyî convoyî (codjowaedje) [v.c.] 1. (mot d' colebeu) moenner (des colons) di leu colebî disk' al plaece di tape. 2. aconcoister po waeranti des djins, des tchedjes di sacwès d' valeur. F. convoyer. Disfondowes: convoyî, convwèyî, convwayer. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "convoyer". | convweyeu convoyeu [o.n.] (mot d' colebeu) li ci ki convoye les pidjons, et lzès låtchî. Les pidjons sont voyîs evoye pa on convoyeu, et, del matinêye, li posse anonce li låtchaedje (J. Goffart). F. convoyeur. >> les convoyeus ratindèt u rawårdèt: les convoyeus sont-st arivés al plaece del tape, mins i n' låtchèt nén co les colons, pask' i fwait mwais tins u ôte tchoi (l' anonce esteut fwaite å posse). Disfondowes: convoyeu, convwèyeu, convwayeu. | convweyaedje convoyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "convoyî". F. convoyage, convoiement. Disfondowes: convoyèdje, convwèyèdje, convwèyadje, convwèyâdje, convwayadje.

copadecô [adv.] tenawete. Ayi, i vént copadecô e leu måjhone. F. parfois, régulièrement, de temps en temps. rl a: cobén 2. Etimolodjeye: mot d' acolaedje adviebe (co) + ôte adviebe (padecô). Coinrece Basse-Årdene.

cope 2 [o.n.] (vî mot d' cinsî) lamea (des tchvås d' trait). F. palonnier. | copea [o.n.] cope (des tchvås d' trait). Disfondowes: copê, copia. F. palonnier. | coplî [o.n.] cope (des tchvås d' trait). Disfondowes: coplî, coupli, coprê, coplê. rl a: lame 2 (foto). F. palonnier. Coinrece Payis d' Lidje.

côpe-gueuye [o.n.] plaece ki c' est riskeus d' î passer (k' i gn a des hapeus d' boûsse, des innmis). F. coupe-gorge. Disfondowes: côpe-gueûye.

côper [v.c.] 1. taeyî dins (ene sacwè) po ndè fé des bokets. F. couper. >> côper on liård e cwate: rl a: liård. >> côper ene çanse e deus: rl a: çanse. >> I côpréve on sô e deus: rl a: sô. 2. ameder. Si tchet divna on prince charmant ki lyi djha: dji so seur ki t' rigretes di m' aveur fwait côper! (Henry Lepage). F. castrer, émasculer. | côpeu, côpeuse u côpresse [o.f.n.] li ci (cene) ki côpe. Il ont toumé so des côpeus d' tiesse. F. coupeur. | côprece [addj., todi padrî] ki côpe, k' a a vey avou l' côpaedje d' ene sacwè. >> fier côprece: ricepe des soyeus d' long. On dit eto: rifindrece. F. scie de scieur de long. Etimolodjeye: cawete -rece.

copere-loriot [o.n.] ôrimiele. Disfondowes: copére-loriot, copêre-lôriot, compére-lôriyot, compère-loriot, compêre-lôriot, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.29 ey el notûle A.L.W. 8.54. Coinrece Payis d' Nameur & Basse-Årdene.

copete [o.n.] 1. dizeu d' ene sacwè k' est å hôt. Al copete di l' åbe, gn aveut-st on raskignou. Li tchet a monté al copete del dresse. Van Impe a-st arivé prumî al copete do Mont Ventoux. rl a: houpî. F. cîme, sommet, dessus, faîte. 2. dizeu d' ene cårire, d' ene schålance. Il aveut-st arivé al copete dins l' årmêye. >> al fene copete del schåle: tot odzeu dins l' politike, les oneurs. Franwal: ahåyant po: "au faîte de la gloire", "au sommet de sa carrière". Disfondowes: copète, coupète, copate, coupate. | copetrin, inne [addj.] 1. k' est metou al copete. C' est des antenes copetrinnes pol tévé. 2. (linwyince) ki s' prononce avou l' copete del boke, tot cåzant di voyales. Li "i", c' est ene voyale copetrinne. F. apical. Disfondowes: copètrin, èn.ne, coupètrin, ène. Etimolodjeye: bodje "copete" avou li cawete di pôzicion -rin, 1995.

côpeu å bwès [o.n.] bokion ki fwait les coides di bwès, tot ctaeyant les åbes abatous.

copiner (codjowaedje) [v.s.c.] djåzer avou des soçons, di tot et d' rén. On dit eto: soçner; loukîz a: berdeler, djåspiner et al sinonimeye. F. causer, bavarder. Etimolodjeye: bodje cope, cawete -iner. | copene [f.n.] cåzaedje di deus djins ki copinèt. Et pus ele court al copene, A djadjawe avou l' vijhene (O. Fabry). >> bate copene; u: >> taper ene copene avou: djåzer avou (des soçons). Dj' a sopé avou des sovrins, souwé avou des payizans, tapé des copenes avou des tuzeus (L. Hendschel). On bråve ome, li curé, ki tapéve voltî ene copene avou nost ome et afeye djouwer cénk royes avou lu (J.P. Dumont). Loukîz a: djåze, divize. F. faire un brin de causette. | copinreye [f.n.] trope di djins ki s' rashonnèt aeurêymint, po copiner inte di zeles. Loukîz a: djåspinreye. F. groupe de conversation. Etimolodjeye: cawete -reye, 1995.

copiter rl a: kipiter.

copiutrece [f.n.] (nén rabaxhant mot) éndjole ki fwait totès sôres di cårculaedjes, et ds ôtès ovraedjes eto. On dit eto: djéndjole, agayon. F. ordinateur. >> copiutrece abruvoe: dins on ruslî d' copiutreces (rantoele divintrinne), li cene li pus grosse ki les ôtes s' î polèt aler abruver (cweri totes les dnêyes). Po cmincî, c' est l' copiutrece-abruvoe del societé k' aveut calpeté, et nén moyén do rapexhî les dnêyes (Lucien Mahin).

coplemint [o.n.] 1. (croejhete) mot u fråzlete coplêye å viebe, et l' espliker. >> coplemint direk, u: droetrin coplemint: coplemint ki respond a l' kesse "cwè ?" u "kî ?", on côp k' on-z a dit l' viebe. Cwand on touméve astok etot studiant l' istwere, Les coplemints direks ubén les analijhes, Cwand les rowes, dins nosse tiesse, ni tournént pus foirt bén, On mawyive des fayenes po-z ecråxhî l' molén (L. Piron). F. complément (d'objet) direct. >> coplemint nén direk, u: nén droetrin coplemint: coplemint ki respond a l' kesse "a cwè ?" u "a kî ?", on côp k' on-z a dit l' viebe. F. complément (d'objet) indirect. >> coplemint di plaece, di tins, di manire, di cåze, evnd.: coplemint ki respondèt ås kesses: wice ?, Cwand ? Kimint ? Pocwè ? F. complément circonstanciel de lieu, temps, manière, cause. 2. rawete. Dji vôreu bén on coplemint d' racsegnes. Disfondowes: complémant, complémint, coplémint, coplèmint. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. complément (minme sinse), avou assaetchance di l' addjectif "coplé", et del betchete co-.

copon [o.n.] 1. tiket (pitit papî po payî l' tram, li trin, l' avion). rl a: biyet. 2. tiket k' est bon po dipus d' on djoû. F. abonnement, titre de transport. >> copon d' samwinne: copon k' est bon po ene samwinne. F. abonnement hebdomadaire.

coporå, coporåle[o.f.n.] pus bas des mwaisses-sôdårds. Dj' esteu portant ddja divnou coporå Et dj' esperéve bénrade passer sordjant (C. Duvivier). Disfondowes: coporau(le), caporâl(e), caporaul(e), caporal(e).

copurade [adv.] 1. mostere ki l' fråze k' on va dire est pus djusse, u arive bråmint pus sovint ki l' cene k' on vént d' dire. Les stoeles cloyèt pacô èn ouy, mins copurade, ele corèt s' muchyî, come des efants serés racorèt dins les cotes di leu mame (J. Fauconnier). F. plutôt, surtout. 2. mostere k' on va dner on pus stroet sinse a ene sacwè d' djenerå. Raverdi c' est ridivni vete, copurade tot cåzant des campagnes a l' rivnowe do bontins u après ene setchresse. F. en particulier, spécialement.

copuvite [adv.] copurade.

corå [o.n.] (rilidjon catolike) pitit gamén ki sieve li priyesse, a l' åté. Li corå apice li coirnet, distoûne li metche po-z avurer do feu, et hay evoye après l' creche (J. Calozet). rl a: åcolete, sierveu. F. acolyte; enfant de chœur. Disfondowes: coraul, corâl, corau. Etimolodjeye: Coinrece Payis d' Lidje, di Nameur. Disfondowes: Calcaedje riwalonijhi do F. choral (k' a a vey avou l' keur di l' eglijhe).

corå (dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén).

corade [adv.] bénrade. rl a: bénvite, béntoit, torade, dabôrd, totaleure, totasteure, divant waire, divant nén beacôp, covite, codabôrd. F. bientôt.

Corçale [n.pl.] 1. hamtea di Sint-Djri, e F. Corsal. 2. plaece di Fexhe. Etimolodjeye: latén corticella (pitite cinse); rl a: Courcele, Corti-Wodon, Corti-Noermont.

coreccion [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). rl a: coridjaedje. F. raclée, correction. >> fote°, ramasser° ene coreccion.

cori I. [v.s.c.] 1. fé aler raddimint ses djambes, tot djåzant d' djins et d' biesses. F. courir. >> cori come on live, come ene bixhe, come on disraté: cori rade. F. ventre à terre. >> dji t' rårè sins cori: mançaedje a onk (ene) ki vs a djouwé ene kénte, et k' årè co dandjî d' vos. >> sins lon cori; u: divant lon cori: bénrade Bénrade si nos n' fijhans rén conte del plåke, on n' pålrè pus d' nozôtes sins lon cori (Richard Gueumine). F. bientôt, sous peu. 2. aler so valêye, tot djåzant d' l' aiwe, u d' on likide. Dj' a l' nez ki court et mes pîs ki sintèt: ça n' mi va nén; dj' a l' creva. F. couler. 3. piede di l' aiwe, tot djåzant d' on plafoné meur, d' ene måjhire di rotche. On dit eto: braire, goter, sûner. F. couler, suinter. 4. piede si intche tot djåzant d' on bik. Gn a on croyon-bik k' a corou dins m' ploumî. II. [v.c.] 1. roter so tos (les tchmins). I court les voyes come hêcheu. 2. dins l' ratourneure: >> cori on risse: prinde on risse. Dji n' cour nou risse ki dji m' fwaiye magnî. III. cori après [v.c.n.d.] 1. cori po ratraper. >> dji n' cour nén après: dji n' inme nén d' trop (èn amagnî). Franwal: ahåyant po: "ça ne me goûte pas". 2. aler vey totes (les femes), tos (les omes). I court après les femes des ôtes. On dit eto: tourner åtoû. IV. si cori [v.pr.] dins les ratourneures: >> si cori foû d' lu; u: si cori les djambes foû do cou: cori rade. Les deus vîs s' corèt tot foû d' zels sins saveur apicî l' åwe (F. Duysenx). F. prendre ses jambes au cou. IV. [v.s.dj.] passer. I court co portant on pô d' air, dins l' tcholeur, s' on trove ene boune plaece (M. Frisée). | coreu, coreuse u courresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki court. F. coureur. >> coreu a pî, a velo, a moto, en oto: li ci ki fwait des coûsses. F. coureur à pied, coureur cycliste, pilote de compétition. 2. (pus stroetmint, a Bince) li ci ki va ramasser des cwårs po les soces di djîles. 3. li ci ki court après les femes, li cene ki court après les omes. On dit eto: Djihan-comere F. coureur de jupons, coureuse d'hommes. | coraedje 2 [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "cori". F. course, écoulement, flux. 2. plaece ki l' aiwe court. F. fuite, écoulement, déversement, dégorgement. | corince [f.n.] foite schite. F. dyssenterie. | courreyes I. [f.n.] coûsse di bråmint des djins eshonne. Pattavå les voyes, c' est ene courreye d' efants, des bruts d' tabeurs, di muzikes et d' xhiletes, come al dicåce (J. Calozet). II. [f.n.t.pl.] totès coûsses sins aveur çou k' on vout. El mestî d' galreyisse est foirt hodant et scrandixhant: i fåt ene peclêye di sôs, gn a des masses di courreyes, et des eguegnes di totes les cognes. (L. Mahin). On dit eto: coratreyes. F. agitation, démarches inutiles. | corî [o.n.] 1. pitit pourcea. On dit eto: moyinea. F. porcelet, goret. 2. çou ki vént pal posse. F. courrier.

corinveye [f.n.] coulot metou tot å mitan d' ene veye. F. centre-ville. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon d' on no (corin) et d' èn ôte no veye, 2000.

Côrire (so plaece: Corêre) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Courrière, rebané avou 5336 Assesse; limero diyalectolodjike: [Na 117]; vî limero del posse: 5336. Etimolodjeye: côrire (bwès d' côrîs), disfondowe namurwesse del cawete (-êre).

côrî [o.n.] bouxhon ki crexhe dins les bwès, e sincieus latén Coryllus avellana, et ki dene des noejhes (des noejhetes). rl a: noejhî, noejhtî. >> on topet u ene hourêye di côrîs: tos les montants d' côrîs ki djetèt so on minme sito. F. coudrier, noisetier. >> noer côrî: havurna (Sorbus aucuparia). Disfondowes: côⁿrî, côrî, conrî, coûrî. Etimolodjeye: latén coryllus (minme sinse). | côre [f.n.] 1. baguete di côrî, po fé des håres u po schinler. On-z aléve ås côres divant l' ivier, pus on les leyive breni, po les schinler tins d' l' ivier. Po l' bati do panî, to vierdjeyes deus côres, po fé les deus cekes (L. Mahin). rl a: håre. >> aler ås côres u aler code des côres: els aler côper so les côrîs. >> on fwè d' côre: ene bote di côres. >> schinon d' côre: schinon. 2. baston d' côrî. To n' as k' a cweri après ene bele côre po fé on mantche di merlin. 3. (såvadje) côre: a) côrî des bwès, eneviè li noejhî des cortis. b) havurna (Sorbus aucuparia). >> al Côre: no d' plaece di Rotchåd, d' Erpint. >> å Côrbî (bî ås côres): no d' plaece di Montgniye (-Tigneus). >> Corwé (wé ås côres): no d' plaece di Botôssåt (Ucîmont). rl a: Delcôre, Cwareme. Disfondowes: côⁿre, coûre. | côrete I. [f.n.] 1. pitit côrî. >> ås Côretes: no d' palece di Bietris (Bertrès). 2. (pitite) côre. 3. (pa-z acmaxhaedje, a cåze do codaedje des håre so les deus åbes) havurna (Sorbus aucuparia). >> poes d' côrete: petche di havurna. 4. rinne côrrece. 5. bwès d' côrîs. >> su la Côrete: no d' plaece di Rcogne. >> Koeruit (Côrete): no d' plaece d' Opwijk (Flande). >> Koereit (Côrete): no d' plaece d' Asse (Flande). >> Colrute: no d' famile di Flande, e F. Colruyt, Corluy; djins ki provnént di Koeruit u Koereit. II. [addj.] dins l' ratourneure: rinne côrete: rl a: rinne. Disfondowes: côⁿrète, côrète, coûrète, conrète, conrate. | côrrece [f.n. & addj.] (rinne) côrrece: rl a rinne. | côrer [v.c.] bouxhî (so ene sakî) avou ene côre. rl a: zingler. F. flageller. | côroe [f.n.] (v.v.m.) bwès d' côrîs. >> e Côreu: no d' plaece di Djalhê. >> å Côrû: no d' plaece di Flostwè. >> Coûroû: hamtea d' Érine. rl a: Côroe, Côroe-l'-Grand. Disfondowes: côreu, côrwè, côrû, côroû, coûroû. Pc. courou. | côrea [o.n.] 1. pitit côrî. 2. pitit bwès d' côrîs. >> e Côrê: no d' plaece di Hôdî. >> Lu Côrê: rew di Dåvdisse. >> Côria: no d' plaece di Warjou. Disfondowes: côrê, côria. | côrire [f.n.] (v.v.m.) bwès d' côrîs. rl a: Côrire. | côrinne [f.n.] (v.v.m.) bwès d' côrîs. rl a: Côrinne. | côrnale [f.n.] (v.v.m.) pitit bwès d' côrîs. >> Cornele: hamtea di Ståve. Disfondowes: côrnèle. Etimolodjeye: bodje côre, dobe cawete inne + ale. | côrêye [f.n.] (v.v.m.) bwès d' côrîs. >> ås Côrêyes: no d' plaece di Djåce. | côrot [o.n.] (v.v.m.) 1. pitit côrî. 2. pitit bwès d' côrîs. >> Ou / Lu Côrot: no d' plaece di Transene. | côrioûle [f.n.] (v.v.m.) 1. pitit côrî. 2. pitit bwès d' côrîs. >> a Corioûle: hamtea d' Assesse. Disfondowes: côrioûle, côriole.

cori evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] 1. cori lon do ci ki cåze. Et, a nonne, cwand ç' mecouyons d' sordjant la lezî dna leu permission d' ene mwin, tot les fjhant saluwer d' l' ôte, i corît evoye, come des poyes å matén, cwand k' on drouve li bawete del poytreye (A. Lenfant). rl a: dårer evoye, peter evoye, sipiter evoye, voler evoye, filer evoye, zoubler evoye, zoupter evoye, zûner evoye, fritchter evoye, si saetchî evoye, sikifter, bouter° å lådje. F. s'enfuir, s'encourir, se sauver. Ingl: to run away. Ny weglopen. 2. passer et n' pus måy rivni. Et l' tins ki court evoye, ma fwè, ti nel contes nén (L. Warnant). F. se consumer. 3. passer pa on ptit trô foû d' ene djusse, d' ene buze, tot djåzant d' on likide. L' aiwe court evoye do saeyea. F. s'échapper, fuir, filtrer. Disfondowes: cori èvôⁿye, couru evoye, couru voûye, coru èvoye, vôⁿye. | coraedje-evoye [omrinne sustantivire] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol vierbire "cori evoye". Mins si c' est po rmete ciste aiwe la dins des mitan stopêyès buzes, et ki pixhèt a tos les metes, c' est furler et coschirer l' aiwe; gn a do sûnaedje-evoye tot do long des tuyos, et minme, håynetmint do coraedje-evoye e sacwantès plaeces (L. Mahin). Avou l' coraedje-evoye des MacLaren, gn aveut pus k' 15 pårteus å Grand Pris d' Francortchamp. rl a: sipitaedje-evoye. F. débandade, déguerpissement, défection, désertion, fuite d'eau, déperdition d'eau. Pluriyal: des coraedjes evoye. Disfondowes: couradje èvoye, courâdje avoye, coradje èvôye, corèdje èvôⁿye, couradje vôye. | coreu-evoye, coreuse-evoye u courresse-evoye [omrinne & femrinne sustantivire] li ci (cene) ki court evoye. Les coreus evoye, les djindåres les saetchént come des lapéns. F. déserteur, fuyard(e), fugitif (ive), évadé(e). Pluriyal: des coreus(es) evoye.

Ele cora evoye, tote sibarêye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

Côrinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Corenne, rebané avou 5620 Florene; limero diyalectolodjike: [Ph 25]; vî limero del posse: 5527. Etimolodjeye: côrinne (bwès d' côrîs). Disfondowes: Côrin.ne, Côrène.

coriyea [o.n.] emile. Disfondowes: coriê, coriya. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "courriel", noûmot fwait å Kebek avou l' viye cawete -el (-ea), 2001.

corogne [f.n.] tcharogne.

côroe [f.n.] côrî \ côroe.

Côroe no d' ancyins ptits bans del Walonreye: I. Côroe-l'-Tchestea, so plaece: Côrwè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Corroy-le-Château, rebané avou Djiblou. II. Côroe-l'-Grand [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Corroy-le-Grand, rebané avou Tchåmont-Djistou. Etimolodjeye: côroe (bwès d' côrîs), dizo l' disfondowe namurwesse (-wè) del cawete -oe.

Côroe(-l'-Tchestea): l' eglijhe (poirtrait hacné sol Daegntoele).

coron [o.n.] 1. a) dibout. "Bon coraedje !" brait l' cinsî då fén coron del tåve (H. Simon). Å coron del porcession, (gn a) ene pitite tchiproûle Avou des ptits féns crolés tchveas, C' est el Loubna Bènayissa (G. Spirito). A pårt motoit po les deus corons (li gåmès et l' picård), tos les ôtes Walons si plèt coprinde et s' djåzer åjheymint (A. Lamborelle). F. bout, extrémité, arrière, queue. >> coron d' ene lene di tram: Franwal: ahåyant po: terminus. b) fén. C' est ene boune ocåzion po dvizer di s' novea CD ki rexhrè å coron d' setimbe (J.P. Tondu). F. fin. >> avni å coron d' ses royes: ariver al fén di s' vicåreye, esse po mori. Franwal: ahåyant po: être au bout du rouleau. 2. a) coulot d' ovrîs, sovint metou dilé l' oujhene, avou totes les måjhons les minmes. I dmorént dins on coron do costé del Louvire. rl a: cazer. b) payis pierdou wice k' on-z est. I s' va piede, i n' conoxhe nén assez l' coron eyet avou l' froed ki vos edjale, sortot par nute... (D. Heymans). Ça va, dji n' a pont d' må, a rispondou Roga. Cotinouwez l' patrouyaedje dins l' coron (G. Michel). Nole ervindje ! Fok el silince des meurs displayis Del barake dismanveye D' on coron rovyî (J. Boitte). F. bled, patelin, coin, alentours.

coron (odzeu a droete del imådje), metou djusse djondant l' oujhene (foto hacnêye sol Daegntoele).

coron rassonré (foto hacnêye sol Daegntoele).

corone [f.n.] 1. >> corone d' ådje: ådje d' èn åbe (rond dins l' tronce d' èn åbe ki mostere si ådje) Dj' alans conter les corones d' ådje. 2. (v.v.m.) viye pîce di manoye d' ôr. Les corones di France passént å pus sovint a Lidje po cénk cårlusses tot ronds cwand nd aveut k' ene. Mins, d' après l' cri d' Peron, avou l' piete d' on payis a l' ôte, ele ni valént djusse cial ki cwate cårlusses et dijh-noûf patårs, et on n' måkéve nén d' disconter l' patår cwand c' est ki l' påymint ndè valeut les poennes. F. écu. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. >> ricweri ene corone a l' andje: po-z aler tirer del milice ou del rekisicion.

dobe corone d' ôr batowe a Bouyon e 1613 pol conte di Ferdinand d' Bavire (poirtrait hacné sol Daegntoele).

corone sint Djan [f.n.] airdiè. Disfondowes: corone sint Djan, courone sint Djan. Coinrece Payis de Bastogne.

coroye sint Djan [f.n.] airdiè. Disfondowes: corôⁿye Sint Djan, coroûye Sint Tchan, crôye Sint Dj'han, Clôye Sint Djan. Coinrece Payis de Bastogne.

cortedje [o.n.] convoye di djins ki fiestèt ene sacwè. Les "Minåbes di Yache" vinént dins les viyaedjes po les cortedjes , å cmince do 20inme sieke (G. Havelange). Loukîz a: porcession, etermint. F. cortège, défilé. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. cortège.

Corti no di des ptits bans del Walonreye: I. Corti(-Wodon) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cortil-Wodon, rebané avou Ferneamont. II. Corti-Noermont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cortil-Noirmont, rebané avou Tchåsse. Etimolodjeye: patwès latén "cortile" (cinse); rl a: Corçale. | Cortijhyin, inne [n.dj.] dimanant(e) di  Corti. Disfondowes: Cortizyin, Cortijyin, Cortihy'yin.

cortizer courtizer [v.s.c. & v.n.d.c.] frecanter (avou). Li pere trove ki s' valet a rompou ses acoirdayes avau l' blanke comere k' i courtizéve avou leye (E. Pècheur). Etimolodjeye: calcaedje do vî francès courtiser. | cortizaedje courtizaedje [o.n.] frecantaedje. | cortizeus courtizeus [o.n.t.pl.] hanteus.

corwaitî [v.c.] 1. bén rwaitî po sayî d' coprinde. On ricnoxhe åjheymint les piralinnes dins ls analisses, et les martchands d' cråxhes po les torteas divèt fé corwaiti tos les noveas arivaedjes d' ôle di friteure k' i rçujhèt (L. Mahin). Dji vôreu vormint esse ene pitite sori po vey comint çki les djudjes federås vont corwaitî les emiles (L. Mahin). Dji n' a nén corwaiti l' afwaire, mins on pôreut atåvler on scrijha LH come ça egzistêye didja divins ds ôtes lingaedjes (S. Quertinmont). F. analyser, examiner. 2. (mot d' éndjolisse) riwaitî tofer a ene fonccion d' ene éndjole, d' on programe. F. contrôler. Ingl. to monitor. Etimolodjeye: bodje waitî, dobe betchete co- (a bon refoircixhante) + r-, 1995. | corwaitaedje [o.n.] accion d' corwaitî; si rzultat. F. analyse, examen, contrôle. Ingl. monitoring. | corwaiteu, corwaiteuse u corwaitresse [o.f.n.] li ci (cene) ki corwaite. Dins l' Calindrî 99, gn a on boket da Gilbert Colleaux, on fén corwaiteu des biesses des bwès. Tos les corwaiteus del bourse ni voeyèt nén ça d' on trop boun ouy. F. analyste, critique observateur, trice. | corwaitoe [o.n.] 1. (mot d' éndjolisse) programe ki corwaite ene fonccion d' ene éndjole. >> corwaiteu del tchedje del batreye: pitit programe po corwaitî li tchedje del batreye d' ene axhlåve copiutrece. Ingl. battery charge monitor. 2. machine di corwaitaedje. Disfondowes: corwêteu, corwaitwè, corwêtoû.

Côrwè rl a: Côroe.

cosmonote [o.f.n.] cirnaivieu(se). Li viye feme nos oyeut djåzer d' cosmonotes; Cwè çki c' est di ces "come-nozôtes" la ki vs dijhoz ? (J.D. Boussart). Etimolodjeye: calcaedje do F. "cosmonaute", vinant do russe, 1965.

cossén [o.n.] pitit saetch avou des nopes, po mete si tiesse dissu cwand on doime, u mete so on xhame po-z aveur bon des fesses, u aspoyî s' dos conte cwand on-z est ashid so on divan. Li ptit Djezus, del nute, a passé les cougnous dissu les cosséns. F. coussin, oreiller. >> on metrè les cosséns so les xhames°.

cossén d' pîs [o.n., pl. des cosséns d' pîs] decbete, ploumon. F. duvet, édredon, couvre-pieds. Etimolodjeye: clair aplacaedje di cossén eyet pî.

cossiner [v.c.] sicrire si sina, a mwintes so on papî k' on s' a metou d' acoird di respecter çou k' gn a ddins. F. signer, conclure, parapher (un pacte, un traité). Cdj. come siner. Etimolodjeye: bodje siner eyet betchete rifondowe co-, nén spotchåve, 1995. | cossina [o.n.] documint cossiné pa des payis. Li guere di Crimêye, c' est Napoleon III k' el moenna al Rûsseye, e 1854-1856, po dislaxhî France des ebertacaedjes do cossina d' Wîne. Li cossina do Trek (1990) po les payis d' l' Urope moussî dins l' zone di l' uroliård. rl a: pake, påye. F. traité. Etimolodjeye: bodje cossiner, cawete -a (absitroet rzultat di l' accion), 1995. | cossinant, e [addj.] ki cossene on papî. Si les cossinantès pårteyes ont des tuzêyes lon erî d' n' on l' ôte, on pake c' est l' mitan-voye k' a polou esse trovêye cwand k' tchaeke onk a yeu fwait bon cour so målès djambes (P. Sarachaga).

cossoune [f.n.] sôre di lete, ki rind on son del vwès, k' est espaitchî d' rexhe foû do gozî u del boke, et ki va fé l' atake u l' coron del sillabe. rl a: souner; rl a voyale. >> doûce cossoune: b, d, dj, g, j, jh, v, z. >> deure cossoune: p, t, tch, k, ch, xh, f, s/ss. >> adurixhmint des cossounes å coron: (ratourneure di linwincieus) prononçaedje d' ene doûce cossoune metowe al fén des mots come ene deure cossoune: Atincion: å coron des mots, li son "tch" si scrît pa des côps "dj" par egzimpe: "rodje, bladje, araedje" si vont prononcî "rotche, blatche, arèdje"; po rtrover l' vraiye cossoune, i s' fåt dimander s' i gn a des ôtes del minme famile ki s' prononcèt avou "dj": "rodji, araedjî, bladjot" (L. Hendschel). Pondants et djondants: E walon, on wangne di saveur ricnoxhe les doûcès cossounes, ca ele sont foirt consecantes pol fonolodjeye: ele s' adurixhèt cwand k' ele sont å coron d' on mot; et ele ralonguixhèt tofer li voyale ki s' trove pa dvant (såf si c' est on "o"), çou ki fwait k' i gn a nén mezåjhe di scrire on tchapea so les a,e,i,u pa dvant ene doûce cossoune. >> rîle° des troes cossounes. Etimolodjeye: sivierba do viebe "souner", betchete co-, tcherpinte calkêye sol F. "consonne" (minme sinse).

coståd, e [addj.] stocaesse; rl a: castår.

cotaeyeu / ctaeyeu d' legnes rl a: kitaeyeu d' legnes.

cotchter [v.s.c.] aler ramasser des restants d' tcherbon so les teris. Disfondowes: cotch'ter, cot'ter. Etimolodjeye: viebe fwait sol no cotchet. | cotchtåve [addj., purade padvant] (mot d' industriyeu) tot djåzant d' on teri, k' on ndè pout co rsaetchî des ptits bokets d' hoye, avou des nouvès tecnolodjeyes. Il ont dné li djivêye des cotchtåves teris del Walonreye. Etimolodjeye: cawete -åve, 2003.

cotiron [o.n.] keute. F. coude. Etimolodjeye: bodje "keute", cawete -ron. Coinrece Payis d' Tchålerwè.

cotuzer I. [v.s.c.] tuzer foirt sincieuzmint. F. cogiter. II. [v.c.] situdyî comifåt. Dj' alans cotuzer li manire di radapter, dins nosse prope langue, les mots ki ns alans calker en èn ôte lingaedje (L. Mahin). F. plancher sur. Disfondowes: cotûzer, cotûzè. Etimolodjeye: bodje "tuzer", rifondowe, nén spotchåve betchete "co-", 1995. | cotuzeu, cotuzeuse, u cotuzresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cotuze. Disk' ås djoûs d' enute, c' est todi les viyaedjes k' ahessèt l' walon tot lyi fornixhant li pus gros di ses cotuzeus(es) et scrijeus(es) (L. Mahin). Al tiesse des studiants revinteus di May 68, gn av' on grand diale-e-coir, Daniel Cohn-Bendit, et padrî lu, des cotuzeus did hintche come li Régis Debré (L. Mahin). F. penseur (euse), philosophe, intellectuel(le). Disfondowes: cotûzeu, se. | cotuzaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "cotuzer". rl a: ratuzaedje. F. cogitation, réflexion. Disfondowes: cotûzadje, cotûzâdje, cotûzèdje. | cotuza [o.n.] pitite fråze, bén adjinçnêye, ki mostere ene mo parfonde tuzêye. Les cotuzas da Pire Faulx. F. pensée, maxime. Disfondowes: cotûza. | cotuzrece [f.n.] (ene miete po rire) pice di l' éndjolreye k' a a vey avou l' tuzaedje, eneviè les pîces difoûtrinnes. Ça fwait ki vo m' la-st evoye el veye avou l' cotuzrece, li taprece, li modeme eyet li sori, po-z aler fé adjinçner li programe "usteyes d' Etrernete" so m' djendjole, avou l' fåmeus betchteu "Netscape Navigator" (L. Mahin). F. unité centrale, mémoire centrale. Disfondowes: cotûzrèce. | cotuze [f.n.] (ene miete po rire) memwere (d' ene éndjole), k' a l' air di cotuzer. Vos n' avoz nén del cotuze assez po-z estaler l' programe videyo. F. mémoire. Etimolodjeye: sivierba di "cotuzer" | cotuzreye [f.n.] (mot d' éndjolisse) tos les programes des copiutreces, eneviè l' éndjolreye, ki c' est l' materiel. C' est nén l' tot d' awè ene éndjolreye dierin cri, si vs avoz ene cotuzreye di Sint-Nicolai. C' est des måjhons walones k' ahessèt "Ariane" avou tote l' éndjolreye eyet l' cotuzreye eformatike, copiutreces et programes, inte di zels po totes les såyes et les sayaedjes, çou k' on lome les "bancs d'essais". (L. Mahin). rl a: éndjolreye. F. software, logiciels. Disfondowes: cotûzriye, cotûzrèye.

cotyî [v.s.c.] rôler, wåler. F. vagabonder. Disfondowes: cotyî, cotî, cotcher. | cotieu, cotieuse u coteyresse [o.f.n.] 1. Li ci (cene) ki coteye (ki rôle pattavå). On dit eto: rôleu, wåleu. F. vagabond. 2. (pus stroetmint) li ci ki ramassive del blé, des canadas, evnd. dins les cinses, tins del guere. Tins del guere, dj' avans yeu des cotieus; i ramassént del blé dins les cinses et i rpassént å molén pol moure (ramexhné pa J. Adam). Disfondowes: cotcheu(se), cotieu(se), cotèyresse, cotieur, cotîresse.

cou- (coumére, couminchî, coubate, coubouter, counèche) rl a: ki-. Coinrece Coûtchant walon.

cou [o.n.] 1. boket do coir des biesses-ås-tetes wice ki li dzeu des djambes si radjond al schene do dos, et la k' les boyeas si vudèt ådfoû. rl a: coulire, coulî; rl a: dirî, fesse, papadrî. F. cul. >> esse dins l' cou do Bon Diu: esse a ene plaece k' il î fwait froed. >> li trô do cou del nute°. 2. boket do coir des biesses a ploumes ki sieve di rexhowe ås boyeas, al xhlé, et ås oûs. F. cloaque. >> i n' fåt nén vinde l' oû k' est co e cou del poye: i n' si fåt nén rafiyî d' ene sacwè k' on n' a nén co. >> tourner a cou d' poyon: s' elaidi, tourner a rén, tot djåzant d' on handele. F. péricliter. 3. dizo d' ene sacwè, çou ki rwaite tere. On rtournéve les waezons po lzî souwer l' cou (S. Fontaine). Si c' est twè ki maxhes, ti n' pous nén rwaitî l' cåte k' est å cou do paket. Djel ricnoxhreu bén, hon, mi l' bol: gn a ene poke dins l' cou, et on dessin come ene tiesse di tchvå sol mantche (B. Genaux). F. dessous. >> cou dzeu cou dzo: foirt disrindjî (eye). >> li cou å hôt: ritourné (êye). 4. årvier d' ene foye di papî. Gn a co åk di mårké å cou. F. verso. 5. costé metou padrî (copurade s' il est rond). On s' ashideut sol cou do tchår. rl a: coulot, coulêye. F. derrière. >> aler a cou: po les tcheretes (a deus rowes), toumer l' dirî al tere (et stårer l' tchertêye). >> cou d' l' eglijhe: dirî d' ene eglijhe, sovint on rond costé, li ci k' est l' pus lon erî del poite d' intrêye. On s' aspoyive sol cou d' l' eglijhe et vey çou k' on-z aléve fé al nute. >> cou do for°. Disfondowes: cou, cu, kë.

Li rvuwe "Cou dzeu cou dzo".

Cou-des-Sårts [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cul-des-Sarts, rebané avou Couvén. Lingaedje do payis: tchampnwès. Etimolodjeye: walon "cou des sårts" (dibout des sårtêyès plaeces).

Coleur a l' aiwe di l' eglijhe di Cou-des-Såts pa Fernand Brichet, pondaedje metou sol coviete di "Un dialecte champenois en Belgique: le parler de Cudessarts".

cou d' tchôdron [o.n.] boton d' ôr (fleur). F. renoncule des prés. Disfondowes: cu d' caudron, cou d' tchôⁿdron. Etimolodjeye: rishonnance avou l' arondi cou d' on tchôdron. Coinrece Payis d' El Lovire.

coube [o.n.] (vî mot d' cinsî) 1. bwès, on mete et dmey long, metou di dvant pa drî so li spale, et k' i gn a deus tchedjes ki pindèt après ås deus dbouts. F. palanche. 2. hårkea (poite-saeyea). F.(vx, B): porte-seaux. rl a: hårkea (foto). 3. (vî mot d' batlî) bwès metou ådvin des ptits bateas, ki rloye les deus boirds avou l' fond. Coinrece payis d' Flipvile et aschate walon picård (sinse 2). Etimolodjeye: latén curva. tz a: F. courbe.

coube: coube coube (a droete) eyet coube (hårkea) a hintche. Dessinaedje da E. Salme, divins: L. Remacle: Le nom du porte-seaux en Wallonie, Ed. du Musée wallon, 1968.

couchâde rl a: kixhåde.

coucou 2 [f.n.] sôre di trimblene: copurade 1. blanc coucou: pitite trimblene a blankès fleurs, e sincieus latén, Trifolium repens. F. trèfle blanc. 2. rodje coucou: trimblene a rodjès fleurs e sincieus latén, Trifolium hybridum. Dins tes ouys, dji ravize li tins ki passe dissu l' esteule des rodjes coucous (J. M. Kajdanski).

cougne cougn [o.n.] cougnet. Li cougn ridjipe. Metoz on cougn al få (ramexhné pa M. Francard). F. coin. Coinrece payis d' Bastogne. Disfondowes: cougn, cogne (femrin). Etimolodjeye: latén "cuneus" (cwén, coine).

cougnet [o.n.] usteye di fier u d' bwès k' on stitche dins les åbes po les finde. Tot boutant li cougnet comifåt eyet bouxhî douçmint, on fwait del bén meyeute ovraedje (W. Bal). F. coin (de fer). Etimolodjeye: latén cuneus, rl a: coine 2.

cougnî 1 [v.c.] 1. fé moussî, tot bouxhant dsu. Cougnîz mu on crampon dins ç' på la. Les houyeus cougnèt des bos et des ablos po-z espaitchî l' taeye di bodjî (L. Marcelle). rl a: tchôkî, herer, sititchî, bôrer. F. enfoncer, introduire. >> cougnî dins l' tiesse; u: li cougnî ki: fé comprinde (ki). On n' lyi sait cougnî ça dins s' tiesse. Ci-la, i nos l' aveut cougnî sacwants côps ki l' sint Nicolai, c' esteut ene emantcheure po fé tni påjhires on moes d' astok (J.L. Fauconnier). F. faire comprendre, persuader, enfoncer dans le crâne, convaincre, suggérer. 2. fé tni comifåt avou des cougnets. Dj' alans cougnî ces stançons la po k' i n' bodjénxhe nén. Dj' a cougnî l' mantche do mårtea (ramexhné pa M. Francard). F. coincer, caler, assujettir. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "cougne" (cougnet). | cougnî, cougneye I. [addj. & o.f.n.] onk (ene) on pô drole (come s' on lyi åreut bouxhî so s' tiesse). rl a: dimey-cougnî. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Cougnet, Coeugniet, Cogné, Cognet, Cognez. Disfondowes: cougnî, cougni, cougné, cougnè, cogné, cognè. Etimolodjeye: pårticipe erirece di "cougnî (1)"

cougnî 2 (må-aclevé) I. [v.c.] 1. fé l' amour a (ene feme). Ele si lait cougnî pa tertos. rl a: cayî, båjhî, arindjî. F. posséder, coïter, baiser. 2. emantchî, djonde. rl a: gorler. F. attraper, duper, baiser. II. [v.s.c.] s' acopler. Gn aveut des Flaminds ki vlént aprinde li walon: cwè k' c' est, les troes prumîs mots? et mi responde: boere, magnî, cougnî (ramexhné pa L. Mahin). F. baiser, copuler, forniquer. Disfondowes: cougnî, couni, cougner, cougnè. Etimolodjeye: sitindaedje di sinse di cougnî (1). | cougnaedje [o.n.] (må-aclevé) no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "cougnî". Ene toutche bén moennêye våt mî k' on mwais cougnaedje (ramexhné pa L. Mahin). On båjhaedje, c' est on rsouwaedje, deus båjhaedjes, c' est on sintaedje, troes båjhaedjes, c' est on cougnaedje. F. baiserie, copulation, coït, accouplement. rl a: petadje. Disfondowes: cougnadje, cougnâdje, cougnèdje. | cougneu, cougneuse u cougnresse [o.f.n.] (må-aclevé) li ci (cene) ki cougne voltî. C' est on teribe cougneu (ramexhné pa M. Francard). F. baiseur, nymphomane. | cougnåd, cougnåde I. [o.f.n.] (må-aclevé) cougneu(se). F. fornicateur, baiseur. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Cognard, Coignard, Cogneau, Cogneaux, Cougneau, Couniot, Coignau, Coigneau, Cogniaux, Cogniat. Disfondowes: cougnaud, cougnâd, cougnârd, cognaud, cognâd. | cougnreye [f.n.] 1. cougnaedje sins rlaye. F. baise, fornication. 2. shijhe wice ki les copes si discandjèt. F. parthouse. Disfondowes: cougn'rèye, cougn'rîye.

cougnî: Cougnaedje avå les voyes ! (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

cougnote 1 I. [f.n.] feme ki coûtche avou ene ôte feme. F. lesbienne. II. Counote [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Counotte. Etimolodjeye: disfondowe di kinete (seke del feme), avou assaetchance di cougnî (2). Disfondowes: cougnote, gougnote, cougnole.

cougnote 2 [f.n.] schinete (boket d' bwès côpé d' kegn). Rimetoz ene pitite cougnote di bwès sol feu, hon. F. bûchette. Etimolodjeye: bodje "cougne", cawete -ote.

cougnou [o.n.] påstedjreye di Noyé, fwaite avou ene fene påsse, pus longowe ki lådje, avou deus ptits botons ås dbouts. Nos estans bén saedjes et nos djhans nos priyires po-z awè on cougnou. On cougnou, on vraiy cougnou; ki ça doet esse bon cwand on pinse k' i gn a si lontins k' on n' a pus mindjî, po dire, on vraiy boket d' pwin. (P. Moureau). Tinoz, mindjîz on cougnou, bateme. (J. Lahaye). El pitit Djezus m' a apoirté on bea cougnou (J. Coppens). Li ci k' a fwin d' on cougnou å 15 d' awousse, el pout bén cure lu-minme (P. Faulx). F. pain sucré de Noël. >> botroûle do cougnou; u: mastele do cougnoû; u: falu do cougnou; u: bondiu do cougnou; u: bodene do cougnoû: rodje rond d' årzeye k' on meteut onk å mitan do cougnou. >> tiesse å cougnou: (mocresmint) traitaedje d' ene sakî k' on s' vout fote di s' tiesse. Disfondowes: cougnou, cougnoû, Pc. cougnole. Etimolodjeye: bodje cougne, betchete betchete -ou (pitit cwén), avou assaetchance do bodje kene, dizo disfondowe coûne (rl a: kinou).

cougnou: dessinaedje da J.M. Remouchamp & J. Salme (divins: Dictionnaire liégeois, da J. Haust).

coujhaedje rl a: cure \ cujhaedje.

coujhene [f.n.] plaece k' on-z î cût a magnî. Tot bodjant l' covieke del sitouve on pô e coisse, on-z alouméve li coujhene tins des prumirès munutes k' el nute touméve (G. Mottard). rl a: cure. Disfondowes: couhine, couhène, couhëne, coujine, coujène, coujëne, coûjène, cuhine, cu.ine, cûhine, cu.ène, kuyène, cujine, cûjine, cûjène, cûjëne, cwizine, cwîzine, miersipepieuzmint el notûle ALW 4.45 ey el mape ALW 4.27. | coujhnî, coujhnire I. [o.f.n.] ome (feme) ki fwait a magnî. Dj' aveu shijh tchesteas avou leus coujhnires, djårdinîs, maçons, moenneus d' atelêyes, meskenes, boledjîs, conteus, marixhås, et palfurnîs (L. Hendschel). Les coujhnîs n' ont nén vudî d' l' aiwe assez po fé l' cafè d' l' åmatén. (E. Wartique & E. Thirionet). Fé les lisses po les comission, cori pattava les reyons, et tote sitantche, arindjî divant l' caissire l' amonucion pol coujhnire (O. Coutisse-Uytebrouk). II. coujhnire [f.n.] sitouve po fé a magnî. Ene coujhnire å bwès, å tcherbon, å gaz, ene coujhnire electrike. Frotez l' coujhnire pol bén rischurer. Dins les botikes on vindeut des coujhnires et des ptits tupins po les gamenes djouwer a fé a magnî (M. Georges). Disfondowes: coûjnî (îre), coûh'nî (îre), coûhy'nî (îre), cûj'nî (îre); cwizignére, cwizignêre. | coujhner (codjowaedje) [v.c.] fé a magnî. | coujhnêye [f.n.] amagnî divant l' ouxh, avou des harins et des petêyès crompires (sovint dins l' payis d' Måmdey).

coujhnî (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

couler rl a: coler 2.

coulî [o.n.] pårteye do coir d' on tchvå inte les pates di drî eyet les rins. F. croupe. | coulire [f.n.] pîce do harnitchmint do tchvå, fwaite di deus cingues ki s' radjondèt, ki passe dirî et ådzeu do coulî, po li tchvå saveur rescouler èn ekipaedje. rl a: cawî. F. avaloir, reculement. Disfondowes: culîre, colîre, coulîre, coulîye, culêre; miersipepieuzmint el notûle ALW 9.93.

Les fletches mostrèt tos les bokets del coulire (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

coulmele [f.n.] no d' famile di sacwants tchampions des bwès. 1. grande coulmele: grand magnåve tchampion, hôt epîtlé (20 cm hôt), al tiesse ås blancs lameas, foirt lådjes, avou on dobe anea, ki vént voltî dins les sapinetes, copurade so les ôrires, e sincieus latén Macrolepiota procerata F. Lépiote élevée. 2. coulmele al cresse

coulot 1 [o.n.] 1. plaece a costé do feu, el måjhone. Li londmwin, el coujhene, come ene ki n' a måy fwait k' çoula, elle arindjive tos les mets å coulot do feu, tot gruzinant si tchanson favorite (A. Lebrun). rl a: recouloter. F. coin de l'âtre. 2. boket d' on viyaedje, d' ene veye. Ele ni dmeure nén e nosse coulot. Nos avans aprin ki, di ç' tins la, gn aveut ene peclêye di ptits mestîs dins c' coulot la. (J.P. Hiernaux). rl a: coron, cwårtî, dibout, cazer. F. quartier. >> "Les biestreyes da Miyin do coulot": live da Jean-Luc Fauconnier. Disfondowes: coulot, culot, këlot. | coulêye 1 [f.n.] coulot, dj' ô bén: 1. coine do feu. >> Cwand k' i lût l' solea a Noyé, on magne les cocognes el coulêye: cwand i fwait bon å Noyé, i fwait mwais a Påke. 2. boket d' on viyaedje, d' ene veye. I dmane el coulêye di la-hôt. Disfondowes: coulêye, culêye, coulèye, culée.

couloû rl a: coler 2 \ coloe.

coulwè rl a: coler 2 \ coloe.

counea [o.n.] seke del feme. Èn ome, ça s' apice motoit avou l' counea mins ça s' wåde avou l' bodene. (L. Mahin). rl a: mozete. F. con, vulve, sexe. >> counea d' beguene: a) pitit pwin, pitit wastea findou å mitan. rl a: crené, date (a magnî). Il alént atchter des soucrêyès biscûtes et des couneas d' beguene, ene sôre di ratchitcheye date d' avårla. (L. Mahin). Disfondowes: conin, (conê, counê, conia, counia) Etimolodjeye: bodje "coun" eyet cawete raptitixhante ea, prononcêye -èn el Hôte-Årdene. | counete [f.n.] (avou ene clignete) seke del pitite båshele. rl a: noûnoûche, fafloûche, mouchete. Disfondowes: counète, (counate, conète). | counasse [addj.] couyon (onk k' a peu come ene feme). | Counasse [n.dj.] no d' famile del Walonreye, vinant d' on sôbriket counasse.

cour [o.n.] boket do coir, metou el coistrece, ki sieve di moteur pol sonk. >> dj' a l' cour ki m' enonde u: ki m' monte: dj' a håsse di rnårder. F. haut-le-cœur. Disfondowes: coûr, keur.

courbet [o.n.] sårpete, fiermint. Il aveut l' calote di s' tiesse cåzumint djus, come si on l' åreut yeu rcepé d' on côp d' courbet (W. Bal). F. serpe, serpette. Coinrece Payis d' Tchålerwè.

Courcele [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Courcelles, divnou intité. Etimolodjeye: latén corticella (pitite cinse); rl a: Corçale, Corti-Wodon, Corti-Noermont. | Courcelin, inne [n.dj.] dimanant(e) di Courcele. Les Courcelins, c' est des mindjeus d' tåte a deus mwins. Disfondowes: Coûrcèlangn, Courcèlin, in.ne.

courcî côrcyî (si côrcyî) [v.pr.] si måvler Il a monté a sminces, et s' côrcyî podbon (G. Lucy). Li torea cmince a s' côrcyî: i xhaerbene. On m' pout dire çou k' on vout, do moumint k' c' est po xhiner, dji n' mi côrceyrè jamwais. F. se courroucer. Disfondowes: si côrcyî, si courcî, su courcer, su coucè. Coinrece payis do Tchestea.

court, coûte [addj.] 1. nén long(ue). rl a: racourti, racourtixha, acourtixheure. F. court. 2. ki n' deure nén lontins. rl a: coûte djoye. >> ene coûte alinne: on målåjhey respiraedje. F. asthme, respiration pénible. | coûtresse [f.n.] coûtresse d' alinne: målåjhmince di respirer. F. asthme. | coûtrece [f.n.] tchimin k' on prind å court. Nos estans evoye sol tchimin Sint Djan et n' a nole coûtrece k' a polou forvoyî nos pas (C. Quinet).

cousse [o.n.] camaeråde. El meyeu d' tot, c' est d' vir pa vos-minmes, mes vîs cousses (J. Renard). Cwè front i avou les aidants k' il ont yeu del gåtche mwin, sabaye, mes cousses ? Dandjreus parey ki l' ci k' aveut stî haper li coviete del tchapele Sint Olive. Disfondowes : couz', cos', cous'. Etimolodjeye: acourtixha di "cuzén" (dizo disfondowe "couzin"). Coinrece Payis d' Tchålerwè.

coûsse [f.n.] 1. lûte po kî çk' irè l' pus rade. Li toirtowe å live: al fén del coûsse Cwè frîz si, come mi, vos poitrîz on pezant covra? (J. Bily). F. course. 2. voyaedje. C' esteut ene sitoele ki vneut d' fini s' coûsse et k' aveut kiyî l' cir (Guillaume Smal).

Coussour [n.pl.] viyaedje di France, dins l' Avinnwès, depårtumint do Nôr, astok do payis walon (Biômont) e F. Cousolre. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon coû (corti, cinse) + Sour (no d' aiwe divnou no d' viyaedje), Sour-li-cinse (eneviè: Sour-Tchestea).

Coûtchant [o.n.] pont cardinål, metou a hintche so ene mape, wice ki l' solea s' coûtche u k' i boute foû (solea boutant), pa opôzucion å solea picant u levant (al pikete do djoû). On dit eto: Ouwess, Ombrant, Boutant, Solea-djus. Disfondowes: Coûtchant, coutchant, coûcant, coûtchont, Coûcont.

coutcouloudjoû ! [mot-brut] brut do tchantaedje do cok. F. cocorico. >> Coutcouloudjoû: rivuwe e walon del Basse-Årdene, sikepieye e 1995. Disfondowes: cout'couloudjoû, cout'couroudjoû, cout'couloudjou, cotcolâdjâ.

coutcouloudjoû: Gn a nosse cok ki tchante del nute (dessinaedje da A. Uderzo).

coûte djoye [f.n.] disbåtchmint ki shût on rafiya ki n' arive nén. Ene coûte djoye, c' est cwand l' vizaedje di feme ki si rtoûne ni corespond nén avou l' bea drî k' on shuveut. (rat. pa L. Baijot). F. déception. >> rowe Coûte Djoye: rowe di Cînè. >> l' åbe Coûte Djoye: no d' plaece. >> esse loyî a l' Åbe Coûte Djoye: awè ene coûte djoye.

coviake covieke [o.n.] covra. Ele saye d' atraper l' covieke k' ele guigne dispu si lontins po s' viye mårmite (Arthur Masson). Disfondowes: covièke, couvièke, couviake. Etimolodjeye: bodje covri (avou ridaedje R = Y), cawete -eke.

coviete [f.n.] 1. covra d' on tchôdron, d' ene sitouve. F. couvercle. 2. sipessès pådjes difoûtrinnes d' on live, d' ene rivuwe. Emile Gilliard va fé rexhe on novea live, avou ene coleur a l' aiwe da s' fré, Fernand Gillard, sol coviete. Li prince a todi on grand riya ki wårnixh li coviete des magazenes ås imådjes. (C. Massaux) 3. covtoe. F. couverture. Etimolodjeye : bodje covri (avou ridaedje R = Y), cawete -ete.

covite [adv.] bénrade. rl a: bénvite, béntoit, torade, dabôrd, totaleure, totasteure, divant waire, divant nén beacôp, corade, codabôrd. F. bientôt.

covni convni [v.s.c.] esse bon. rl a: vni a pont, ahåyî, arindjî. F. convenir.

covri [v.c.] 1. mete åk ådzeu d' ene sacwè k' on vout waeranti. F. couvrir. 2. waeranti ene sakî avou des cwårs, tot saetchant des côps d' fiziks, evnd. Disfondowes: covri, couvri, covru, couvru, couviè. | covraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "covri". Vos n' avoz nou covraedje cwand vs alez å docteur ? F. couverture. | covra [o.n.] çou ki rcovere ene boesse, evnd. Li toirtowe å live, al fén del coûsse : «Cwè friz si, come mi, vos poitrîz on pezant covra ?» (J. Bily). Frére a levé l' covra del sitouve, et al blamêye, a rmetou Gustene (J. Calozet). On dit eto: coviete, coviake. F. couvercle. Etimolodjeye: cawete -a.

covtoe [o.n.] sipès texhaedje di linne k' on mete sol lét u åtoû d' lu po s' waeranti do froed. F. couverture. Disfondowes: coftwè, cofteu, cot'teu. | covteure [f.n.] covtoe. F. couverture. | covturete [f.n.] pitite coviete k' on prindeut po refaxhî les efants. Sovint, les covturets estént e piké; on wårdéve les pus beles po les fiesses et pol dimegne.

coxhe 1 [f.n.] boket d' èn åbe ki crexhe foû do bodje et ki poite les foyes. Baxhe li tiesse po n' ti nén sboirgnî avou les bassès coxhes. E schåyant les coxhes il ont veyou li spectake (G. Lucy). Li coirbå catche li bon rmodou so ene coxhe tot al copete (G. Heusdain). F. branche. >> esse so ene måle coxhe: esse må prin. rl a: prustin. F. être dans le pétrin. >> boure di coxhe: corén (confiteure). Disfondowes: cohye, coche, cohe, couche, cwèje. Etimolodjeye: latén coxa (coxhe del djambe), 1150. | coxhete [f.n.] pitite coxhe. F. branchette. | coxhea [o.n.] boket d' coxhe. Cwand l' flåwe solea d' avri vént djouwer al clignete I fåt vey avårla tressiner les coxheas (André Flesch). Dj' a codou on coxhea d' såvadje pilé (René Mathieu). F. brindille. Disfondowes: cocha, cochê, cohê, cohin, coucha. | coxhlaedje [o.n.] 1. totes les coxhes d' èn åbe. So l' aite abandnêye, dirî les ptits manaedjes Li vî tiyoû kscheut si dhoûslé coxhlaedje (Henry Bragard). rl a: ramaye. F. ramée, branchage. 2. (mot d' éndjolisse) totes les intrêyes d' on menu a môde d' åbe. Clitchîz cial po rmonter l' coxhlaedje. F. arborescence. Etimolodjeye: bodje "coxhea", cawete -aedje 2 (aclapêye å no). | coxhtea [o.n.] (v.v.m.) bwès di ptits bas bouxhons. >> Li Coxhtea: no d' ene plaece di Gomzé. Etimolodjeye: bodje "coxhete", cawete -ea.

coxhe 2 [f.n.] boket do coir, ki va del hantche disk' å djno. rl a: djambon. F. cuisse. Etimolodjeye: latén coxa (minme sinse). | coxhrece [addj.] (mot d' antomisse) metou dins l' coxhe, u addlé. F. crural. >> glande coxhrece: (mot d' årtisse) glande limfatike metowe divant l' coxhe les biesses. F. ganglion précrural. Etimolodjeye: cawete -rece, 1998.

coyî [o.n.] usteye po magnî l' sope, les cwakers, evnd, u po maxhi l' souke dins l' cafè. Les nûtons ont des ptits coyîs et des ptitès fortchetes d' ôr. >> Ça n' si fwait nén e deus côps d' coyî ! C' est nén si åjhey ki ça; Franwal: ratourneure consieye po "C' est pas évident". Disfondowes: coyî, couyî, culiè. rl a: kilî, kiliye.

cpiter rl a: kipiter.

crabot [o.n.] 1. pitit batch. 2. copurade: ridant do molén å cafè.

crahea [o.n] 1. boket d' hoye må broûlêye, et ralouwåve (mins ki n' broûle nén bén). Li tchåfaedje des craheas då gaz dal fondreye, i ndè fåt nén cåzer (J. Colson). On dit eto: sicrabeye. rl a: crahea d' Sarazin. F. escarbille. >> ramasser ås craheas: cotchter. >> on djoû gayete, on djoû braijhe, on djoû crahea: imådje po mostrer k' el veye eva, come li gayete k' on mete e feu, ki braijhene pu divni on laid boket. 2. boket d' shoufe agloumyî, aplaké al tchiminêye u al sitouve. >> poli come on crahea: nén poli do tot. F. mâchefer. 3. boket d' bwès (u d' ôte tchoi) må broûlé, ki dmeure après on feu. Do palå et del catedråle da Notger, i n' dimorrè k' des craheas et des foumires (J. Brumioul). F. cendres, débris calciné, tison. >> Ostant tourner a craheas k' a poûssire: dijhêye d' onk ki toûne må, mins ki dit k' i gn a k' ont co toumé pus bas k' lu. Ostant tourner a craheas k' a poûssire Est çki nosse bråve Sint Lorint n' l' a nén dit (J. Colson). 4. mannete djin. F. souillon. Disfondowes: craya, crahê, crèhê, crahin, crahé, crahyê, cra.é, crayê, crayé, crahya, cracha; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 5.20 ey el notûle ALW 5.46. Etimolodjeye: bodje tîxhon "Krahe" (coirbå, k' a l' minme coleur), raptitixhante cawete -ea.

crahea d' Sarazin [o.n.] 1. crahea k' on rtrove dins les bwès e sårtant, la k' gn a aveut des bas-forneas. Å moumint k' les Romins ont vnou, gn aveut bråmint des bas-forneas, po fé fonde li fier; c' est po ça k' on nd a rtrové ene masse di craheas d' Sarazins (A. Howaerts). On dit eto: crahea des nûtons. F. escarbille. 2. (pa stindaedje) restant des hôts-forneas. C' est ene bene di craheas d' Sarazins ki s' aveut rtourné so èn ovrî (L. Somme). F. scorie.

crakyî (si crakyî) [v.pr.] si finde, si crevåder. F. se craqueler. Disfondowes: si crakyî, su crakiyî. | crakion [o.n.] toursion d' peme. On magnive les crakions et tot, télmint k' on-z aveut fwin. On dit eto: ragosse, toursea, touret. F. trognon. Coinrece Årdene Nonnrece.

cråler [v.s.c.] criyî, tot cåzant des åwes, des growes. Disfondowes: crauler, crâler. F. cacarder, siffler, criailler. Etimolodjeye: calké do gåmès "crâler" (minme sinse). | crålaedje [o.n.] criyaedje di l' åwe et del growe.

cramer [v.c.] sicramer. | cramoe [o.n.] sôre di parfonde assîte di taexhon, avou ene betchete la k' on leyive ripoizer li laecea del nute, et prinde djusse li coûtche do dzeu å matén, tot l' vudant på betch.

crampe [f.n.] haminte (båre di fier po fé l' trô po planter ås pikets).

cråne 1 [o.n.] oxheas do dzeu del tiesse. Il a l' cråne solide. Etimolodjeye: grek "kranion" (cråne del tiesse).

cråne 2 [f.n.] 1. sôre di crombe taessale, avou ene broke k' on distoûne pu rserer, po prinde ene pitite cwantité d' likide d' on tonea. L' efant, rivnant del cåve, tot sbaré: - "Man, man, gn a... gn a..." Li mame, dismontêye: - "Tchante lu si t' nel sais dire !" L' efant, tot tchantant podbon: - "Gn a l' cråne (do tonea d' bire) k' a låtchî !" (ramexhné pa L. Mahin). Ny. kraan. 2. robinet (d' keuve) d' ene fontinne, del coujhene, d' ene candjlete. F. robinet. 3. (pus stroetmint) aiwî avou on robinet metowe dins les viyaedjes el prumire mitan do 20inme sieke, po raprotchî l' aiwe des djins, ki dvant, divént aler poujhî å lavoe u dins on batch. Les crånes ont stî rsaetcheyes evoye cwand on-z a metou l' aiwe dins totes les måjhons. F. borne-fontaine. >> Al Cråne: no d' ene plaece di Nandrin. Disfondowes: craune, crâne, cran.ne. Etimolodjeye: vî flamind "crane" (minme sinse).

cråne 3 [addj.] 1. bon, bon ådla. Vola do cråne peket. Å seur, ça, c' est des crånès fiesses Et k' i n' a nén ene feyaene a lzî rprotchî (J. Dufrane). On dit eto: clapant. F. excellént, fameux. >> cråne tins: bon tins. Cråne tins, dowai, enute ? F. propice, favorable. >> cråne idêye: boune idêye. Cråne idêye, la, di xhufler des årguedinnes, tot codant ås fenès ceréjhes (A.Laloux). Franwal: ahåyant po "génial". >> - "Comint k' c' esteut leu shijhe ?" - "C' esteut cråne !": response "djonne" po dire "bén, plaijhant"; Franwal: ahåyant po: "super". On dit eto: xhiltant, zûnant. 2. grandiveus, e Ouy po fé l' cråne, les troes cwårts di nosse pitite patreye vos pårlèt franskiyon (J.J. Dehin). Disfondowes: crâne, craune. Etimolodjeye: calcaedje avou rcandjaedje di sinse di l' addjectif F. "crâne" (hardi, franc). | cråndimint [adv.] 1. foirt bén. Li raploû a stî cråndimint adjinçné på prezidint del Ranteule. rl a: clapanmint. F. magnifiquement, superbement. 2. sins tchicter. Il î a stî cråndimint. rl a: håynetmint, cårémint. F. carrément, hardiment. 3. foirt. Mins avou l' vint ki shofele cråndimint, asteure, gn a nén ddja moyén di rilver l' vwele foû d' l' aiwe (L. Mahin). F. terriblement, formidablement. Disfondowes: craundimint, crândimint. Etimolodjeye: bodje "cråne" eyet cawete "-dimint". | crånmint [adv.] cråndimint.

cråner I. [v.s.c.] fé di s' nez. Il est djusse bon po cråner. II. si cråner [v.pr.] si mostrer dvant ls ôtes. I s' cråne tot avårla avou s' novea tchapea. Etimolodjeye: viebe fwait so l' addjectif cråne. | cråneu, cråneuse u crånresse [o.f.n.] grandiveus(e).

crapåd 1 [o.n.] 1. biesse come ene rinne, mins ki vike so tere. rl a: lurtea, clouctrê. 2. sôre d' ancyinne sitouve, avou cwate pates et on gros pot, ki rshonne a ç' biesse la.

A hintche: plake po les otos waitî ås crapåds ki passèt les voyes å moumint del froye. A droete: imådjes do crapåd (sôre di ptite sitouve).

crapåd 2 [o.n.] 1. pitit gamén plin d' crapes. 2. (pa stindaedje) gamén (tolminme li ké). Etimolodjeye: bodje "crape", cawete -åd. | crapåde [f.n.] 1. pitite båshele. Potchtîz, gaméns, coroz crapådes, sins rloukî les surisses vizaedjes des parints (L. Warnant). Li crapåde a disparexhou; c' esteut dandjreus faitindje del noere feme å havet (E. Gilliard). F. gamine. 2. djonne feye. Vs estoz ene bele crapåde di nodidjo (G. Appolinaire). Ene crapåde tape ene xhaxhlåde Et rlouke sor twè sins t' loukî (L. Warnant). I vos fårè bén dismefyî: Dispu k' i lodjèt les Francès, Beacôp d' crapådes ont des polins (tchansons del Revolucion lidjwesse). Li crapåde li cbôre di tos ses pus foirt (C. Denis). F. jeune fille, adolescente. 3. mayon (monkeur). Dj' a todi stî bleu après les tchvås, pus assaetchî k' ene waermaye après l' loumire, k' on galant après l' cote di s' crapåde (J.P. Dumont). Mareye Dubois, li crapåde d' Appplinaire e Ståvleu, li dveut lomer "Gwiyam" (F. Duysenx). Ces botons la estént cozous dins l' dos d' on ptit fôrô d' vwele da m' crapåde. F. fiancée, copine. | crapådreye [f.n.] 1. trope di crapåds et d' crapådes (di gaméns et d' gamenes). F. marmaille. 2. codujhance di gamén. F. enfantillage, gaminerie. | crapådaedje [o.n.] acoirdances (fiesse ki deus djonnes djins si prometèt mariaedje). Li prumî boket e walon da L. Mahin si loméve "Crapådaedje". Etimolodjeye: bodje "crapåde", cawete -aedje 2 (aplakêye a on no), 1981.

crape [f.n.] 1. pelete ki s' fwait so ene coixheure avou l' sonk souwé, et ki l' tchå si rfwait padzo. Dj' a stî pokî mins, tré li crape toumêye, dji n' a pu veyou ki l' novele pea ki s' a fwait padzo (R. Mouzon). Li tchå si rnourixhe padzo l' crape; cwand ki l' crape toume, li playe est rfwaite. rl a: crapåd, crapåde, craper, racrapoter, discraper. rl a: rogne 1, crosse, bozin. F. croûte. 2. moite tchå ki s' fwait so ene plaece plakêye å lét so ene djin, al tere po ene biesse malåde ki n' sait pus bodjî. F. escarre. 3. plake ki vént sol pea a cåze di maladeyes. Ses doets, c' esteut des crapes tos costés (S. Quertinmont). F. croûte. 4. plake ki vént sol pea a cåze di mannestés k' on n' lave nén. L' imbicieus piou vikéve e mitan des crapes K' estént metowes por lu s' muchyî (M. Carez). F. crasse. 5. crapes [f.n.t.pl.] bozins. F. croûtes de lait. 6. plake ki s' fwait sol pelete des canadas. Disfondowes: crape; Gm. clape, crafe. Etimolodjeye: erî-rfwait vî lussimbordjwès "skrapôn" (minme sinse); rl a: sicreper. | crapieus, e [addj.] 1. plin d' crapes, di maladeye u d' mannestés. F. crasseux. Tos ses canadas sont crapieus. 2. (mot d' medcén) ki s' fwait a môde di crape, ki rshonne a ene crape. C' est on crapieus sûna ki s' a la fôrmé. Å discôpeçaedje del poye, dj' a trové ene pitite crapieuse pelete sol djavea. F. croûteux(euse), escarriforme. 3. graevleus(e). F. rugueux, raboteux, râpeux, rèche. 4. (stindaedje) afronté (êye). Riwaitîz mu li ptit crapieus k' c' est d' ça !!! F. morveux. Disfondowes: crapieus, crapeus. | crapou, crapowe [addj.] crapieus, e (plin d' crapes u afronté). Disfondowes: crapu, uwe; crapou, owe. | crapé u craplé, êye [addj.] crapieus, e (plin d' crapes u afronté).

"crape" est on mot pår walon (mape ALW 15.18, ritchaborêye).

craper (codjowaedje) [v.s.c.] plaker, come ene crape. Ça crape å boird do vere, ene boune cråsse pinte, endo k' c' est bon ? (J. Beaucarne). L' atelî nos hape po nos prusti come i prustixh do fier gletant, ele keuve ki spite, l' acî ki cole, el veule ki crape (F. Dewandelaer). F. coller, adhérer.

crås bwès [o.n.] 1. boket di schoice di tchinne u d' tchårmea ki ls efants tchafiént. 2. (mot d' biyolodjisse) coûtche di l' åbe metowe inte li bwès eyet l' blanc bwès, payou çki l' åbe groxhixh. F. cambium.

crås souke [o.n.] soucré likide des fleurs. Di l' aireur disk' al nute, les moxhes d' api rapoirtèt l' crås souke e samrou del moxhlîre (J. Delchambre). F. suc végtétal.

crås-vea 1 [o.n.] dins l' ratourneure a crås-vea: sol dos, les djambes schåyeyes, tinowes på poirteu, tot djåzant d' on poirtaedje, ki l' poirté s' agritche lu-minme å cô do poirteu. Dj' a dvou poirter l' efant a crås-vea tos les cénk kilometes. rl a: bizou, cou båyåd. F. à califourchon. Disfondowes: craus-via, craus-vê.

crås-vea 2 [o.n.] riméde po les omes k' ont des rujhes a l' ereccion (tinkiaedje do seke). Disfondowes: crâs via, craus via, craus vê. Etimolodjeye: riwalonijhaedje po rire do no d' måke di drouke "Viagra", ricoprind come "vea crås", avou l' adjectif metou padvant, 1998.

O dzeu: Li craus-vea tins des prumirès såyes. A droete: nén volowès såyes so des tchets et des tchéns. (did sol Daegntoele).

cråsse fenaesse [f.n.] waide di låme (sôre di fenaesse ki vént foirt dins les bossets la k' gn aveut des flates, e sincieus latén, Holcus spp). F. houlque.

cråwe [f.n.] 1. havet (fotche avou des rployîs dints). 2. crosse di golf. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "krawa" (grawe). rl a: crawyî; rl a: grawe; rl a: cråwe-agaesse. | cråwé, êye [addj.] crawieus(e). Disfondowes: crawé, crauwé, (-êye, -ée, -èye).

cråwe-agaesse [f.n.] crawieuse agaesse. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon (agaesse ås cråwes).

cråwieuse crawieuse agaesse [f.n.] oujhea noer et blanc come les agaesses, mins pus ptit, et avou des noerès plomes åtoû des ouys ki lyi fjhèt come on noer fås-vizaedje, e sincieus latén: Lanius spp. Les crawieusès agaesses ont des foitès grawes, po-z apicî des insekes, soris, djonnes d' oujheas, cwate-peces, k' ele vont sovint stitchî so les spenes des bouxhons, des håyes et s' les rivni magnî pus tård. >> grijhe crawieuse agaesse: li pus waeraxhe del famile, eto lomé "moudreu° d' agaesses", ki dmeure tote l' anêye el Walonreye (Lanius exubitor). >> rossete crawieuse agaesse: pus ptite (17 cm) et nén si straegne, ki poite a ni el Walonreye, mins va passer l' ivier pus a Nonne (Lanus collurio) F. pie-grièche écorcheur. >> Li Crawieuse agaesse: tite d' on roman da Joseph Calozet, ki l' mwaisse-persounaedje est ene laide haeyåve feme.

Li rossete crawieuse agaesse, so timbe (å Koweyt); odzeu: li roman da Calozet.

crawyî (codjowaedje) [v.s.c.] endaler e zigzags. Li sôlêye craweye d' on costé a l' ôte del voye. Li pazea craweye avå l' bwès. rl a: crombyî. Disfondowes: crawyî; crawî, crawi, crawiyer, crawiyî, crawyè, crawyi. | crawieus, e [addj.] 1. ki n' est nén droet. Voeyoz Couyet avou s' clotchî crawieus (J. Bertrand). 2. ki craweye. Ene crawieuse pitite pîssinte, ki rmonte tot l' tiene. 3. ki baltêye, ki couyone les djins. A l' crawieus veråt k' c' est d' ça ! 4. crawieuse agaesse: oujhea come ene agaesse k' a des longuès grawes. Disfondowes: crawieus(e), crouyeus(u), crawû(e), crawlû(e), crawyu (ûwe), cwargneus(e). | crawiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "crawyî".

cråxhe [o.n.] 2. (mot d' acleveu) misrete (coir k' est dins l' bouye des aiwes do vea, do polin, et k' est cråsse et djaeniasse). F. hippomane. Coinrece Payis do Tchestea (sinse 2).

crèche rl a: crexhe.

crechendo [o.n.] movmint d' ene muzike, wice k' on djouwe todi pus foirt. Eshonne å crechendo, Li pont d' orke nos ratind Dins li scret do tempo Cwand l' melodeye prind s' tins (Y. Laurent). Etimolodjeye: calcaedje do F. "crescendo", lu-minme calké d' l' itålyin.

crèhe rl a: crexhe.

crené [o.n.] 1. sôre di soucré mitchot, avou on crin e mitan, metou sol longueurk' on magnive voltî ås etermints. Les bounès wåfes et les crenés si plinne di boure ki po goter (Simon li Scrinî). 2. conin (seke del feme). F. con, vulve. Etimolodjeye: pårticipe erîrece di crener prin come no.

creuzer [v.c.] schaver, cåvler. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "creuser" (disconsyî). | creuzaedje [o.n.] schavaedje, cåvlaedje. | creuzeures [f.n.] (mot d' shabotî) schaveures ki vnèt do creuzaedje des shabots. rl a: plaeneures.

crevåde [f.n.] finte dins l' pea, a cåze del crouweur, dins l' tere a cåze del setchresse, dins ene rotche. Des crevådes, dijh metes hôtes, ewou çki les aiwes di Tek potchèt tot leyant pinde on bea lonxhea d' årdjint (L. Hendschel). F. crevasse. | crevåder (si crevåder) [v.pr.] si drovi, tot djåzant del pea, del tere. Dins l' froed, dins l' nute, dins l' mwais, èm cour etike si crevåde (E. Lempereur).

crevåde dins ene rotche (poirtrait saetchî pa L. Hendschel)

crever (codjowaedje) [v.s.c.] mori, tot cåzant d' ene biesse. >> a crever: bråmint. Gn aveut des djins a crever. rl a: timpesse. >> gn a a crever avou ça: c' est a n' nén croere. F. bizarre, incroyable. rl a: crevåder. | creva [o.n.] maladeye (sovint gros matchurea) k' a vnou tot d' on côp, et k' on dit, po balter, k' ele vos va fé crever. rl a: mora. F. grippe.

Bob Dechamps respondeut todi ça, cwand on dmandéve s' i gn aveut del djin a ses concerts.

crèvète, crëvète rl a: guernåte, gårnale, pû d' aiwe.

crexhe I. [v.s.c.] grandi tot cåzant d' ene biesse, d' ene djin, des poys. On n' tineut nén conte di l' apetit k' on djonne coir pout-st awè cwand k' i n' a nén fini d' crexhe (E. Sullon). I s' leye crexhe li båbe. rl a: screfyî. F. grandir, se développer, croître. >> il a l' hikete: c' est k' il est co po crexhe u c' est ki l' cour crexhe: ervazî k' on dit a ene djin k' a l' hikete. >> crexhe d' ådje: monter dins ses ans. >> crexhe di saedjesse: divni pus råjhnåve. C' est nén l' tot d' crexhe d' ådje, savoz, mes parants, i fåt ossu crexhe di saedjesse ! F. grandir en âge et en sagesse. >> Il (elle) a crexhou so on tonea: Espot k' on dit d' èn efant k' a les djambes tchamlowes pa manke di tchåsse. Franwal: ahåyant po: "il a les jambes arquées, il fait du rachitisme". >> S' il (elle) a crexhou inla so ene nute, il esteut tins ki l' djoû s' leve: ervazî k' on dit tot voeyant ene grande pîce (on grand, ene grande). Franwal: ahåyant po: "c'est un grand échalas, une grande asperge". >> Ele (i) crexhe come les cawes di vatches: après l' tere: raptiti tot divnant vî (cwand les poys des cawes des vatches crexhèt, i s' raprotchèt d' tere). On djheut sovint ça d' ene feme ki rotéve a baxhete a cåze di l' osteyoporôze. F. se tasser. 2. grandi tot cåzant d' ene plante. Après k' on-z a yeu passé l' rôlea, li grin djermêye et crexhe (L. Boulard). Les tcherdons crexhént avou les dints-d'-tchén, les pas-d'-ågne et les ôtes crouwins ki stofént les crompires u les petråles (E. Peraut). F. croître, pousser. >> rwaitî crexhe les rcenes did padzo: esse moirt et eteré. Franwal: ahåyant po: sucer les pissenlits par la racine. F. croître, pousser. 3. grandi tot cåzant d' ene sacwè (ritchesse, comiece, djoû, lune, evnd.). Li walon, come li francès, vént po s' pus grande pårt do latén, mins s' n' a-t i nén yeu l' tchance di poleur crexhe et si spåde come lu (A. Lamborelle). Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimeure jamwais l' minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp (J.F. Brackman). F. se développer, croître. >> fé crexhe: Franwal: ahåyant po: accroître, augmenter. I fwait crexhe si niyåd. rl a: acrexhe, racrexhe. >> nosse cour crexhe: on s' recrestêye, on-z est fir. Et nosse cour crexhe cwand c' est k' on tuze al glwere. Di nos vîs peres ki n' avît måy pawou (Li Tchant des Walons, L. Hillier). F. se gonfle. >> Al Sinte-Luce, les djoûs crexhèt do sôt d' ene pouce: Li Sinte-Luce, c' est l' 13 di decimbe, mins dinltins, divant l' calindrî gregoryin, c' esteut viè l' 21 di decimbe. II. fé crexhe [vierbire a coplemint] fé grandi. I fwait crexhe si niyåd. On dit eto: acrexhe, racrexhe, diswalper. F. accroître, augmenter, développer. III. crexhe di (+ sustantif) [viebe di divnance] divni pus (+ addjectif). >> crexhe d' ådje: monter dins ses ans (po fé l' diferince avou « crexhe di grandeur ». >> crexhe di saedjesse: divni pus råjhnåve. C' est nén l' tot d' crexhe d' ådje, savoz, mes parants, i fåt ossu crexhe di saedjesse ! F. grandir en âge et en sagesse. IV. si crexhe [v.pr.] waitî d' passer po pus grand k' on-z est. I saye di s' crexhe. F. se grandir, se valoriser. Disfondowes: crèhye, crèche, crèhe, crèchi, crèchî, créchu, créchè. rl a: discrexhe, forcrexhe, ricrexhe. Etimolodjeye: latén crescere (minme sinse). | crexhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "crexhe". Dins l' crexhaedje des dinrêyes, t' as l' djermaedje, li fortchaedje, li montaedje et l' påtaedje (L. Mahin). Ratindoz todi li crexhaedje di s' niyåd divant d' el touwer po-z eriter. F. croissance, accroissement, développement, augmentation, pousse, poussée. Disfondowes: crèchèdje, crèchadje, crèhèdje, crèchâdje, créchadje . | crexhince [f.n.] 1. crexhinne. L' efant est tot fayé; c' est l' crexhince k' el rind flåwe (Deprêtre & Nopère). rl a: adocrexhince. F. croissance. 2. tinkiaedje des musses k' on-z a tins del crexhinne. Gn a tenawete come ene crexhince ki djômireut e s' hantche; pus, tot doûçmint, c' est ene gueuye di tchén k' el apice on pô dzo l' gros del fesse; i hagne, i clawe ses brokes todi pus fond (A. Laloux). F. crampe, claquage. 3. crexhinces [f.n.t.pl.] crexhoûle. Il a des crexhinces totavå s' cô (Deprêtre & Nopère). F. adénite banale. 4. termene k' ene plante, ene biesse, ene soce est ki crexhe. F. croissance, développement. 5. muzeure do crexhaedje economike. On-z anonce ene crexhince di 5 åcint po l' anêye ki vént. F. (taux de) croissance. >> crexhince dispwairieye: crexhince foite d' on costé, flåwe di l' ôte, dins l' minme payis, sol daegn etire. F. croissance à deux vitesses. Disfondowes: crèchince , crèhince, créchince. | crexhinne I. [f.n.] termene del veye wice ki l' efant crexhe bråmint so pô d' tins. Gn a des cis ki fjhèt leu crexhinne a onze-doze ans; des ôtes, c' est pus tård. On dit eto: crexhince, crexhåjhe. F. puberté, croissance accélérée. >> five di crexhinne: five k' on-z atrape el crexhinne. II. crexhinnes [f.n.t.pl.] crexhoûles. Disfondowes: créchin.ne , crèchène, créchin.ne. Coinrece Årdene nonnrece & payis d' Djivet, di Flipvile. | crexhant I. [o.n.] crexhant del lune, dj' ô bén: 1. termene ki l' bele crexhe. Si vos semez do crexhant del lune, vos spinasses montront. F. premier quartier. >> brouyård do crexhant, plouve do disfalant: espot po-z anoncî l' tins. 2. >> crexhant d' lune, crexhant d' bele: aparance del lune dins l' prumire mitan di s' moes. rl a: discrexhant, disfalant. F. croissant de lune. >> rodje crexhant: Rodje Croes ezès payis moslimîs. On passéve avou l' hoûlåd del djipe ki boerléve, et les blancs mousmints avou l' rodje crexhant d' lune des ekipes medicales, sins trop si rtourner des mitrayetes ki n' oizrént tolminme nén tirer (L. Mahin). II. crexhant, e [addj.] 1. bon po les plantes crexhe, tot djåzant do tins. C' est do tins crexhant. I fwait crexhant. 2. ki crexhe bén tot djåzant d' ene sôre di biesse. La on crexhant vea, la. >> Efant reupiant, efant crexhant: dijheye po on påpåd ki reupe. rl a: bén-vnant. Disfondowes: crèchant(e), crèhant, créchant, crèhont. | crexhance [f.n.] termene k' ene sacwè crexhe. F. croissance, accroissement. | crexhåjhe [f.n.] 1. prumire mitan do moes del lune. 2. såjhon ki totes les plantes crexhèt. 3. crexhince (termene ki les biesses, les djins crexhèt). Les fours ni sont nén co å dbout d' leu crexhåjhe (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: crèchauhye, crèchâye, crèchêye, crèhauhe, crèhâye, crèchauje. Coinrece payis d' Bastogne et d' Lidje. | crexhoûles [f.n.t.pl.] nuketes ki vnèt dzo l' pea a cåze di l' inflaedje des glandes linfatikes k' on hape sovint tins del crexhinne, u dins sacwantès maladeyes. On dit eto: crexhinnes, crexhinces, forcrexhances. F. adénites, lymphadénites. Etimolodjeye: cawete -oûle. Disfondowes: crèchoûles , crèh'yoûles, crèhoûles, crèhy'yoûles.

crexhe: crexhince

cricri [o.n.] crikion. F. grillon. Etimolodjeye: ridoblaedje do mot-brut "krik".

crikion 1. pitit cok d' awousse, brun u noer, ki tchante a l' esté. Li Djåce si sint tote disseulêye Les crikions ont fwait do xhilter, Li råskignou cmince a tchanter (P. Moureau). On dit eto: cricri, tchantrê, crînon. F. criquet, grillon. >> crikion des brouwires: sôre di crikion ki vike divant l' ouxh. >> crikion des måjhones: crikion ki vikéve dins les viyès tchminêyes, u dins les boledjreyes. Dispu les grossès aiwes, gn a pus on crikion ni ene noere biesse dins les måjhones. (L. Bernus). >> crikion-pelrin: potcha-pelrin. >> crikion d' potadjî: viye cmere. >> El Crikion: (si scrijheut "L' Créquion" gazete e walon ki rexheut totes les samwinnes e payis d' Tchålerwè k' a parexhou di 1904 a 1910. 2. (mot d' atôtchance djinti) pitit gamén, pitite gamene. Vinoz, mi ptit crikion; vos åroz ene bouboune. Cwè est i k' ça vos fwait, don, mi aviné crikion, di m' vey insi tote nowe ? (J. Schoovaerts). 3. (mot d' rabaxhaedje) pitit ome, pitite biesse. Clô t' gueuye, ti l' crikion. Eyet t'-minme, hon, avou t' pitit crikion d' Kili ki pixhe pa tos costés et ki va haper les pexhons dins l' botike da Lemaire. (Ben Genaux). On dit eto: maniket, bas-cou. F. gringalet, avorton. 4. mwinre, tchêpieus efant, djin foirt maigue. Li feme esteut maigue a fé sogne: on vraiy crikion (J.P. Dumont). El xhalé ravize el bossou, On crikion a djambes di fistou, Pitieus, avou ene grosse cårêye tiesse Inte ses deus spales come des eriesses (G. Wiyame). F. squelette. Disfondowes: crikion, crëkion, crèkion, critchon, crètchon, crition. Etimolodjeye: mot-brut "krik", cawete -ion.

crin 1 [o.n.] pitite kernaxhe. I s' a fwait on crin e s' tiesse.

crin 2 [o.n.] poy del caime d' on tchvå. On-z aléve råyî kékes crins a on tchvå po fé des laesses pol tindreye. | crinire [f.n.] caime.

crîner [v.s.c.] fé on brut di cfroyaedje tot djåzant d' èn ouxh nén bén ecråxhî, d' ene rowe, d' on crikion. Gn a les dierins tchårs del djoûrnêye ki fjhèt crîner les pires des levêyes (L. Warnant). Totès sôres di potchantès biesses crînèt d' tos leu pus roed (L. Hendschel). F. grincer, crisser. | crînaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "crîner". F. grincement. | crînon [o.n.] 1. pitit brut d' crînaedje. F. crissement. 2. crikion. Coinrece Basse-Årdene.

Crinnwik [n.pl.] viyaedje del Walonreye, rebané avou Rozou po fé l' ancyin ptit ban d' Rozou-Crinnwik. Etimolodjeye: flamind "kraai-wijk" (coulot ås coirbås), rl a: Crehin.

crissôte [f.n.] sôre di rodje magriyete, ahivêye dins les cortis, avou ene dobe corone di foyes di fleurs. F. pâquerette rouge des jardins. >> rodje come ene crissôte: foirt rodje (purade di vizaedje). Il a on vizaedje comme ene crissôte. F. teint vermeil. >> divni rodje come ene crissôte: rodji. F. rougir comme une pivoine. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' almand Gänse-rot (minme sinse); c' est ene rediveuse etimolodjeye.

cro [o.n.] 1. havet (riployeye fotche et crotchet). >> L' Ome å cro; li Laid ome å cro: ôte no di l' Ome å havet. 2. hawe a deus dints. F. houe dentée. 3. usteye di cinsî, fwaite avou deus schîs d' tcherowe, po rahopter ås crompires. On dit eto: rahoptrece. F. buttoir.

crocrope (a crocrope) [advierbire] (mot d' efant) ascropou. Loukîz a: ascwati. F. accroupi. >> si mete a crocrope: s' ascropi. F. s'accroupir. Etimolodjeye: ridoblaedje d' efant di cropi.

crodjambot [o.n.] forveyowe djin u biesse (nén vormint nè ene djin nè ene biesse), edvintêye po fé sogne ås efants. Vochal sacwants crodjambots del Walonreye: li Pépé Crotchet (Mareye Crotchet, Hinri Crotchet), li Spetin, l' ome ås Rodjes Dints, Pépé Djan Bijhon, l' Ome å Havet (l' ome å hé). F. croquemitaine. Pl.: des crodjambots. Etimolodjeye: spotchaedje di croxhe-djambot, mot d' acolaedje viebe & coplemint, 2000.

crodjambot: li Pépé Djan Bijhon. (dessinaedje da Henry Lievens).

croejhe [f.n.] (v.v.m.) croes. | croejhêye [f.n.] plaece ki deus voyes si rescontrèt. F. croisée. | croejhea [o.n.] 1. croejhêye (di deus voyes). Å croejhea d' deus voyes, djusse el coine del pateure, gn a ene pitite tchapele e l' oneur da sint Dôna (P. Maudoux). On dit eto: croejhete. 2. croejhlaedje di deus otovoyes. F. échangeur. Disfondowes: crwèja, creuhê, crwèzia, croûjê. | Croejhî [o.n.] moenne d' on vî ôre rilidjeus. F. Croisier. >> rowe des Croejhîs: no d' ene rowe di Lidje.

croejhete [f.n.] a fé >> Ene saye di croejhete di nosse patwès: pitite croejhete da Lucien Léonard pol walon do payis d' Nameur, Dinant, et ene miete l' Årdene djusse djondant. | croejhion [o.n.] (mot d' linwincieus) li pus ptit abocta do lingaedje k' a-st on sinse. "bwos" n' est nén on croejhion e walon, "bwès" end est onk; dins "nivloter", gn a troes croejhions: niv + lot + ter (L. Hendschel). F. porphème. Ingl. grammatem. Etimolodjeye: bodje "croejh", d' après l' sinse di "croejhete" = "grammaire", cawete -ion, 1995.

croere (codjowaedje) [v.c.] accepter ene sacwè k' on vs dit. | croeyance creyance [f.n.] çou k' on croet. >> doûce creyance: sacwè k' on croet et k' c' est nén l' veur. F. superstition, histoire de bonnes femmes. >> esse di doûce creyance: croere åjheymint tot çk' on dit. F. être crédule. | croeyince creyince [f.n.] creyance. Tåtene racontéve des complikêyès istweres sol veye et l' moirt, les asses et les rmédes, les creyinces et les rlidjons (F. Nyns). | croeyåve creyåve [addj.] ki pout esse creyou. rl a: nén creyåve. F. crédible, croyable.

croes [f.n.] 1. dessin fwait pa deus royes ki s' rescontrèt di scwere metou po si rsovni d' åk. F. croix. >> fé ene (grande) croes: mårker on djoû, k' i s' a passé ene sacwè k' on n' s' endè rafiyive mins sins î croere ditrop. Cwand vos m' rapoitroz on soret d' vosse pexhe, dji frè ene croes avou do boure sol front da Clement (F. Barry). Franwal: ahåyant po: "marquer d'une pierre blanche". 2. sene k' anixhile ene sacwè mårkêye ene sadju. >> fé ene croes dsu: tot djåzant d' ene sacwè d' pierdowe, èn pus aveur l' idêye d' el ritrover. 3. deus bwès, deus fiers, evnd, ki tnèt eshonne tot fjhant s' dessin la. 4. bwès metous insi, ki les Romins plantént e tere, et-z î clawer les codånés a moirt. 5. (pus stroetmint) li cene ki Djezus-Cri a stî clawé dsu, et si rprezintaedje. 6. (imådjreçmint) poenne a sopoirter, bardouxhe a passer. Li scrijhaedje e walon, c' est ça ki m' a aidî a n' nén drincî dzo l' croes, ttå long d' ene vicåreye sitriyeye pa tant d' poennes (H. Petrez). >> vey les set croes: aveur toplin des mehins, des rujhes. 7. costé d' ene pîce di manoye, ki dinltins c' esteut cobén ene croes, et pus tård li figueure d' on rwè. Li patår, viye manoye di Lidje et del Braibant, aveut d' on costé les deus clés d' Sint Pire e croes, did la, li mot "croes" po djåzer di ç' costé la (Nicolas Lequarre). Li prumî ramasse les cwate pîces, et les mete dins les mwins do deujhinme ki les doet maxhî et les taper al tere; les pîces ki toumèt croes sont pol prumî, les cenes ki toumèt peye, c' est pol deujhinme (E. Pècheur). F. face, droit. >> djouwer a peye u croes. rl a: peye. F. pile ou face. 8. les Croes: priyires ki s' fwaiynut sol tchamp di grin, les londi, mårdi et mierkidi divant l' Acinsion, u après l' Cénkinme. On dit eto: rôgåcions. F. Les Rogations. Disfondowes: crwès, creus, croûs, crûs, cwès, cwas, crwas. Etimolodjeye: "cruce" (minme sinse); rl a: crucifyî.

Croes-Schaye [n.pl.] hôteur metowe sol platrê d' Rôcroyî, djusse astok di France. F. Croix-Scaille. Disfondowes: Crwès Scaye, Crwas Scaye, Cwas Scaye.

Croes sint Djan [f.n.] airdiè. Disfondowe: Creus Sint Djan. Coinrece Payis de Bastogne.

crombyî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rinde cron, arondi. Dji mel va crombyî, vosse boket d' fier. Li mwaisse crombyive si baston: ça vleut dire ki ça sinteut mwais. Il a dvou rdressî l' boket d' fier ki l' ôte aveut crombyî (A. Balle). Dj' a crombyî l' pîce po fé on ceke. (F. Deprêtre et N. Nopère). F. courber, arquer 2. (pus stroetmint) ployî (s' dos). Ele crombeye ès dos conte ene vôsseure, Ès bresse et s' baston conte el meur Tåstèt eshonne (F. Dewandelaer). F. courber, vousser. II. [v.s.c.] 1. divni cron, si toide. Ene planke crombeye tot e setchixhant (F. Deprêtre et N. Nopère). L' åbe crombeye på vint. El vint fwait crombyî les åbes (A. Carlier & W. Bal). On dit eto: ecroler. F. se courber, se tordre. 2. èn nén esse droet, candjî d' direccion. Li tchmin crombeye inte les måjhones. On dit eto: crawyî. F. serpenter. >> fé crombyî ene sakî dins ses idêyes: el fé candjî d' idêye. I gn a nolu a m' fé crombyî dins mes idêyes (F. Deprêtre et N. Nopère). F. dévier. 3. emantchî ls ôtes, frawtiner. C' est on cron: i n' a jamwais fwait k' crombyî (A. Carlier & W. Bal). F. tricher, tromper. Disfondowes: crombyî, crombyi, crombi, crombiyî, crombî, crombier, crombiè Etimolodjeye: viebe del troejhinme troke fwait sol bodje cromb-. | crombyî, crombieye I. [addj.] 1. crawieus, e. Mi schoupe est crombieye. Dins nos viyaedjes, i dmeure des eglijhes et leus clotchîs crombyîs, mins pupont d' mayeurs (D. Heymans). F. tordu. 2. k' a l' dos tchamlou. Il a rivnou tot crombyî padzo s' tchedje (J. Coppens). F. courbé. II. [addj. metou po èn adv.] tot fjhant s' cron dos. I rote dedja tot crombyî. On dit eto: a baxhete. F. le dos voussé. Disfondowes: crombyî, crombièye, crombî, crombiéye. | crombireye [f.n.] faitindje d' on crombin (d' èn emantcheu). Ses crombireyes nel moennront nén lon (P. Defagne). K' i våye fé ses crombireyes ôte pårt (A. Balle). Il ont ramassé des liårds e fjhant de crombireyes (F. Deprêtre et N. Nopère). On dit eto: emantcheure, emantchreye. F. tricherie, malversation, tromperie, escroquerie. Disfondowes: crombîrèye, crombèyrîye, crombirîye, crombîyrîye. Coinreces walon do Coûtchant.

Cronmouze [n.pl.] no d' plaece di Lidje, eter li coron del rowe sint Linåd et Hesta.

cron, crombe I. [addj.] 1. sitroupyî, sitroupeye, tot djåzant d' ene djin avou ene crawieusté do coir å skepiaedje, u après èn accidint. Si efant est tot cron (H. Forir). Il a dmoré cron après si accidint (J. Coppens). Il a dmoré cron d' aveur yeu s' djambe rompowe (F. Deprêtre et N. Nopère) On dit eto: crawieus, xhalé, halcrosse. F. difforme, handicapé, infirme. 2. ployî, metans: tot djåzant do dos d' ene djin ki rote a baxhete. Dins l' yô ki n' el frexhixh ddja pus, Ele va todi, tote crombe; ele shût L' tchimin ki shût les måjhons trisses (F. Dewandelaer). On dit eto: vôssé, tchamlou. F. courbé, voussé. >> fé s' cron dos: vôsser s' dos (kécfeye di sogne d' esse gueuyî). F. faire le gros dos, courber l'échine. >> awè des crombès djambes: aveur des djambes come des tchames, avou les djnos å dfoû, come onk k' åreut crexhou so on tonea. F. bancal, cagneux, tortu. >> awè des crons doets: haper åjheymint les cayets des ôtes. rl a: cron-doet. F. voleur, pikpocket. >> fé l' cron doet: ramasser ene paile avou l' dos di l' erî-doet. rl a: raeziner. >> cron fortchet: havet (fotche a rployés dints). On dit eto: hé, cro, turbet. 3. toirdou (owe). El baston est tot cron; ene pîce di bos tote crombe. Divant d' atchter on manche di hatche, fåt bén rwaitî s' i n' est nén cron (P. Defagne). On dit eto: crawieus. F. tordu, tortu, bancal, bancroche, contrefait. >> fé ene crombe boke: crawyî del boke, pask' on n' est nén binåjhe. 4. nén droet. On dit eto: crawieus. On cron tchmin. F. tortueux. >> avou s' cou tot cron: honteus, djinné. Cwand dj' lyi a yeu dit ses cwate verités, el faleut vir sôrti avou s' cou tot cron (rabodrou. On dit eto: crontchou. F. ramassé, trapu. 6. nén djusse, nén vraiy, nén comifåt. >> crombe comission: fåsse comission. Nos avéns des djins: elle a vnou fé ene crombe comission po vir kî çki c' esteut (P. Defagne). >> crombe djesse: djesse nén comifåt. I n' fåt nén fé des crombès djesses E dansant el tango walon (R. Hancre, tchanté pa Bob Dechamps). F. geste suspect, louche, déplacé. 7. (dins ene fråze di noyaedje): nén l' pus ptit(e), nén on fayé. F. pas le moindre, foutu, pas un sacré. >> Èn pus awè on cron liård, ene crombe djigue: èn pus aveur ene fayêye mastoke. F. le moindre sou. >> èn nén cnoxhe ene crombe lete: èn saveur ni lére ni scrire. F. ignorant, illettré, analphabète. 8. (mot d' éndjolisse) ki n' est pus come ça divreut esse, tot cåzant d' on fitchî, d' ene plactêye, pask' i gn a des bokets ki s' ont pierdou ou ki ds ôtes s' ont vnou stitchî dvins. Dji n' a savou lére vosse fitchî, il esteut tot cron. Les prumirès tchikes di Pentium fabrikêyes pa Intel avént on bug ki fjheut ki l' precizion d' cårculaedje esteut crombe cwand on fjheut ene operåcion di pårtaedje e coma flotant (fdiv). (P. Sarachaga). F. corrompu. Ingl. corrupted. II. [adv.] di triviè. I rote cron: il a les djambes toirdowes. T' as côpé tot cron. I s' tént todi tot cron. Nosse pemî a crexhou tot cron (P. Defagne). F. de travers. >> awè les iys ki rwaitèt cron: vey bablou. III. [o.f.n.] emantcheu. Cwand i djouwe ås cåtes, i fåt todi k' i fwaiye el cron (F. Deprêtre et N. Nopère). On dit eto: crombin. F. tricheur, voleur, escroc. IV. Cron, Crombe [n.dj.] såvadje no. Disfondowes: cron, crombe, cronk. Etimolodjeye: tîxhon krom, krumm (minme sinse). | crombin, crombinne I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) k' est cron (crombe). C' est ene pitite crombinne. Ké ptit crombin ! Il a ene djambe pus coûte ki l' ôte: elle a dmoré crombinne di si accidint (F. Deprêtre et N. Nopère). Frè-t on des bén-stampés avou tos les crombins ? (W. Bal). On dit eto: crawieus, xhalé, croufieus. F. bancal, tordu, difforme, boiteux. 2. onk (ene) k' emantche les ôtes. F. faussaire, tricheur, malhonnête. Dji n' mi fiye nén a lu: c' est on crombin (P. Defagne). C' est on crombin: i s' a fwait fote a l' ouxh del banke (A. Balle). II. [addj.] cron, crombe. C' est onk avou des crombinnès djambes. F. arquée. Disfondowes: crombin, crombin.ne, crombène. Coinrece Coûtchant walon.

cron-doet [o.f.n.] li ci (cene) ki hape voltî tot çou k' i voet. F. kleptomane. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje cron + doet. Disfondowes: cron-dwèt , cron-deut, crondèt.

cron-pî I. [o.n.] onk k' a on pî toirdou. F. pied bot. II. Cron-pî [n.dj.] såvadje no. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje cron + pî.

cronjhî rl a: cronzoxh \ cronjhî.

crontchou, crontchowe u crontchete [addj.] cron, crombe (pitit et tot toirdou, tot djåzant d' ene djin). Èç viye feme la est tote crontchete, télmint k' elle a travayî di s' tins (A. Carlier & W. Bal). F. bancal, tordu, de travers, difforme. Disfondowes: crontchou, crontchowe, crontchète, crontchu, crontchûwe. Etimolodjeye: acmaxhaedje di cron eyet crotchet. Coinrece payis d' Djivet & Coûtchant walon.

cronzoxh [o.n.] 1. (mot d' acleveu) clon (bassin, cawî). Nosse vatche a ristî a gayet: elle a l' cronzoxh tot schavé (ramexhné pa M. Francard). F. os iliaque, bassin. 2. oxhea del schene. Dji t' spiyeyrè tes cronzoxhs. F. vertèbre. 3. coron del schene des djins. Dj' a må l' cronzoxh On dit eto: cropion. F. coccyx. Disfondowes: cronzoch, cronzon, clonzoh. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon di "clons" (å pluriyal, avou ridaedje R = L + (oxh), oxh des clons, avou rassaetchance di cron. | cronzoxhea [o.n.] cronzoxh (oxhea del schene). Ashidans nos po rpoizer nos pôves cronzoxheas. F. vertèbre. | cronjhî [o.n.] coron del schene des djins, et k' on sint inte les deus fesses, ådzeu. Dj' a toumé so m' cronjhî: ça fwait må, saiss, ça. F. coccyx. Etimolodjeye: bodje "cronzoxh", (cawete -î), rispotchî. | cronzoxhî [o.n.] biesse avou des cronzoxhs. F. vertébré. Etimolodjeye: cawete -î, 2006. | cronzoxhî, cronzoxheye [addj.] (po ene biesse) ki apårtént å groupe des cronzoxhîs. F. vertébré(e).

on cronzoxh do cô d' ene vatche.

cropecinde [o.n.] gros blokea di scroufier, on dmey-mete long et dijh cwénze cintimetes hôt, sovint avou ene posturete å dbout, metou avou on parey a lu dins on feu a l' aisse po rashir les schenes dissu. Vola ene måjhone do tins des Celes la k' on-z a rtrové des cropecindes. On dit eto: andî. F. chenêt. >> il esteut co dins les cropecindes: i n' esteut nén co å monde. F. pas encore né. >> tchaire dins les cropecindes: toumer flåwe. F. s'évanouir. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe cropi + divancete e + coplemint d' plaece cinde, ki crope dins les cindes.

crope-el-coulêye u crope-coulêye [o.f.n., pl. des crope-(el-)coulêye] 1. onk (ene) ki dmeure tofer e s' måjhone. On dit eto: crope-ezès-cindes; loukîz a: retrôclé. F. casanier. 2. nawe. F. fainéant. Etimolodjeye: viebe croper + divancete etroclêye el + coplemint d' plaece coulêye.

crope-ezès-cindes u cropeu-ezès-cindes, cropeuse-e-cindes [o.f.n., pl. des crope-ezès-cindes, des cropeus-ezès-cindes, des cropeuses-e-cindes] 1. li ci (cene) ki dmeure e s' måjhone. F. casanier. 2. nawe. F. fainéant, indolent. 3. li ci (cene) k' a todi froed. F. frileux. 4. mannet(e). F. souillon.

cropetere u crope-e-tere [o.n., pl. des cropeteres, des crope-e-tere] 1. cropecinde. F. chenêts. 2. sitron d' djin. F. étron. 3. nin, ninte (pitit ome, mitite feme). F. nain. 4. oujhea ki n' egzistêye nén, et k' on fwait aler naxhî dins l' ni (k' i gn a on stron dvins) pa onk (ene) k' on vout atraper. Vén vir, on ni d' crope-e-tere. Etimolodjeye: aplacaedje codjowé viebe (cropi) + divancete (e) + no (tere).

cropi [v.s.c.] 1. dimorer el minme plaece, tot djåzant d' ene aiwe. C' est d' l' aiwe ki crope la dispu cwand ? F. stagner, croupir. 2. dimorer lontins el minme plaece, tot djåzant d' ene djin. I va co vni cropi vaici tote li shijhe. Vola ene eure ki ns cropans a l' rawårder (J. Wisimus). F. croupir, s'éterniser. >> cropi (evoye): tårdjî evoye, èn nén rivni raddimint e s' måjhone. Wice a-t i cropi ? F. tarder, s'attarder, traîner. >> i n' crope nén so ses oûs: i n' dimeure nén a rén. F. actif, laborieux, agissant, ne s'endort pas sur ses lauriers. >> cropi so ses cindes: esse nawe. Loukîz a: crope-ezès-cindes. F. fainéanter, paresser. 3. (pus stroetmint) dimorer e s' måjhone, el coulêye, sins rén fé. F. croupir, s'encroûter, se scléroser, végéter. >>  cropi e s' cou: dimorer e cou do feu. 4. dimorer dins les minmes mousmints. I crope el minme tchimijhe des moes å long (J. Wisimus). F. croupir, moisir. 5. djômyî (tot djåzant do feu). F. couver. 6. bodjî tot ridant so tere. F. ramper. Disfondowes: cropi, cropë, crôpi, croupi, cropu, croupu. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "kruppa" (croupe do tchvå). | cropaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "cropi". F. croupissement, attente. >> cropaedje el måjhone: dimorance fofer e s' måjhone. F. sédentarité. 2. plaece k' on-z î cropit (k' on ratind). F. salle d'attente. 3. ancyinne taeye k' on payive po-z aveur li droet di håyner ses martchandeyes so ene fôre, on martchî. F. taxe d'étalage. | cropant, cropante [addj., purade padvant] ki cropit (ki doime, ki n' court nén), tot djåzant d' ene aiwe. F. stagnant, croupissant. >> cropante aiwe: basse. On bwès k' a dmoré el cropante aiwe est tot essoncné (L. Remacle). F. mare. | cropeu, cropeuse u cropresse [o.f.n.] 1. (cropeu d' coulêye) li ci (cene) ki crope e s' måjhone. Loukîz a: crope-el-coulêye. F. casanier. 2. li ci ki n' vout nén ndaler d' on cåbaret, d' ene shijhe, d' on posse administratif, evnd. "Li cropeu", c' est l' tite del novele da J.M. Masset: c' est onk ki n' vout nén-z eraler coûtchî li dierinne shijhe do cwarmea d' Måmdey. F. pilier de café, employé inamovible. | cropet I. [o.n.] onk ki n' est nén foirt grand. F. nain. II. [n.dj.] no sobricot. Amon l' Cropet, li fi då Cropet. | cropete [f.n.] 1. [sovint pluriyal] sôre di feve ki n' crexhe waire. On dit eto: ninte, bassete, covete, covresse. F. haricot nain. 2. a cropete [advierbire] ascropou. Loukîz a: ascwati. On ridéve sol nive a cropete. F. à croupetons. >> si mete a cropete: si baxhî, cåzu ascropou. Les passîs s' metnut a cropete po ratinde el bale (A. Balle). On dit eto: a crocrope. | cropon [o.n.] 1. boket d' bwès ki broûle. Loukîz a: wåmea. F. tison enflammé. 2. sôre di plante ki rexhe dilé les fontinnes. F. cresson.

cropiner [v.s.c.] londjiner. F. s'attarder, lambiner. Etimolodjeye: viebe cropi, cawete -iner.

cropixhmint [o.n.] cropaedje å minme pont, tot djåzant d' ene situwåcion d' eguegnes. F. croupissement. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "croupissement" (minme sinse).

cropter [v.s.c.] cropi (dimorer el minme plaece). F. croupir. Etimolodjeye: viebe cropi, cawete -ter.

crosse 1 [f.n.] 1. coûtche difoûtrinne des pwins, des påstedjreyes, et tot çou k' a stî cût e for. dizeu do pwin k' est tot deur après l' cûtêye. rl a: pice-crosse. F. croûte. 2. boket d' pwin. rl a: croxhon. >> wangnî s' crosse: bouter po wangnî po viker. 3. crape. >> vos blessîz m' modesteye; ttaleure vos m' froz ndaler e crosses: dijhêye po ene sakî ki vs vante, djeu d' mots tot prindant li prumî sinse di "blesseure", ki dene tofer ene crosse (ene crape). Disfondowes: crosse, crousse, crësse, cresse, Pc & Gm croûte, croute, miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 1.25.

crosse 2 [f.n.] 1. baston po les strupyîs roter. F. béquille. 2. mantche d' on fizik. F. crosse. | crossete [f.n.] cane po les strupyîs roter. >> cwand les poyes åront des crossetes: dijhêye po ene sacwè ki n' arivrè måy. F. calendes grecques. | crossî, crosresse [o.f.n.] li ci (cene) ki rote avou ene crosse. F. handicapé, boiteux.

crotale d' ågne [f.n.] coûke di Dinant del cogne des crotales d' ågne.

crotche-pî [o.n., pl. des crotche-pîs] epîtaedje, tot boutant li pî di drî, po k' i gogne li ci di dvant (da onk, ene ki passe divant vos). F. croche-pied. >> li rîle atrape on fameus crotche-pî: c' est on cas ki n' shût nén l' rîle. Efant unike: c' est sovint des grandiveus et des pinses-a-zels, mins cial, li rîle atrapéve on fameus crotche-pî (F. Barry). F. exception. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe (crotchî) + si coplemint (pî).

crotchet [o.n.] racrolé boket d' fier, po pinde u apicî ene sacwè. On dit eto: gritche], havet. F. crochet. >> viker ås crotchets d' ene sakî: s' ecråxhî di s' saeyén. | crotchicots [o.n.t.pl.] sene di pontiaedje come des ptits crotchets, k' on mete divant et après on cåzaedje. F. guillemet. Etimolodjeye: bodje crotche, cawete -icot, 1995.

crotchter (codjowaedje) [v.c.] hawer avou on cro (hawe a deus dints). Avou on cro, on crotchtéve li sårt (S. Fontaine). On dit eto: ricrotchî. F. travailler le sol à la houe. 2. fé del dintele avou on crotchet. F. faire du crochet. Disfondowes: crotch'ter, crot'ter, crocter, crotch'tè. Etimolodjeye: viebe fwait sol mot crotchet.

croufyî (codjowaedje) [v.s.c.] 1. dicweli (tourner a rén). Cwand k' i ploût al pitite Sint-Djan, les blés evont croufiant. F. dépérir. 2. si ramasser so lu minme come on croufieus (po ene plante ki souwe å solea, metans). Totes les plantes do corti croufiént et rôtyî et tchaforner padzo les cwate soleas. (G. Brenner) F. rabougrir.

crouwå [o.n.] måle yebe ki crexhe dins les cortis, les semés tchamps. Mi l' ågne, dj' end a profité po waidî sacwants fistous d' crouwås tot deurs (Fré Lucas). rl a: yebe, mannesté, nichté, mizere. F. mauvaise herbe.

croxhe-mitinne [o.n.] crodjambot. Pl. des croxhe-mitinne. Disfondowes: crohe-mitin.ne, croche-mitin.ne, crouche-mitène, crouche-mitêne. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. croque-mitaine, 2000.

croxhe-noejhe [o.n.] 1. pitite usteye del feme di manaedje, po croxhî les noejhes. Plurial: des croxhe-noejhe. F. casse-noisettes. 2. espirou. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.

croxhe-souke [o.n.] sôre di picete po croxhî les bokets d' souke e deus. Disfondowes: crohye-souke, croke-souke, croche-suke, crouche-suke.

croxhî (codjowaedje) [v.c.] 1. hagnî avou les gros dints, po poleur mawyî et avaler après A plins dints, i croxhèt les pemes k' il ont si bon do fé brôtchî (L. Loiseau). Disfondowes: crohî, crochî, croucher, crochè. F. croquer. 2. croxhî on lingaedje: el cåzer comifåt, avou l' accint do payis. C' est co des cis ki croxhèt l' walon. F. parler couramment.

crucifi [o.n.] bondiu (posteure ki rprezinte Djezus-Cri clawé al croes). | Crucifi [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Crucifix. Etimolodjeye: no d' mestî (martchand d' bondius), u di provnance (no d' ene plaece lomêye "å Crucifi").

crucifyî [v.c.] clawer so ene croes (les codånés a moirt do tins de Romins) C' est nozôtes k' a crucifyî l' Signeur (tchanson d' messe). Mins zels criyént todi pus foirt, dimandant k' i fouxhe crucifyî (Sint Luk, ratourné pa J.M. Lecomte). | crucifiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe crucifyî. F. crucifixion.

crucifyî: crucifiaedje da Djezus-Cri (djeu del Passion) (poirtrait hacné sol Daegntoele).

crustinnisse [o.n.] rilidjon crustinne; copurade totes les creyances ki shuvèt l' acsegnmint da Djezus-Cri sins fé d' diferinces d' eglijhe, eneviè des rlidjons båzêyes so d' ôtes creyances. rl a: catolicisse. F. christianisme.

cu- / c- (cumincî, cubate, cubouter, cunoxhe / cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) rl a: ki-. Coinrece Årdene.

cu rl a: cou.

cuchaver rl a: kischaver.

cuchaude, cuchâde rl a: kixhåde.

culot, culêye, culîre, culêre rl a: coulot \ coulêye, coulire.

culteure [f.n.] 1. tuzance. Ci n' est fok cwand k' on-z est bén stampé et bén d' asgur divins s' lingaedje eyet s' tuzance k' on s' pout adrovi azès ôtès langues et culteures, sins risse di s' fé formagni pa zels (Eliyasse Sambar, rat. pa L. Mahin). 2. cultivaedje, ahivaedje. Il a fwait s' teze sol culteure do toubak. 3. dinrêye. Il ont des belès culteures. Disfondowes: culture, cultûre, këltëre, cultère, culteure.

culturel, e [addj.] di culteure (di tuzance), pal culteure. Les SLLW-îs k' ont siné l' papî, e 1996, ki tape so li rfondaedje et les noûmots î ont metou 32 côps l' mot "patois" et deus côps l' mot "patoisant"; fåt nén dmander come li culturele colonizåcion a fwait des ravadjes (R. Viroux). Disfondowes: culturèl(le), këltërèl(le), culturél(le).

cumanborner rl a: kimamborner.

cure I. [v.c.] tchåfer (ene nouriteure) po l' rinde boune a magnî. Dji m' cût ene fricassêye. C' est ene sope fwaite tot cujhant del tchå avou bråmint d' aiwe, des yerbêyes et des canadas, pu tot rsaetchant l' tchå et les yerbêyes. II. [v.s.c.] 1. divni tchôd eyet bon a magnî, tot cåzant d' ene nouriteure. Dji sinteu l' boune hinêye do rosti ki cujheut. >> çou ki n' cût nén por vos, leyîz l' broûler po èn ôte: ni vs ocupez nén di çou ki n' vos rwaite nén. 2. boure (po d' l' aiwe). Da kî k' c' est, ciste aiwe la ki cût? | cût, cûte [addj., purade padvant] tchåfé (êye) po esse bon a magnî. F. cuit. >> cûte poere: poere k' a stî bolowe, et k' on magne avou do souke. Les martchandes vinént vinde des cûtès poeres el veye. I t' a ene grande tåve tcherdjeye di glotinreyes: des fraijhes, del blanke dorêye, des biyokes, del ronde tåte ås pemes avou del canele, des cûtès poeres (J. Lahaye). >> cûte poere di cwin: minme ricete, avou des poeres di cwin. >> cûtès-poerî: forveyou åbe, dins les floricontes. | cujhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "cure". sipurer les canadas, c' est rsaetchî l' aiwe di cujhaedje. Si t' as dandjî d' lård po des cujhaedjes, i gn a co ene bake el tchambe dirî. Vos leyîz cure les trûtes et l' såçreye tot doûçmint eyet divant l' fén do cujhaedje, î rmete on bon boket d' boure (C. Massaux). I faleut dijh munutes di cujhaedje on rpleut ricmincî a djåspiner. F. cuisson, préparation culinaire. | cujheu, cujheuse u cujhresse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki cût ene sacwè. Dins ene brictreye, ene tcherbonresse, c' esteut ene ovrire k' amoennéve li tcherbon eyet l' passer å cujheu. II. cujheu [o.n.] colone di brouheur ki rmonte des tienes après l' plouve. rl a: rinåd. | cûtêye [f.n.] 1. çou ki cût eshonne, copurade les pwins dins on for. On dit eto: fornêye. >> assurer l' cûtêye: fé cure lu-minme. C' esteut des galets k' elle aveut prusti leye-minme, et-z assurer l' cûtêye (P. Maudoux). 2. djermêye. On dit eto: fornêye. | cujhnêye [f.n.] 1. eurêye la k' on cût lu-minme si amagnî. On dit eto: fornea, griyeye. F. barbecue. 2. (pus stroetmint) a Måmdey, eurêye k' on fwait a ene binde, avou des petêyès crompires et des harins.

curêye [f.n.] 1. biesse crevêye. Gn aveut deus dijhinnes di tchéns ratroplés åtoû d' ene curêye di tchvå. Li cinsî va po dismantchî l' apîtoe di s' moulet k' esteut moirt, mins l' curêye esteut si gonflêye et dabôrd les pates si splinctêyes ki, cwand il a stî po rsaetchî l' coide, li pate do drî a rispité, et l' ome a stî missé (spots do Marok). 2. (traitant) essule a ene djin k' on n' inme nén. Li veye est ene curêye ! dit-st i al moxhe ki coreut åtoû d' on ptit potea d' bire sol canliyetecandjlete. Ây, ene curêye, vormint ! (J.M. Masset). rl a: tcharogne. F. charogne. Disfondowes: cûrêye, cûrèye. Etimolodjeye: bodje "cur", cawete di valixhance -êye (çou k' gn a dins l' cur).

curêye: ene curêye, c' est vormint çou k' i gn a dins l' cur; vochal, gn a pus k' les oxheas (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

cwadrile [f.n.] sôre di danse k' on s' mete e copes, i bodjèt eshonne tot dessinant on cwåré al tere. Dji lyî frè danser l' cwadrile, a Odile. rl a: cwårêye danse. F. quadrille. Ingl. square danse. >> cwadrile des lancîs: sôre di cwadrile foirt kinoxhowe el Walonreye diviè 1900-1950. Cwadrile des Lancîs, Sintoz come èm cour bate et Mareye Clape-Shabots: est çki c' est mi k' pårlêye, udonbén est çki c' est vos, walon d' èm viyaedje ? (J. Beaucarne). Disfondowes: cadrile, cadrîye, cwadrile.

cwåk ! [mot-criya] criyaedje des rinnes, des coirbås. F. Croââ. | cwåker [v.s.c.] criyî, tot djåzant des rinnes, des coirbås; criyî come zels. F. croasser. rl a: cwåler. Disfondowes: cwauker, cwâker, cwâkè, cwâkî. | cwåcaedje [o.n.] criyaedje des rinnes, des coirbås, criyaedje come zels. F. croassement. | cwåkea [o.n.] clouctea. Dj' a veyou ramxhyî ene sacwè dvins les djonkeas; dji contéve ki ç' n' esteut k' ene rinne u on cwåkea (L. Mahin). F. crapaud accoucheur. Disfondowes: cwaukia, cwâkê, cwâctrê.

cwåler [v.s.c.] criyî, tot djåzant des åwes. Gn areut ene dijhinne d' åwes k' avancént vier mi tot cwålant (Robert Mathieu). F. criailler, siffler, cacarder.

cwane rl a: coine.

cwanses [f.n.t.pl.] dins les ratourneures: fé les cwanses: fé shonnance. fé cwanses di rén: fé shonnance di rén. F. faire mine, faire semblant. rl a: ecwanse, shonnance, simblant. Disfondowes: fé les cwanses, fé les cwâsses, fè les canses. Etimolodjeye: riscôpaedje di "ecwanse'.

cwansler [v.s.c.] fé les cwanses (di bouter), trinner, londjiner. Côpe, fåfeye, saye, keu, pike, djoû et nute a l' araedje, Çou ki t' n' as nén bén fwait, disfwai l', mins sins cwansler, Ôtrumint l' mere et l' feye ti cdjåzront d' tos costés (H. Bragard). F. tarder; traîner.

cwantes (divant cossoune) / cwantres (divant voyale avou sacwants mots) I. [addj. di dimandaedje] (po saveur on nombe). Cwantres oûs est çk' elle a ponou ? Cwantes sont i ? Cwantes feyes î av' sitî ? Cwantes tchéns avoz vs ? Cwantes av' di tchvås ? Cwantes euros avoz pierdou ? Cwantres omes ki vs avoz dandjî ? Cwantes djins k' ont ddja vnou vôter so Etrernete po fote li govienmint l' panse å hôt ? Cwantres anêyes k' on pleut semer do swele dins les sårts ? Cwantes djoûs k' i leyént broûler l' moeye di fåde ? (L. Mahin). Fåt saveur cwantes doets ki l' cråxhoe a d' lård dissu s' dos (P.J. Dosimont). rl a: kibén, sacwant. F. combien de, au nombre de combien, en quel nombre. >> Vos cwantes estîz ? A cwantes ki dj' esténs ? Dj' esténs nos cwantes ? Leus cwantes estént i ?: ratourneure po dmander li nombe di djins, après nos, nozôtes, vos, vozôtes, leus, zels, zeles. Elle estént leus dji n' sai cwantes (L. Remacle). F. à combien ?. >> Cwantres ans avoz ?, Cwantes årè dj' d' anêyes l' an ki vént ?: po dmander l' ådje. F. quel âge ?. >> Cwantres eures est i ?: po dmander l' eure. F. quelle heure ?. II. [addj. d' esclamaedje] 1. kibén di (po mostrer on grand nombe di djins, di sacwès). I nos a dné cwantes côps, des côps d' mwin ! End a cwantes et cwantes k' ont passé par ci ! Cwantes feyes ki dj' l' a aidî ! Cwantes poennes k' on ramasse a-z aclever des efants ! Cwantes côps k' i vs fårè repeter di roister vos solés foû del tchambe ? Cwantes côps vs el fårè-t i dire, po k' vos m' creyoxhe (J. Lahaye). rl a: kibén di. F. combien de, que de. 2. (tot cåzant å rvier) kibén di (po mostrer li waire di djins, di sacwès). Cwantes djins n a-t i ki s' endè sovnèt ! Cwantes end a-t i ki sont contins d' leu sôrt ! F. combien peu. III. cwante [o.n. todi singulî] cwantrinme. Li cwante k' elle a-st arivé å cross di Virton ? F. quantième. >> li cwante ki dj' estans ? Li cwante do moes estans dj' ? Li cwante k' on-z est enute ?: po dmander l' date. F. quel jour sommes-nous ?. rl a: kibén. Disfondowes: cant', cwant', cwont' (divant cossoune), cantr, cwantr, cant-z, cwant-z (divant voyale, avou sacwants nos). | cwantrinme I. [limerotant addjectif & o.f.n. di dmandaedje]. po dmander li pozucion d' ene sakî, d' ene sacwè dins ene djivêye. Il est cwantrinme sol lisse ? Li cwantrinme ki t' esteus a scole ? Li cwantrinme do moes estans dj' ? Monsieu l' Govierneu, c' est vosse cwantrinme pîce e walon ? (C. Dodet). II. [addjectif d' esclamaedje] mostere on grand nombe (di côps). Li grand-mere, apougnive - pol cwantrinme côp ? - li conte del Grijhe di Falijhoû, li cene k' on djheut k' aveut paké avou l' diale (L. Mahin). rl a: cwante, kibén, kibéntinme. F. quantième. Disfondowes: cantrime, cwantrin.me, cwantrîme, cwantrême, cantrin.me, cwontrin.me, contrin.me, cwontrîme, cantrième, cantiême, cantiéme. | cwantité [f.n.] nombe ki mostere cwantes unités di mzeure k' i gn a dins ene sacwè. Disfondowes: cantité, cantitè, cwantité.

cwår 1. [o.n.] (v.m.) ancyinne manoye, valant li cwårt d' on patår. >> ele våt di pus d' cwårs ki d' patårs: dijhêye po ene feme ki n' våt nén grand-tchoi. 2. des cwårs [o.n.t.pl.] del manoye, del ritchesse. F. de l'argent, du fric. >> aveur des cwårs (plin les potches): esse ritche >> fé voler (u: fé danser, u: fé valser) les cwårs: coschirer (furlander) ses ritchesses. >> aråvler les cwårs: a) ramasser beacôp des liårds et ndè waire dispinser. Ci n' est nén todi l' ci k' aråvele les cwårs k' est l' pus awureus. b) wangnî des liårds d' ene façon nén trop catolike. Ci n' est nén wangnî des cwårs k' i fwait, c' est ls aråvler. >> aveur må ses cwårs, si fé må d' ses cwårs: diner des cwårs u payî målåjheymint. >> il est tchén d' ses cwårs u: on n' voet nén sovint l' coleur di ses cwårs: il est pice-crosse. F. avare. >> èn viker k' po les cwårs: tot fé po-z aveur bråmint des sôs. >> n' aveur ni cwårs ni patårs: esse foirt pôve; esse sins sôs. >> Cwand on va å martchî trop tård, on n' a pus rén po ses cwårs: dijhêye po les cis k' arivèt trop tård ene sadjus. rl a: vierlete. >> Dire k' i n' a k' a moyî s' doet po-z aveur ene feme di cwårs: i pout maryî ene ritche kimere, mins i n' vout nén (pask' elle est laide, u haeyåve). >> schôpe do cou, sene di cwårs: dijhêye a ene sakî k' a schôpe a s' dirî, u response d' onk (ene) k' s' schôpeye si drî å ci (al cene) ki lyi rprotche. >> conte tes cwårs, après t' contrès tes råjhons: dijhêye a ene sakî ki vout aler e tribunå: minme s' il a des bounès råjhons, i doet saveur ki ça lyi costeyrè tchir. >> Gn a nén on tchén ki tcheye ses cwårs: les cwårs ni vnèt nén tot seus, i fåt bouter po lzès wangnî. >> pont d' cwårs, pont d' Swisse: dijhêye do tins ki les Swisses si lowént come sôdårds. rl a: sô. rl a: liårds, sôs, çanses, sikelins, picayons, petsales, patacons, aidants, patår, florin, franc, cinteme, dinî, årdjint. Disfondowes: caurs, cwaurs. Etimolodjeye: pîce d' on cwårt di patår. coinrece Payis d' Nameur, Roman Payis. | cwårlî, cwårelresse [o.f.n.] li ci (cene) ki tént l' boûsse dins ene soce. rl a: caissî. F. trésorier. Etimolodjeye: bodje cwår, cawete -î, ristitchî L, pa rshonnance avou "tchårlî", eyet "çansler", 1985.

cwårdjeu [o.n.] 1. djeu d' cwåtes. >> djouwer cwårdjeu; u djouwer å cwårdjeu: djouwer ås cwåtes. Il ont moussî foû po-z aler boere leu gote et djouwer cwårdjeus amon Celine ki tént cåbaret di l' ôte do costé del plaece (J.P. Dumont). Tins des shijhes d' ivier, les omes djouwént å cwårdjeu, les femes et ls efants al kine (G. Mottard). F. jeu de cartes. >> les cwate coleurs do cwårdjeu: les cours, les cwåreas, les påles (les trefes), les makes (les pikes). >> bate, ribate li cwårdjeu: maxhî, rimaxhî les cwåtes. >> li diale a rbatou l' cwårdjeu: dijhêye cwand l' vicåreye candje tot d' on côp. Li diale k' a rbatou l' cwårdjeu lyi va-t i dner l' bele brûte? todi nd est i k' a dijh eures petant, André bouxhe a l' poite da s' mon-keur (J.P. Dumont). 2. cwåte do djeu d' cwåtes. Fonsine ni fjheut nou mistere di çou k' ses cwårdjeus årît anoncî: ele dijheut leye-minme k' i n' aveut rén d' serieus ladvins (P. Renson). F. carte. >> tapeuse di cwårdjeus: feme ki dit vosse planete e tapant des cwårdjeus so ene tåve. F. cartomancière. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (cwåres = cwåtes) + no (djeu), djeu d' cwåtes.

cwareme 1 [o.n.] termene di cwarante djoûs divant Påke, wice ki les crustins divèt fé penitince (magnî moens) e rmimbrance do passaedje di 40 djoûs da Djezus-Cri dins l' dezert. >> li djoû vint e cwareme: li vintinme djoû do cwareme, li letåré (mey-cwareme). >> tchessî cwareme evoye: aler racter å djudi sint (viye uzance del Walonreye). >> Ratata cwareme eva; Houmans (u: pelans, u: crocans) les oûs, cwareme est foû (u: dfoû): tchanson k' les efants tchantèt tot ractant li djudi sint. >> fé cwareme: a) en waire awè a magnî. b) esse priver d' on plaijhi k' on inme bén. >> vizaedje di cwareme: vizaedje d' en djin k' a yeu fwin. rl a: Cwareme. >> cwareme moslimî: termene d' on moes d' lune, wice ki les muzulmans ni magnèt ni boere des aireus do djoû disk' a solea djus. rl a: ramdinne. Croejhete: sovint sins årtike: e cwareme; divant cwareme. Disfondowes: cwèrème, cwèrin.me, cwarème, cwârème, cwaurème, cwarame, kèrème, kërème, carème (miersipepieuzmint: notûle ALW 3.194). Etimolodjeye: latén quadragesima (cwarante djoûs); rl a: cincweme.

Cwareme 2 [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Corswarem, e flamind Korsworm, rebané avou Bierlô, raloyî disk' e 1963 al Province do Limbork. Etimolodjeye: No d' acolaedje Tîxhon, Wareme + Coû (Since di Wareme, eneviè Tchestea d' Wareme). Istwere: el Moyinådje, signorreye dåzès comtes di Lô, ki passe adon ås prince-evekes di Lidje. Lingaedjes: les djins cåzént flamind disk' eviè 1770. Economeye: viyaedje di cinsîs, mins li gåre di trin, basteye diviè 1880, a leyî dmoré la des ovrîs ki fjhèt l' navete so Brussele u so Lidje.

Cwareme 3 [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Quarem, Corswarem u Careme, e vî walon Coarem. Etimolodjeye: a) Ki provneut d' Cwareme, inte di zels ene famile Corswarem-Looz k' a stî anobleye el moyinådje; b) no metou (djin maigue, come s' i freut cwareme).

cwårêye danse [f.n.] cwadrile. Po s' amuzer, ns avéns les cwåreyès danses, les danses di Bedje et et les danses avou l' drapea (ramexhné pa L. Léonard). Etimolodjeye: Calcaedje del tcherpinte di l' inglès "square danse", 1900.

cwårlet [o.n.] pitit blanc pwin, prusti å laecea et kerné sol mitan, ki fjhet a pô près li cwårt d' on grand. On dnéve sovint des cwårlets azès malådes. rl a: tîçlet. Etimolodjeye: bodje cwårea, cawete -et.

cwårlijhåcion [f.n.] apoirtaedje di cwårs divins ene soce, ene sôcieté d' comiece, evnd. F. capitalisation. Disfondowes: caurlizâcion, cwaurlijaucion. Etimolodjeye: forveyou viebe "cwårlijhî" (ecwårler), cawete -åcion, avou assaetchance do F. capitalisation, 2001.

cwarmea [o.n.] fiesse des mascarådes, copurade a Måmdey, wice ki l' fiesse comince li semdi eyet fini å crås mårdi al nute. rl a: trouvlea, haguete. F. carnaval. Disfondowes: cwarmê, cwèrmê, (carmia); vî scrît walon "quermea"; Pc. carmiô. Etimolodjeye: bodje "careme", cawete -ea (pitit cwareme). | cwarmeu, se [o.f.n.] ome u feme disguijhî (eye) po les mascarådes. Les cwarmeus "Tetars di Fârjole" ont vnou a Åvlè e 2000, edon. Disfondowes: carmeu, (cwarmeu, cwèrmeu).

cwarmeu: Les cwarmeus Tetârs di Fârjole (poirtrait saetchî pa les cwarmeus "Tetârs di Fârjole").

cwarpece [f.n.] rl a: cwate-peces.

cwårt [o.n.] 1. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e cwate. >> on cwårt di djoû: li cwårt d' ene djournêye d' ovraedje. >> on cwårt d' eure: cwénze munutes. I soune li cwårt. >> passer on laid cwårt d' eure: aveur on mwais moumint (tot estant seré). >> dji t' frè passer on laid cwårt d' eure: dijhêye po mancî ene sakî. >> li cwårt di deus eures; u: li cwårt po deus eures; u: on cwårt d' eure po deus eures; u: on cwårt d' eure divant deus eures; u: deus eures moens l' cwårt: 1 e. 45. >> deus eures et cwårt u: deus eures on cwårt; u: on cwårt d' eure après deus eures: 2 e. 15. (Les eures e walon). >> pol cwårt d' eure: pol moumint. Pol cwårt d' eure, leyoz Tonete e påye (M. Peclers). >> les troes cwårts: 3/4. >> les troes cwårts do tins: å pus sovint. Franwal: ahåyant po: généralement, habituellement, d'ordinaire. >> I fwait tot ås troes cwårts: i n' finixh måy si ovraedje. 2. (v.v.m.) mezeure d' on cwårt d' ene sacwè, copurade. a) pîce d' on cwårt di patår. b) pîce di tchamp d' on cwårt di djournå (on pô moens ki shijh åres). Il ont planté on cwårt di crompires. c) botaye d' on cwårt di lite. Tinoz, la l' peket; gn a tchaeconk on dmey cwårt, nén dpus, la (N. Outer). Di ç' tins la, on boeveut des cwårts, des ptitès boteyes d' on cwårt di lite di bire. rl a: cwår \ cwårlet. | cwårtî [o.n.] 1. boket d' ene sacwè côpêye e cwate. Prindoz co on cwårtî d' dorêye. A l' abatwer, on discôpe li biesse e cwate cwårtîs. Li pés d' ene vatche a cwate cwårtîs. 2. pitit boket d' ene ronde sacwè, côpêye del minme manire ki po fé des bokets d' on cwårt. 3. termene d' a pô près ene samwinne dins l' moes del lune. Li lune est e s' prumî cwårtî; e s' dierin cwårtî. 4. gros boket ki s' dismantche d' ene masse. Gn a-st avou on cwårtî d' rotche ki s' a distaetchî (M. Francard). 5. lodjmint avou sacwants plaeces, metou dins ene pus grande måjhon. Asteure, les cwårtîs libes sont vormint pus råles ki les bråvès djins (J. Duysenx). On-z a rnetyî l' cwårtî do vijhén (M. Francard). F. appartement. 6. coulot (boket d' veye). Cwand dji vs ô cåzer di vosse vî cwårtî, dji vos sins bén anoyeus (C. Massaux). Dji vs cåze do cwårtî do Fayi, å Bork (E. Pècheur). 6. so cwårtî: pôzucion d' on rond bwès k' on-z a ddja metou deus bokets droets. >> bwès so cwårtî: plantches di tchinnes u d' sapén. >> mete a cwårtî: el soyreye, soyî l' åbe so deus costés, å grand ruban. >> finde so cwårtî: mete li cougnet inte li schoice et l' cour po rfinde les grossès xhenes. >> soyî so cwårtî (mot d' soyeu): dibiter ene tronce dins ene soyreye, après l' aveur côpé e cwate. rl a: cwåtler, discwåtler. Disfondowes: cwaurtî, cwârtî, caurtî, cârtî, cartî, carti, cartiyé, cârtché, cârtié, cârtiè, cartiè; (miersipepieuzmint e l' ALW 3, notûle 14).

(a)

(b)

(c)

cwatanchife [o.n.] (v.m.) cep po-z apicî les djibîs k' a l' cogne do chife cwate. >> Catranchife: no d' on persounaedje da Arthur Masson. Disfondowes: catanchife, catranchife, cwatanchife, cwètanchife.

cwate (divant cossoune) / cwatre (divant voyale) [nombe addj. & o.n.] nombe 4. Dj' î a stî cwate côps; elle a cwatre ans. | cwatrinme [limerotant addj. & o.f.n.] 1. ôre ki corespond å limero 4. Disfondowes: cwatrin.me, cwatrîme, catrime, catième. | cwatrinmmint [adv.] divant d' dire ene sacwè ki vént al cwatrinme plaece d' ene djivêye. Disfondowes: cwatrin.m'mint, cwatrîm'mint, catrim'mint, catrim'mèt, catièm.mint. | cwatrinne [f.n.] 1. a pô près cwate. 2. trope di cwate djins Dandjreus k' c' est a Wepion kel Djhan emoenne li cwatrinne (C. Denis). F. quattuor. 3. orkesse di djazz avou cwate djins. F. quartette. Disfondowes: cwatrin.ne, catrène, catin.ne.

cwate-pates [o.n.] biesse k' a cwate pates. rl a: deus-pates. F. quadrupède.

cwate-peces u cwarpece [f.n.] 1. crålante biesse avou cwate pates, eneviè les sierpints, sins pates. F. lézard. >> cwate-peces d' aiwe: cwate-peces ki vike dins les doirmantès aiwes; rl a: lazåde, trawe-pî, cwate-pîs, tete-vatches, agayan, salamande. 2. mot djinti po-z atôtchî èn efant. Mi ptite cwate-pece, dijheut i l' pa po xhiner (Bernard Louis). On dit eto: biyoke, kerton. Pluriyal: des cwate-peces. Disfondowes: cwate-pèces, cwarpèce, cwârpèce, cwate-pè, cwète-pèce, cwate-pîces, cate-pèce, cate-pîces, cate-pèche, cate-piche, cate-piétche, cwârpiche, catèrpètche, can'bètch, can'piche, carpitche, calpitche. Etimolodjeye: latén quatuorpedia (cwate pîs), ricomprin come "cwate pîces".

cwate-peces: (poirtrait saetchî pa L. Mahin)

cwate-pîs [o.n] 1. biesses a cwate pates, eneviè les cenes a deus pates. F. quadrupède. 2. (årtisyince) biesses di cinses sogneyes pa ls årtisses, eneviè les poyes. F. (vét.) quatre-pattes. 3. cwate-peces. F. lézard. Disfondowes: cwate-pîs, cate-pîs, cate-piès. Pl. des cwate-pîs.

cwåtler (codjowaedje) I. [v.c.] 1. taeyî e cwårtîs. Dji cwåtlêye ene dorêye, on pwin. 2. cotaeyî e ptits bokets (copurade dins les mançaedjes). Si dji n' mi ratneu nén, dji vs cwåtelréve e pîces (J. Haust). F. réduire, broyer, pulvértiser. rl a: discwåtler, ecwåtler. II. [v.s.c.] (mot d' moenneu d' tcherete, d' oto) atchvaler (mete ene rowe d' on costé d' ene warbire, et l' ôte di l' ôte). Etimolodjeye: bodje cwårt (dins l' sinse di cwårtî), cawete di viebe -ler. Coinrece Payis d' Lidje.

cwatru-vint [nombe addj. & o.n.] ûtante. Disfondowes: cwate-vint, cwète-vint, cwatrè-vint, catrè-vint, catru-vint, catrë-vint, cwatru-vint.

Cweme, la-minme: Cwême [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cuesmes, dedja rebané avou Mont e 1971. On tént todi pus ou moens a s' viyaedje, K' on fouxhe di Cweme, di Djumape ou d' Cwargnon (J. Dufrane). Vîs scrijhas: Cumis (1130).

cwén [o.n.] coine (inglêye, plaece ritirêye). Disfondowes: cwin, cwéⁿ, cwé. rl a: sorcwén, racwén.

cwène rl a: coine.

cwénze [nombe addj. & o.n.] nombe 15; >> cwénze djoûs: deus samwinnes. Disfondowes: cwinze, cwéze, kénze, kéze, kinze, kéje, kinje, kéⁿje, cwéⁿze. | cwénzinme [limerotant addj. & o.f.n.] 1. ôre ki corespond å limero 15. Il a-st arivé cwénzinme å dmey-maraton, so 1500 k' avént ataké. 2. boket k' on-z a cwand on pårtixh ene sacwè e cwénze. Disfondowes: cwinzin.me, cwézin.me, kinzin.me, kinzime, cwézîme, kézième, kinzième, kinjème, kéjème. | cwénzinne [f.n.] I. a pô près cwénze. Dj' a ramassé ene cwénzinne di pemes. Dji rpasrè dins ene cwénzinnne di djoûs. II. 1. termene di deus samwinnes. Li bresseu fijheut on grand sene arvey, tot djhant "Al cwénzinne, dabôrd, mes djins !". 2. paymint k' on-z a totes les deus samwinnes po si ovraedje, pol laecea bouté el laitreye, evnd. I rpassént å cåbaret, et boere li mitan d' leu cwénzinne. I n' ont nén co payî li prumire cwénzinne d' avri. F. quinzaine. 3. (stindaedje) traitmint e djenerå. I toutchèt pus leus cwénzinne dispu ki l' direccion a rmetou s' bilan. F. salaire, paye. rl a: pitite-cwénzinne. Disfondowes: cwinzin.ne, cwézin.ne, kinzin.ne, kénzène, kézène, cwinjin.ne, kénjène, kéjène, cwéⁿzin.ne.

cwicwicwik ! [mot-brut] k' on dit tot catiant ene sakî. Atot prindant les doets d' èn efant: ptit Peutchet a stî å bwès, il a veyou l' leu, il a yeu peu, il a racorou et mi dj' a dit "Cwicwicwik" al gueuye do leu. F. guili guili.

cwiter [v.c.] èn pus dmorer avou.

cwizignére rl a: coujhnire.

Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.

Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.