Dictionnaire explicatif wallon: B (BL-BZ) Splitchant motî: B (BL-BZ). |
blairo [o.n.] ronde broushe avou les longous pwels po mete do savon so s' båbe, k' on fjheut dvinltins avou des pwels di taesson. F. balireau. Disfondowes: blérô, blêrô, blèrô, blinrô, Pc. blariô, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.31. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. blaireau (minme sinse).
blanc, blanke [addj.] k' a ene coleur ki revoye totes les waxhlires di l' airdiè. | blanc, blanke [o.f.n.] 1. djin d' ene raece a blanke pea. 2. blanc [o.n.] pexhon des doûcès aiwes come li tchvene, l' åblete, li tchacåd, tertos del famile des cyprinidae. 3. valet (po-z atôchî on bon soçon). Ça t' va, blanc ? 4. spot dné åzès djins k' ont des blonds tchveas, ki satchèt après l' blanke coleur.
blanc colé [o.n., pl. des blancs colés] måvi blanc colé.
blanc-bwès u blanc-bos [o.n.] 1. (mot di mnujhî) bwès ki n' est nén do tchinne u del hesse, et veyou come di mwinde valeur (bôle, plope, sapén). Vos m' froz djusse on waxhea d' blanc bwès. Cwand dji nos avans maryî, dj' avéns djusse ene pitite dresse di blanc bwès. 2. (mot d' bokion, di biyolodjisse) tinre bwès metou djusse dizo li schoice, pa wice ki l' seuve monte dins l' åbe. rl a: crås bwès. F. aubier. 3. plope. Il esteut evoye s' ashir so ene grosse pire esconte d' on blanc-bwès droet come on clotchî (A. Marchal).
blanc-moussî I. [o.n.] persounaedje do cwarmea di Ståvleu, tot blanc moussî, avou on fås-vizaedje avou on longou rodje nez. II. blanc-moussî, blanke-mousseye [o.f.n.] docteur (doctoresse) u infirmî (ire) dins èn ospitå, k' est todi moussî (eye) avou on blanc vantrin. Pa tchance, li ptite blanc-mousseye a intré a ç' moumint la (C. Denis). Les blankes-mousseyes di Sinte-Ôde (E. Pècheur). Disfondowes: blanc-moussî, blanke-moussèye, blanc-moussè, blanke-moussée, blantche-moussêye.
Blanke Aiwe u Blanke Eûwe [no d' aiwe] aiwe del Walonreye, e F. l' Eau Blanche, ki prind sourd a Chimai, et s' aler maxhî al Noere Aiwe (l' Nwêre Eûwe) dilé Doûpe eyet, adon, s' rilomer "Virwin". Etimolodjeye: acolaedje tîxhon addjectif + no; "blanke" a cåze ki l' aiwe tchereye les croyixheusès broûs del Calistinne (riloucoz a al mape do Virwin).
blanke brouwire [f.n.] sôre di brouwire avou des blankès fleurs, e sincieus latén Erica alba.
blanke clotchete [f.n.] passe-rôze.
blanke gote [f.n.] peket. Disfondowes: blanke gote, blantche gote, blantche goute, blonke gote.
blanke kixhåde u blanke coxhåde (å singulî) / blankès cxhådes (å plurial) [f.n.] plante avou des foyes come ene kixhåde, et des blankès fleurs, mins ki n' schôde nén, e sincieus latén Lamium album. F. lamier blanc.
blanke kixhåde (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
blanke ôrteye [f.n.] blanke kixhåde.
blanke panse [f.n.] platchteu (flateu). Il est todi k' i fwait del blanke panse addlé l' directeur. rl a: plate panse.
blanmuze [o.n.] (v.v.m.) ancyinne manoye do Payis d' Lidje. Li blanmuze valeut cénk patårs ou l' mitan d' on skelin; come elle estént foirt tenes, on les loméve kécfeye des plaketes. (N. Lequarré). Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Etimolodjeye: calcaedje do wesfalyin blaumüser (bleuve manoye), pîce d' èn ûtinme di dåler ki valeut ene blanmuze et dmeye di Lidje. Disfondowes: blanmûze, blamûze, blaumûze.
blåwe [addj. todi padvant] 1. blancåsse (et nén rodje), tot djåzant d' ene loumire. Il a veyou ene pitite blåwe loumire e fén fond do bwès. F. pâle, pâlotte, grisâtre, faible. >> blåwe sitoele: (mot d' astronome) sitoele k' evoye ene blåwe loumire (pask' ele si rafroedixh, u k' elle eva lon erî del Tere.) F. étoile bleue. 2. aveulé pa ene foite loumire. Cwand dj' a rexhou del cåve, dj' a stî tot blåwe. F. ébloui. >> vey blåwe: vey bablou. Por mi, to voes blåwe: t' årès co stî fé l' toû des tchapeles, dandjreus. F. voir trouble. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "blao" (bleu). Coinrece Basse-Årdene.
blawete [f.n.] 1. sipite di feu. rl a: esblawi. F. étincelle. 2. sôre di ranonke ås ptitès djaenès fleurs, ki crexhe aprume come ene rampe, pu si rastampe, 20 a 40 cm hôt. On dit eto: flaminete, linwe di tchet. | blawter [v.s.c.] rilure come ene blawete. On pout vey, totavå, des kiyieles di ptitès loumires di totes les coleurs ki blawtèt ås finiesses (P.H. Thomsin). Ses ouys blawtèt come des gayetes. C' est l' vraiy matoufè ki m' fijheut dedja blawter les îs, c' est l' matoufè, li bone viye ricete d' amon nozôtes (G. Cabay). S' i vneut pår l' erdiè, Fé blawter ses rdjets, Ses royes ! (A. Xhignesse) I gn a des meyes di stoeles ki blawtèt e stoelî (J. Lahaye). rl a: riglati, siclati, risclati, rilure. F. étinceler. | blawtant, e [addj.] ki blawtêye. rl a: riglatixhant. F. étincelant(e).
Essegne di "Blawète Records", ene pitite måjhone di plakes lidjwesse, askepieye diviè ls anêyes 1990.
blawi I. [v.s.c.] divni blåwe (blancåsse) tot djåzant d' ene loumire. Li lampe blåwit todi dpus; por mi, les piles sont fotowes. F. pâlir, s'affaiblir. II. [v.c.] rinde blåwe, aveuler. Cisse loumire la m' blawixh. On dit eto: asblawi, abåbli. F. éblouir. Etimolodjeye: viebe del 4inme troke fwait sol bodje blåwe. | blawixheure [f.n.] blanke taetche (dins les tchveas, so des canadas, des plantes). A 11 ans, il aveut ddja des blawixheures dins les tchveas. F. tache grisâtre.
blawter, blawtant rl a: blawete.
blawter evoye [vierbire s.c.] blawter et s' fé shofler evoye, tot djåzant d' ene tchandele. Li tchandele blawtêye co todi evoye (J.M. Masset).
blé [f.n.] 1. sipeate. Dj' avans del bele blé, ciste anêye ci. F. épeautre. 2. swele. On loyive avou des loyetes di blé (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Po fé l' treye, on prind del blé (Henry Frenay). F. seigle. 3. frumint. F. blé, froment. >> Cwand l' blé est soyeye, el fåt rintrer: cwand on-z a bén presté ene sacwè, i n' fåt nén rescouler å dierin moumint. Franwal: ahåyant po: "Quand le vin est tiré, il faut le boire". Disfondowes: blé, blè.
Blegneye; so plaece: Blegné [n.pl.] 1. hamtea d' Trimbleu, e F. Blégny. 2. Novele comene intité del Walonreye, e F. Blégny-Trembleur, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes åtoû d' Trimbleu. Etimolodjeye: erî-rfwait latén "blandiacum" (bele måjhon).
bleti sonk [o.n.] sonk aglumyî, alots d' sonk. Rissaetchoz l' bleti sonk divant di rclôre li playe. F. sang caillé, caillots.
bleu I. [o.n.] 1. coleur soûmintrece (avou l' djaene et l' rodje), li cene do cir. II. bleu, bleuwe [addj.] k' a cisse coleur la. Ene bleuwe cote.
bleu-bijhe [o.n.] (mot d' colebeu) sôre di pidjon, di coleur bleu come del schaye. rl a: pier-bijhe. F. ardoisé. Disfondowes: bleu-bîhe.
blouze [o.n.] sôre di muzike, ene miete peneuse, k' a stî askepieye pås noers amerikins après l' guere di 1940-1945. >> aveur li blouze d' ene sakî: aveur li tins long après lu. Dj' a l' blouze di vos (Claudine Mahy). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "blues", 1995. | blouzeu, blouzeuse [o.f.n.] li ci (cene) ki tchante u ki djouwe do blouze. Claudine Mahy fourit ene des prumirès blouzeuses e walon. Etimolodjeye: cawete -eu, 2004.
bocå [o.n.] 1. tupin d' veule, avou ene coviete, k' on-z î wåde di l' amagnî (confiteure, rolmope). F. bocal. 2.amagnî k' on-z a metou e consieve divins. I fåt magnî les bocås d' poere. On dit eto: wek. F. conserve. 3. pot u tube di veule k' on s' endè sieve dins les labos. C' est èn awatron di l' åbe del syince k' a vnou å monde dins on bocå (A. Maquet). rl a: espouvete; rl a: påpåd-bocå. F. éprouvette. Disfondowes: bocau, bocâl.
bocå 2 rl a: boke \ bocåd.
bocåd rl a: boke \ bocåd.
bocter rl a: båcter.
bodene [f.n.] 1. vinte. On dit eto: badou, bidinne, panse, badrike. F. bedaine. 2. (pa stindaedje) tchås ki sont dirî l' djambe d' ene djin, et ki fwaiynut come on vinte. On pit rossea tchén ki vos åreut clawé al bodene, cwans vos djåzîz avou l' boticresse (A. Laloux). On dit eto: gros del djambe. F. mollet. Etimolodjeye: bodje gayel "bod" (vinte), cawete -ene.
bodibildigne [o.n.] livaedje di gros pwès, po fé groxhi les tchås. A 21 ans, a Bårçulone, vo l' la tchampion do monde di bodibildigne (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "bodybuilding" (minme sinse) pal voye do minme inglississe francès, 1995.
Bodinguî I. [n.pl.] viyaedje di Picårdeye francesse, e F. Boisdinghem. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Bois d'Enghien, Boisdenghien, Bodenghien. Etimolodjeye: aplacaedje latén bos d' Inguî.
bodou, bodowe I. [o.f.n. & addj.] pitite djin nén foirt hôte, mins stocaesse. I l' avént lomé l' Bodou, dandjreus paski c' esteut ene nindje di ptits stocasses. F. trapu, e. II. [adv.] tot s' ramassant so luminme. L' ome doirmeut tot bodou eter les botes di strin (P.J. Dosimont). Disfondowes: bodu, ûye, bodou, owe, boudu, ûwe. Etimolodjeye: bodje gayel "bod" (vinte), cawete -ou. rl a: bodinguet, bodene, bodé, rabodrou.
Bodouwogna tchîf des Nervyins, batou pås Romins, motoit a Préle.
boerler [v.s.c.] (codjowaedje) 1. criyî normåldimint, tot cåzant d' ene vatche, d' on vea. Les vatches boerlèt, cwand k' on n' les sogne nén a l' eure. Gn aveut les vatches ki boerlént di soe. F. beugler, meugler, mugir. >> Il a-st oyou boerler on vea, mins i n' sait pus dins ké ståve: il a oyou djåzer d' ene sacwè, et s' vout i fé croere k' i sait bén di cwè k' i rtoûne, mins i n' è sait rén å djusse. Franwal: ahåyant po: "Il a entendu braire un âne". >> Si on-z etint boerler on vea, c' est k' li ståve n' est nén vude: dijhêye cwand k' on arive dins ene måjhon, ki les djins criyèt. >> boerler come on vea, come ene vatche, come on gayet: criyî foirt, tot djåzant d' ene djin. 2. criyî foirt, copurade cwand k' ele est må prinje, tot djåzant d' ene såvaedje biesse. rl a: hoûler. F. hurler, rugir. >> boerler come on fougnant, come on vexhåd k' on lyi a roté sol cawe, come on vea må maké, come on fou dislaxhî: criyî come ene såvaedje biesse må prinje, tot djåzant d' ene djin. Franwal: ahåyant po: "gueuler come un putois". 3. criyî foirt, tot cåzant d' ene djin. En boerlêye nén don insi ! Li martchande di pexhons boerléve "ås mosses d' Anverse, ås belès mosses; les inglitins les harins !". I vont co boerler "vive Sint Elwè". Ces djins la, on n' direut nén k' i savèt cåzer come les djins: c' est todi hoûler, boerler, rûtyî (E. Gilliard). rl a: gueuyî, braire, båyî. 4. copurade: criyî å moumint d' l' acoutchmint, tot cåzant d' ene feme. Dj' a boerlé des beas côps, li djoû ki dj' t' a metou å monde. F. brailler, gueuler. 5. esse mwais et criyî, tot cåzant d' ene djin. rl a: brokî, rûtyî. F. tempêter, fulminer, vociférer. 6. criyî après les bixhes, å moumint des tcholeurs, tot djåzant d' on cier. Alans schoûter les ciers ki boerlèt. rl a: bråmer. F. bramer. 7. tchoûler tot criyant. I boerlêye a renairsi tot l' vinåve. Il est la ki boerlêye come on vea pask' i s' a pokî. rl a: braire. F. brailler. 8. fé on foirt brut a cåze d' on bon feu, tot cåzant d' ene sitouve, tot djåzant d' ene oujhene ki toûne a fond. Li grosse sitouve del sicole boerléve, témint k' on l' aveut tcherdjî. Di ç' tins la, t' aveus troes cwate fabrikes ki n' låtchént nén d' boerler. Franwal: ahåyant po: "tourner à plein rendement". Parints: siboerler, riboerler. Disfondowes: beurler, breuler, beuler, bwerler, bwêrlè, bwêler, bwèlè, bwarler, bwârler, bwaler, bwâler. | boerlaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "boerler". Schoûtez ça, ké boerlaedje ! Ci n' est pus do tchant, c' est do boerlaedje, cwand k' on creye a gueuyî. Dj' inme l' Årdene avou ses brouwires et les boerlaedjes di ses bwejhlîs (M. David). F. beuglement, meuglement, bramement, mugissement, rugissement, cri, braillement, vocifération, hurlement. 2. (pus stroetmint) moumint k' les ciers boerlèt. C' esteut å boerlaedje des ciers. F. brame. Disfondowes: bwerlèdje, bwerladje, bwerlâdje, beurladje, bwâladje, bwârladje. | boerleu, boerleuse u boerlêyresse [o.f.n.] li ci (cene), li biesse ki boerlêye. rl a: båyeu. F. hurleur, crieur, euse. Disfondowes: bwârleû, bwêleû, bwâleu, beuleu (rl a: mårtén-leu-leu), se; bwêlresse, bwâlresse, beulresse, bwerlêyresse. | boerlåd, e [o.f.n. & addj.] 1. li ci (cene), li biesse ki boerlêye tofer. Ké boerlåd, po on vea ! Bén taijhe tu on pô, don ! Bén d' èm veye, dji n' a veyou on sfwait boerlåd ! rl a: breyåd, gueuyåd, gueuytåd. F. braillard, geulard, criard, e. 2. (pus stroetmint) boerlåde (femrin): vatche torleuse. F. vache taurelière. 3. boerlåd (omrin): usteye k' on tént dvant s' boke po-z ogminter s' cåzaedje. F. porte-voix. 4. boerlåd (omrin) hoûlåd (usteye des oujhenes, des bateas, des imbulances, des otos d' djindåres, ki boerlêye po-z anoncî ene sacwè). F. sirène. Disfondowes: bwerlaud, beulaud, breulaud, bwerlâd, beuloûd, breuloûd, e. | boerlant [o.n.] boerla. Enute dji n' sai nén çk' il a k' i creye tant ?:: Bén il a l' boerlant. Disfondowes: beûlant, breûlant, bwerlant, beurlant. | boerla [o.n.] 1. zine di boerler tofer. Dji n' såreu dmorer avou èn ome k' a l' boerla. F. manie de crier, fâcheuse habitude de gueuler. 2. hoûlåd d' on batea. O ! schoûte... C' est l' boerla k' on-z etind, Fåt k' t' evåyes, li batea t' ratind. (R. Prigneaux). Disfondowes: beûla, breûla, bwerla, beurla. | boerlante [f.n.] vatche torleuse, ki boerlêye tofer. F. nymphomane. Disfondowes: beûlante, breûlante, bwerlante, beurlante. | boerlêyreye [f.n.] ahoulreye di boerlaedjes. F. concert de beuglements. Oyoz cisse boerlêyreye ? Kéne araedje so l' moumint ! Disfondowes: beulrèye, bwâlriye, beulriye, bwerlîriye, bwerlirèye, beurlèyrèye. | boerlêye [f.n.] 1. boerlaedje. F. beuglement. 2. grand côp d' air ki shofele tant k' ça boerlêye. F. bourrasque, rafale de vent. Disfondowes: bwerlêye, beurlêye. Etimolodjeye: pårticipe erirece divnou cmon no. | boerlêymint [o.n.] boerlaedje. Dj' a-st oyou on teribe boerlêymint, esteut çu ene djin u ene biesse ? F. mugissement, vocifération. Disfondowes: beulmint, bwâlmint, bwêlmint, bwèrlîmint, bwerlèymint, beurlèymint.
boesse-ås-imådjes [f.n.] tévé. Li boesse-ås-imådjes va dner ene tévé-gazete po ls efants (J.Schoovaerts). rl a: posse, bawete. Disfondowes: bwesse-aus-imaudjes, bwesse-âs-imâdjes. Etimolodjeye: mot d' acolaedje avou "ås", 1985.
boesse-ås-imådjes
bôgyî (codjowaedje) [v.s.c.] 1. mostrer on gros vinte ki dispasse. 2. (imådjreçmint) esse plin(ne) a veler. Ki l' anêye ki vént bôgueye di bon tins (R. Viroux). Disfondowes: bông'yî, bôguiyi, bôker. Etimolodjeye: bodje gayel "bog" (vinte), cawete di viebe -yî.
Bôhan [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bohan, rebané avou 5550 Vresse; limero diyalectolodjike: [D 133]; vî limero del posse: 6868. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Bô.an. Lingaedje do payis: tchampnwès. Li fråze tipike "frume la ferniete" (clôs l' finiesse) mostere li grosse diferince di cåzaedje avou l' Nonne-walon del Simwès: "clôs la vite". Etimolodjeye: tîxhon "Bodo-ham" (han, pré da Bodo); rl a: han. 2. hamtea di Barvea. Disfondowes: Bohan, Bôhan, Bouhan. | Bohinot, ote [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Bôhan. Disfondowes: Bo.inot(e). | Bôhan [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Bohant, Bohain, Bohen, Bohyn.
Li Smwès a Bôhan.
bohner [v.s.c.] s' abohner. I fwait trop bon, dji m' dimande sel frumint va bohner comifåt (E. Dethier). F. taller. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "boh-" (loukîz a : bohêye). | bohnaedje [o.n.] abohnaedje. F. tallage.
bohtê, bouhtê rl a: boujhtea.
boigne clå [o.n.] boton ki n' trawe nén, mins gn a on gros boket d' moite tchå ki vént å mitan, et ki vént foû al fén, tot leyant on gravaedje. F. furoncle.
bôjhe [f.n.] broûs. F. boue. Disfondowes: bôje, bonje. | bôjhreye [f.n.] plaece avou bråmint del bôjhe. Coinrece Basse-Årdene.
boke | bocåd [o.n.] (vî mot d' cinsî) 1. trô dins ene håye. Il ont intré el waide pa on bocåd. >> Cisse håye la n' est k' sir° bocåd: elle est plinne di trôs, ki les biesses î passèt. >> reclôre on bocåd: li rfé (kécfeye avou des håres. 2. (imådjreçmint) trô dins s' buddjet. >> aveur des bocåds di tos costés: aveur toplin des desses, diveur ås Walons ås Tîxhons. Franwal: ahåyant po "être criblé de dettes". 3. trô dins on mousmint. C' est des håres ki n' sont k' sir bocåd. Disfondowes: bocaud, bocâd. Coinrece Årdene.
bôkê, bôkia rl a: båker \ båkea
bokea [o.n.] pitit bos 1. k' on stitche dins ene clitche po k' on n' seuxhe drovi l' ouxh. 2. gros tchviron. F. poutrelle. Etimolodjeye: bodje bos, cawete -kea.
bôker 1 rl a: båker.
bôker 2 rl a: bôgyî.
Bokhô [n.pl.] hamtea d' Bailou, en almand Bocho. Etimolodjeye: tîxhon bôk-holt (fayi, bwès d' fås), rl a: Buhô, Buhogne.
bokion, e [o.f.n.] ome, feme di mestî ki travaye dins les bwès (abate, finde, riceper evnd). Li bokion arive å pî d' on ptit tchinne, i l' adåme ås coisses po l' rinde fén rond (P.J. Dosimont). Voess bén ki dji sreu bén bokione, coume nosse pere ! rl a: taeyeu å bwès; bwejhlî, bwejhleu; côpeu å bwès, cotaeyeu d' legnes, abateu, findeu å bwès. Disfondowes: bokion, e, boukion, boukioune, bokiyon. Coinrece Basse-Årdene.
bokion: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
bolåd [o.n.] grosse ronde bône metowe li lon d' l' aiwe dins les poirts, les canås, po-z î agritchî les bateas. >> dimorer stampé come on bolåd: dimaner sins reyaccion, li boke å lådje; rl a: båyåd, ståmusse; Disfondowes: bolaud, boulaud, boulârd.
bolåd: (poirtrait saetchî pa: L. Mahin)
bole di tchén u bole-di-tchén [f.n.] sôre d' orkidêye a violêye-rodje u blantchåsse fleur, pus lådje ki longue, come ene bole, e sincieus latén Orchis mascula. rl a: clåwe. Coinrece Payis d' Nameur.
bole di tchén (poirtrait saetchî pa Guy Deflandre).
Bolene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bolinne, rebané avou Inguezêye.
bolet 2 [o.n.] djonteure del pate di dvant u do drî des tchvås, des vatches, evnd, inte li canon eyet les doets, ki c' est come ene pitite bole. rl a: ribolter. Disfondowes: bolet, boulet.
boleye [f.n.] amagnî fwait avou del farene (u do pwin) et do laecea (u di l' aiwe), cûts eshonne, eyet k' on dene, metans, ås djonnes efants. On-z aprind a dire "mame" et "papa", a fé kékes pas, a magnî del boleye (J. Duysenx). rl a: passe. Disfondowes: bolèye, bolîye, boulîe, bouliye. F. pâtée, bouillie, panade.
bôm ! [mot-brut] brut d' ene clotche, d' on sourd bouxhaedje. F. boum.
bômel, bômele [addj. & o.f.n.] k' a l' vizaedje u tot l' coir gonflé, copurade 1. d' awè trop bevou des gotes. Il a divnou bômel å boere do chnik. rl a: shoflé. F. bouffi, boursouflé, joufflu. 2. d' awè trop di cråxhe. "Trop d' avoenne et trop pô d' gorea" k' on dit a on gros bômel, ki s' ecråxhe pask' i n' boute nén assez. F. obèse, adipeux, se. 3. d' ene maladeye, do prindaedje d' ene drouke ki l' espaitche di tchessî evoye si aiwe. I dvént bômel; i tchereye l' aiwlinne. Dispu k' ele prind del cortizône ele divént bômele. On bômel si inflé d' aiwlinne K' a poenne lyi voeyeut on s' narene Buva troes pots, pixha shijh tones, Et dvinve ossu greye ki persone. (L. de Ryckman). F. hydropique. Disfondowes: bômèl, bônmel, bômël. Coinrece Lidje Årdene.
ene bômele (poirtrait hacné sol daegntoele).
bômer 2 [v.s.c.] 1. souner foirt, tot djåzant d' ene clotche. Il etind bômer des clotches. Ès cour bate li berloke et ces peneusès clotches todi a bômer, bômer (J. Schoovaerts). >> bômer ås moirts: souner ene transe. F. glas. 2. buker siconte d' ene deure sacwè, tot fjhant on gros brut. Les stoubions do vint vinént bômer conte on cwårtea d' baracmints plantés e mitan des prés. (W. Bal). Etimolodjeye: viebe fwait sol mot-brut bôm !.
bon u boun (divant voyale), boune I. [addj.] >> bon vénrdi: rl a: vénrdi. II. bon [o.n.] >> a bon: podbon. Dj' aveu pinsé d' tourner ene crake a m' feme e lyi djhant ki dj' aveu må m' vinte, mins vla ki dj' l' a må a bon, asteure (J. Wyns). F. réellement, effectivement. III. boune [f.n.] >> esse al boune: esse bén luné (esse binåjhe, djinti et k' on n' î est nén sovint). F. être de bonne humeur, dans de bonnes dispositions.
Bon Diu [no d' "djin"] 1. po les crustins, les djwifs, les muzulmans, sakî k' est ådzeu d' tot, k' a askepyî totafwait, et ki decide di tot çou ki s' passe el daegn ey e cir. rl a: bondiu, Diè; rl a: Ala, Grand Mwaisse, Askepieu. >> Ki l' Bon Diu vs etinde; u: ki l' Bon Diu l' voye: dijhêye po sohaitî a ene sakî çou k' i vout, mins sins î croere ditrop. >> Ki l' Bon Diu nos è waerantixhe !: dijhêye po dmander å Bon Diu di nos houwer foû d' on måleur. F. Dieu nous en préserve. >> ki l' Bon Diu vos benixhe: a) dijhêye po rmerciyî. b) dijhêye cwand ene sakî stierni; li response po rire est: et ki l' diale t' apice. >> ki l' Bon Diu vos l' rinde: dijhêye po rmerciyî. >> ki l' Bon Diu vs codujhe !: dijhêye po sohaitî bon voyaedje. >> ki l' Bon Diu t' kidujhe, les deûs djambes å hôt, ti n' piedrès nén tes tchåsses: xhinaedje del minme dijhêye. >> a l' wåde do Bon Diu !; u: a l' volté do Bon Diu !: dijhêye cwand on va cmincî ene sacwè d' riské. F. à la grâce de Dieu. >> Li Bon Diu si åme; u Li Bon Diu l' mete e s' paradis; u Li Bon Diu l' mete dins s' potche: dijhêye po cwand k' on cåze d' on moirt, d' ene moite. >> lomer l' Bon Diu "Cadet"; u: djurer l' no do Bon Diu: cåzer do Bon Diu sins respet. F. blasphémer. >> ossu seur k' i gn a k' on Bon Diu (e cir): seur et certin. F. absolument certain. >> Bon Diu d' pitié: lomaedje do Bon Diu cwand on lyi dmande pitié dins ses måleurs. Priyire å Bon Diu d' Pitié (F. Dewandelaer) >> Il est tiré come on vraiy Bon Diu d' pitié: Il edure ses rascråwes. >> K' avans ns fwait å Bon Diu, don ?: dijhêye cwand on-z a ene chîlêye di måleurs. >> Fåreut ki l' Bon Diu freut s' miråke: on-z åreut dandjî d' on miråke po schaper. >> Bon Diu !; u: binamé Bon Diu !: siclameure cwand on-z est sbaré u k' on-z est seré. rl a: mon Diu !. F. Dieu du ciel ! >> Cwand on s' poite bén, on n' sondje nén å Bon Diu: on nel preye ki cwand ça va må. >> li Bon Diu n' paye måy avou des cwårs: cwand on fwait ene boune accion, c' est nén po esse payî. >> Gn a on Bon Diu po les sôlêyes, po ls efants, po les sots: les sôlêyes, les efants, les sots n' ont waire d' accidint, mågré k' fijhèt åk di riskeus. >> do tins do vî Bon Diu: a) (rilidjon catolike) dins l' ancyin Testamint. b) do vî vî tins (avou l' idêye ki çou ki s' fijheut adon est foû môde). rl a: Hinri. F. autrefois. >> Li Bon Diu djouwe ås beyes u: ås gueyes; u: c' est l' Bon Diu ki scrote ses pîs: dijhêye po cwand k' i tone. >> Li Bon Diu n' î a måy passé: dijhêye po cåzer d' on mwais tchmwin. F. route dégueulasse, impraticable. >> Onk (ene) k' a skepyî on djoû ki l' Bon Diu les prindeut tertos: onk (ene) ki n' est nén come èn (ene) ôte. rl a: dimey-doûs. F. simple d'esprit. >> il est waitî come li Bon Diu; u: i nd avént fwait leu Bon Diu: on croet tot çou k' i dit, on voet voltî tot çou k' i fwait, on lyi dene tot çk' i dmande. F. adulé, bien considéré. >> ç' a stî on Bon Diu por mi: i m' a foirt aidî. F. providence, bon secours. >> Li gregne do Bon Diu est todi å lådje: Li Bon Diu est todi presse a nos rçure et nos schoûter. >> Li Bon Diu pûnixh les djins, i n' dit nén pocwè: sipot po fé accepter les måleurs, come on pûnixhmint do Bon Diu, minme a onk ki n' a rén a si rprotchî. >> li Bon Diu a des longuès vedjes; u: des grandes vedjes: dijhêye po onk k' a fwait ene sacwè d' må, et ki croet k' i serè nén pûni. >> Li Bon Diu n' avoye måy li fa sins l' sorfa°. >> tini l' Bon Diu pås pîs: viker binawreuzmint. F. comblé. >> On n' direut k' i tént l' Bon Diu pa l' djambe: i fwait di s' nez. >> I raetchreut dins l' vizaedje å Bon Diu: il est presse a tot, c' est on bon-a-tot. F. être immoral. >> Bon Diu d' rowes, Diale di måjhone: onk, ene k' est binamé(êye) divant les djins, et haeyåve e s' måjhone. >> diveur å Bon Diu et ås sints: diveur des cwårs a tertos. rl a: Tîxhons. >> C' est l' Bon Diu k' el vout, les sints n' è plèt rén: gn a pont d' avance di priyî les sints dins l' måleur. >> i våt mia s' adressî å Bon Diu k' a ses sints; u: våt mia priyî l' Bon Diu k' les sints: våt mî aler trover li mwaisse ki si vårlet. >> li Bon Diu rabat l' roye; u: cwand on råye, li Bon Diu disråye; u: treråye: dijhêye po les cis ki vont conte les lwès del nateure. >> On voleu k' è vole èn ôte, li Bon Diu ndè reye: dijhêye po balter on hapeu k' on lyi rhape. >> Deus pôves ki s' coplèt, ça fwait rire li Bon Diu: dijhêye cwand des ptitès djins s' aidèt. >> i n' fåt nén ctaper l' pwin do Bon Diu: dijhêye po fé respecter l' amagnî. >> li loyeure; u: voye do Bon Diu: airdiè. >> magneu° u mindjeu d' Bon Diu. >> mete sint Pire° so l' Bon Diu. >> esse dins l' cou° do Bon Diu. >> t' es trop malén° po l' Bon Diu, li diale t' årè. >> asteure, priyîz l' Bon Diu k' i djale° ! 2. po les crustins, Djezus-Cri. Påke, c' est l' djoû ki l' Bon Diu a raviké. C' esteut l' Bon Diu ki rotéve so l' aiwe. rl a: bondiu. 3. po les crustins, osteye ki rprezinte li coir di Djezus-Cris. >> aler poirter l' Bon Diu: aler dner l' comunion a on malåde e s' måjhone. Il est bén bas, li curé lyi a stî poirter l' Bon Diu. rl a: estrinme onccion. F. viatique, sacrement des malades, derniers sacrements. >> On lyi dinreut l' Bon Diu sins cfession: il (elle) a l' air oniesse, mins c' est on (ene) toursiveus(e). F. hypocrite. Disfondowes: Bon Diu, Bon Dju, Bon Diè, Bon Diew, Bon Djë, Bon Dië, Bon Djeu.
Les crustins riprezintèt cobén l' Bon Diu dizo l' vizaedje d' èn ome (cial, k' askepeye li Tere); les djwifs eyet les muzulmans ni rprezintèt måy li Bon Diu.
bondiu [o.n.] 1. posteure ki rprezinte Djezus-Cris clawé al croe. Gn a des bondius d' bos, di keuve, di croye. Il n' ont pont metou d' påke å bondiu. rl a: crucifi. >> bondiu d' djivå: grand bondiu metou å mitan do djivå. >> Binamé bondiu d' bwès: dijhêye po mostrer on sbarmint. >> bondiu d' bos, ki voste åme est deure; u: bondiu d' bwès ki mi åme est deure; u: ki vos-oxheas sont deurs; u: ki t' as t' vizaedje deur: dijhêye po cwand on-z a ene rascråwe, on dispit; u tot somadjant, cwand on ratind dispus lontins, u k' on trove èn ovraedje malåjhey. Franwal: ahåyant po: "que la vie est dure, amère !" >> poirter l' bondiu a l' porcession: tini on bondiu al tiesse d' ene porcession (rogåcion, pocession do Sint-Sacrumint, evnd.). >> martchand d' bondius: onk ki vindeut des posteures rilidjeuses. F. vendeur d'objets religieux. >> c' est todi l' minme diale°, dit-st i l' martchand d' bondius. 2. posteure fwaite tot s' leyant toumer el nive, les bresses sitindous come ene croes. Si moman esteut dins ses bounes, on pleut rexhe, et s' aler stinde et fé des bondius dins l' nive (L. Somme). Disfondowes: bondiu, bondiè, bondjë, bondië, bondieu.
bondiu: (poirtrait hacné sol Daegntoele).
bondiusté [f.n.] (mot d' teyolodjeye) po les rlidjons monoteyisses, cwålité do Bon Diu, veyowe eneviè li cwålité del djin (aprume, el rilidjon crustinne, po dire ki Djezus-Cri est l' Bon Diu k' a divnou ene djin). Come ciste aiwe si maxhe avou l' vén, ki nos comunianxhe del bondiusté do Ci k' a comunyî di nosse djintrinnté (ordinaire del messe, rat. pa G. Sfasie). Les Djwifs et les Muzulmans ni croeyèt nén al bondiusté da Djezus-Cri. F. divinité. Etimolodjeye: bodje "Bon Diu", cawete -té, ristitchî S, 2003.
bondjoû I. [mot-fråze] 1. salutåcion d' å matén. Cwand vos vs livoz, dijhoz bondjoû et s' rabressî vosse pa et vosse mame. F. bonjour. Esp. buenos días. Ingl. good morning. Ny. goeie morgen. >> bounute° et bondjoû, c' est bon po deus djoûs. >> dire bondjoû bonswer°. 2. salutåcion tins del djournêye, et minme al vesprêye. rl a: a !, Diewåde. F. bonjour. Ny dag. Esp. buenas tardes. Ingl. good afternoon. Croejhete: sovint aconcoisté d' èn arinnoe, et do no d' l' arinné: Bondjoû, da, Mimile. Bondjoû savoz, Mareye. Bondjou, don, Monsieu l' Mwaisse. Bondjoû, la, vijhene. II. [o.n.] 1. dijhaedje do mot "bondjoû". On n' a nén ddja yeu droet a on bondjoû. 2. salitåcion a rmete a onk k' est å lon. Vs avoz bén l' bondjoû del pitite Mareye. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif + no.
Bonene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boninne, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 61]; limero del posse (nén candjî): 5021. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Bonène.
bongår [o.n.] tchamp avou des åbes a fruts. L' aloumwer a spiyî ene coxhe dins l' bongår. Coinrece Hesbaye. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do flamind "boomgaard" (minme sinse).
bonî rl a: bounî.
bonmartchî, bonmartcheye [addj.] ki n' costêye nén bråmint des cwårs. Ene bonmartcheye cote. Des bonmartchîs cayets. Des bonmartcheyès afwaires; des bonmartcheyès djinixhes (L. Remacle). I ratchtént do bonmartchi bwès, soeye-t i ås comenes, soeye-t i ås djins (L. Mahin). II. [o.n.] çou ki n' costêye nén bråmint des cwårs. To dis bén, la, l' bonmartchî, c' est co kécfeye pus tchir k' el tchir. III. [adv.] a bonmartchî. Dji n' inme nén ces cultiveus la et ces loweus bonmartchî la (L. Remacle). Disfondowes: bonmartchî, bonmartcheye, bonmartchîte, bonmârtchî, bonmartchiè. Etimolodjeye: aplacaedje addjectif (bon) + no (martchî). | bonmartchîsté [f.n.] cwålité u dfåt di çou k' est bonmartchî. I cwire todi après l' bonmartchîsté. Li bonmartchîsté, c' est co sovint çou k' i gn a d' pus tchir.
bon-por-lu, boune-por-leye [o.f.n.] onk, ene ki n' pinse k' a lu, k' a leye. Les bons par zels ont ça d' bea, c' est k' i n' cåzèt måy des ôtes. (R. Arcq). A scole, gn aveut di totes les cognes: des stocaesses, des måbelairs, sacwants clatcheus, ene cope di bons-por-lu, ene pougneye di maléns, et ostant d' biesses (J.L. Fauconnier). rl a: egoyisse. F. égoïste, égocentrique. Plurial: des bons-por-zels, des bounes-por-zeles.
bon sinse [o.n.] sûtisté.
bonswer I. [mot-fråze] salutåcion al nute. rl a: bounute, bondjoû, rl a: swer. F. bonsoir. >> dire bondjoû bonswer: èn waire cåzer a des djins k' on rescontere sovint. La ddja bele ådje ki les vijhéns ni s' cåzèt pus, nén ddja po dire bondjoû bonswer (L. Mahin). II. [o.n.] dijhaedje do mot "bonswer". On n' a nén ddja yeu droet a on bonswer. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif + no.
bontins [o.n.] prumire såjhon d' l' anêye, ki cmince li 21 di måss et-z esse houte li 20 di djun. C' est l' bontins k' est rivnou, dijheut on, sins lyi dner èn ôte no, come po l' ivier oubén l' esté (L. Somme). El bontins fesse ene corone di fleurs al campagne (C. Thonet). C' est l' veur k' e bontins, tolmonde si ra tot (P. H. Thomsin). rl a: boune såjhon, prétins, florixhåjhe, rivnowe do tins, rinovea. F. printemps. >> å bontins, i gn a l' vî bwès ki crake: å prétins minme les vîs si rsintèt amoreus. Etimolodjeye: aplacaedje addjectif (bon) + no (tins).
Bon Vénrdi [o.n.] vénrdi d' Påke, sovnance del moirt da Djezus-Cri. rl a: vénrdi, rl a: djoû bon dvénr°. >> Onk k' a vnou å monde li djoû do Bon Vénrdi: onk k' a todi del tchance.
Bon Vénrdi: rimimbere li Crisse ki poite si croe. (poirtrait hacné sol Daegntoele).
bôrer (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rimpli astok. Dji bôre mi fizik. I s' va bôrer ene pupe. Bôrez bén vosse pupe, pask' ele broûlrè trop rade. F. bourrer. >> bôrer les tchambes: bôrer avou del poure les fuzêyes k' on fwait peter en on feu d' årtifice (on dit k' on bouxhe les tchambes°). >> bôrer ene sitouve: li rimpli a hope di bwès, di tcherbon. >> bôrer ses potches: haper des cwårs a on patron, a l' Estat. >> bôrer les tripes: fé des tripes tot bôrant les boyeas. >> esse bôré, êye (a stritche): a) tot djåzant d' on saetch, esse fén plin, fene plinne. rl a: rimpli a hope. b) tot cåzant d' ene såle, esse plinne di djins. Gn aveut del djin al guinguete ?:: Taiss k' åy, c' esteut bôré. c) tot djåzant di djins, esse serés conte n' on l' ôte. Dj' esténs bôrés come des sårdenes divins ene boesse. rl a: ecassî. >> bôrer l' cråne: rimpli l' tiesse di sacwès ki n' siervèt a rén, sins fé tuzer. 2. fé magnî astok. I bôrèt leu-z efant d' boubounes. On esteut si bén bôré k' on n' saveut pus avancî. rl a: edjaver, etoner 1, ripaxhî, forsôler. F. bourrer, gaver, repaître. >> esse bôré disk' a l' pupe: esse fén rpaxhî. >> bôrer l' troye u: bôrer les bedêyes: fé transi ene sakî (el fé aveur peu) tot lyi racontant des mintes. rl a: sognî. 3. diner bråmint. Ele bôra l' glawene di bistokes di totes sôres. F. bourrer, gorger. 4. rimpli di strin (des goreas, des matrasses, des tcheyires). I bôre bén les tcheyires. F. rembourrer. 5. poûssî waeraxhmint (ene sakî). Les Israyelîs l' ont bôré conte li meur, les djambes schåyeyes. Ni m' vinoz pus bôrer paski dj' vos ramone ! Li ci ki n' vout nén k' on l' bôre ni doet nén aler ou çk' i gn a bråmint des djins. Dji lyi a bôré l' gueuye e l' aiwe (ramexhné pa M. Francard). Li chef di gåre bôra li ci k' esteut tårdou, et vo l' la hiertchî dins l' trin (J. Viroux). rl a: tchôkî. F. pousser, bousculer. >> bôrer a: dimander tot foirçant. E 1914, li hôt comandmint francès a bôré li hôt comandmint bedje a rescouler come l' årmêye francesse (J. Viroux). 6. poûssî normåldimint. Il aléve todi påjhirmint e bôrant tofer si berwete, vude ubén tcherdjeye a hossete (J. L. Fauconnier). rl a: bouter. F. pousser. 7. sititchî (fé moussî). Li gorlî bôréve troes fistous d' swele a on côp avou on bôroe. Dj' a bôré des lokes po stoper l' trô do saiwoe. >> bôrer ene fåve; u: ene crake; u: ene minte: sititchî (raconter et fé acroere) ene fåve. To nos vas co bôrer ene crake. 8. mete. I m' vout bôrer el tiesse ki dj' våye al dicåce avou lu. rl a: tchôkî, stitchî. II. [v.s.c.] 1. bouter (po passer dins ene floxhe di djins). Ni bôrez don nén insi ! Avou tos les djins k' i gn a, i serè d' kession d' bôrer, si on vout ene tcheyire. F. pousser, jouer des coudes. 2. bouter (ovrer) fer et rade. I fåt bôrer po reyussi dins l' veye. I nos fårè bôrer, camaerådes, si nos vlans aveur tot fwait å nut. Alez, bôrans on bon côp po fini ç' buzogne la. Avou les mwaisses, i fåreut bôrer a s' fé mori. T' as bén l' tins, ni bôre nén tant. rl a: rener, dayî, greter, s' eschiner. F. bûcher. 3. ripaxhî (tot djåzant d' èn amagnî). Ene boune sipesse sope, ça bôre. F. rassasier, bourrer, caler. III. [v.pr.] 1. si mete. >> si bôrer padvant: si mete divant ls ôtes po s' fé bén vey, po s' vanter. 2. si cbouter n' on l' ôte. On s' diveut bôrer po intrer. 3. si rimpli s' vinte. Ni vs bôrez nén d' sope, vos n' åroz pus fwin après. On aveut fwin, et on s' bôréve di crompires cwand gn aveut. rl a: si gueder. F. s'empiffrer, se gaver, se bourrer. Parints: kibôrer, disbôrer, rebôrer, ribôrer. Disfondowes: bourer, borer, bourè, bôrer, bôrè, bônrer, bônrè, bônrî, boûrer, bonrè. Etimolodjeye: viebe fwait so l' bodje latén "burra" (sipesse sitofe).
Bork rl a: Li Bork. | Borkin, ene [n.dj.] dimanant(e) do Bork. Tins del guere, les djins des viyaedjes, ki les Borkins dismeprijhént voltî, tchantént sor zels: "Borkin, sins pwin! Borkene, sins farene ! Disfondowes: Borkin, ène, Bourkin, ine.
bos [o.n.] bwès. >> on cou d' rond bos: on gamén ki n' sait dmorer trankile. >> croye di bos ! u brokete di bos: bernike ! (vos n' åroz nén çou ki vos vloz). Franwal: ahåyant po: tu l'as dans l'os. >> Les priyires ni vont nén å bos: dijhêye cwand des djins ont priyî on sint (dinltins, ene posteure di bwès) et k' il ont stî egzocés. >> Gn a l' bos ki boute !: dijhêye cwand ene sakî sint monter l' seuve dins s' coir (cwand il est amoureus). >> El vî bos prind rade feu u El prétins fwait craker l' vî bwès: les djins inte deus ådjes toumèt co radmint amoreus. Franwal: ahåyant po: c'est le démon de midi; c'est le feu de la passion. >> on n'est nén d' bwès !: on s' leye åjheymint assaetchî pa ene bele feme (onbea ome). Estant veve, elle a rieu èn efant; cwè vloz, ele n' est nén pus d' bos k' ene ôte (P. Defagne). >> C' est do bos d' yeye: rl a: yeye. >> esse di bon bos: esse e boune santé. Franwal: ahåyant po: de bonne constitution. >> esse do bos k' on fwait les violes u les violons u les flutes: èn nén oizou dire li contråve des ôtes; esse todi d' acoird. En cachîz nén a m' adourduler: dji n' so nén do bos k' on fwait les violes (P. Defagne). >> awè des djambes di frexh bos: awè des flåwès djambes; awè les djnos ki ployèt tot rotant. >> on voet bin d' ké bos k' i s' tchåfe: on voet bén di cwè k' il est capåbe. >> waitî d' sawè di ké bos k' i s' tchåfe: waitî d' sawè cwè so ene afwaire. >> trover båbe (u vizadje, u l' ouxh) di bos: trover l' ouxh clôs, et k' i n' a nolu el måjhone. >> vinte di bos: vinte tinkyî, a cåze des trintchêyes (colikes). >> aler a franc bos: aler francmint, sins nou risse. >> travayî a franc bos: travayî sins awè peu k' ça soeye må fwait. >> i n' sait pus d' ké bos fé fletche: i n' sait pus cwè fé po-z ariver, po rexhe d' ene aroke. rl a: a kî date. Franwal: ahåyant po: il ne sait plus à quel saint se vouer. >> fé l'ome (u l' boulome) di bos: dimorer sins bodjî. >> atincion, ça va co tourner a maketes di bos: dijhêye d' ene grande djin a des efants arnåjhes, po les mancî. Franwal: ahåyant po: je vais devoir sévir. >> fåt k' tot bos s' tchereye: i fåt profiter di s' djonnesse. F. il faut que jeunesse se passe. >> fé on vizaedje di bos: fé ene sere mene. F. mine renfrognée. >> ome di bos: djin ki goviene sins awè åk a dire, paski l' vraiy mwaisse est padrî. F. homme de paille. Etimolodjeye: tîxhon "busch", pal voye do flamind "bos"; rl a: bokion, boskiyon, El Botinne. Coinrece Coûtchant walon.
boschet 1 [o.n.] pitite biesse a ût pates ki vike dins les bouxhnisses, et ki s' agritche al pea des djins u des biesses, et sucî l' sonk, et rascråwer des maladeyes. rl a: tiket 2. F. tique.
boscheter [v.s.c.] (mot d' årtisse, d' acleveu) gonfler del panse, tot djåzant d' ene vatche, d' èn åmea, evnd. Li vatche a boscheté al trimblene. rl a: disboscheter. F. gonfler, météoriser. Etimolodjeye : viebe fwait sol sustantif boschet (gonfler come on boschet ripaxhî d' sonk). | boschetaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "boscheter". Boschetaedje dimande trawaedje. F. gonflement, météorisme, météorisation. | boschetant, boschetante [addj.] ki fwait boscheter, tot djåzant d' amagnîs po les biesses. Gn a rén d' pus boschetant ki li ptit incarnå.
bosketea [o.n.] sipirou.
boskiyon [o.n.] bokion Les boskiyons côpèt les passes di bwès. Disfondowes: boskiyon, boskèyon, boskiyeu. Coinrece Coûtchant walon & Payis d' Dinant.
Bosret Nicolas (1799-1870) sicrijheu d' tchansons e walon d' Nameur, inte di zeles, "Li °Bea Bouket". Aveule tot djonne, il aprinda l' muzike, eyet, diviè 1820, dizo l' moennance olandesse, askepia ene soce di "francs fårceus" k' aléve divni, oficirmint, e 1826, li "Ceke des Minteus", pu li "Cåbaret des Mintes" (1834) et co pus tård (1843) li soce Moncrabeau°. C' est Bosret ki va adjinçner, e 1857, l' orkesse Moncrabeaucyin, fwait di totes sôres di droles d' instrumints metans: li "tchén dal rimoye", les "cougnous a piston", li "tiesse di tchvå", li "malton". Et scrire des clapantès tchansons come "Li pikete do djoû å viyaedje", "Li sondje d' on blessî e Crimêye", "Ene fiesse namurwesse". Li "bea bouket" fourit copôzé e 1851, et eplaidî dizo l' alomåcion "Li bouket del marieye".
Nicolas Bosret: (1) poirtrait d' pinte, lu estant djonne; (2) li troejhinme a pårti del hintche, avou ls ôtes askepieus del soce Moncrabeau°.
Bossire, so plaece: Bossêre [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bossière, rebané avou Djiblou.
Bossu u Boussu (e Coûtchant walon) [n.pl.] no di sacwants viyaedjes del Walonreye. 1. Bossu-Godetchén (so plaece: Bosseu) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bossut-Gottechain, e Ny. Bossuit. rebané avou Gré. Loukîz a : Godetchén. Vîs scrijhas: Bossut (1092), Bossunt (1450). 2. Boussu-dlé-Mont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boussu, divnou intité. Vîs scrijhas: Bussud (1050), Busutum (1211). 3. Boussu-dlé-Walcoû [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boussu-lez-Walcourt, rebané avou Fritchapele. Vîs scrijhas: Bissutum (1181). 4. Boussu-el-Fagne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boussu-en-Fagne, rebané avou Couvén. Vîs scrijhas: Boussut (1306). 5. Bossu [n.pl.] hamtea d' Opin. Etimolodjeye : latén buxutum (mot po mot : bwès d' påkîs, mins a prinde come "bwès d' bouxhons" pa assaetchance di bos.
Bôtè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bothey, rebané avou Djiblou.
Botinne rl a: El Botinne
botnire [f.n.] 1. sistinme d' agrapaedje d' on mousmint, avou on boton d' on costé, et on trô d' l' ôte. Dj' a des botnires di soye a m' paltot. >> rire a sketer ses botnires: xhaxhler, rire di bon cour.>> magnî a sketer ses botnires: magnî bråmint. >> parint a l' deujhinme; u: troejhinme; u: cwatrinme botnire: parint did lon. Diloujhî, l' Conte, cwand il a-st aprin l' novele! Pus nén ene çanse, s' i vos plait ! Tot nd aléve a des cuzéns al troejhinme botnire do costé d' ses beas-frés... I lyi dmoréve djusse po sorviker ! (L. Hendschel). Li virusse do schôpia-tronnica des berbis a on parint al cwatrinme botnire: c' est l' virusse d' ene maladeye des djins, k' on lome li "Kreuzfeldt-Jacob" (L. Mahin). On dit eto: do costé del viye gregne. F. parent éloigné. 2. (pus stroetmint) potche metowe padvant so les djaketes. Il aveut metou ene fleur a s' botnire. Tåtî voleut-st aveur si botnire rodje wårneye. F. boutonnière. 3. (pa stindaedje) longowe sitroete playe, fwaite pa on coutea, ene sipeye, ene operåcion. rl a: kernaxhe. F. entaille. >> S' i m' atake måy, dji lyi fwait ene botnire; u: s' i m' vént co mastiner, dji lyi frè ene botnire dins s' panse: paroles di mançaedje. 4. (mot d' cerudjin) tos les fis u les agrapes ki tnèt on rakeudaedje après ene operåcion. Lanawaire, on lyi a côpé dins s' goidje et lyi mete ene botnire (G. Renson). F. suture, points. 5. (noûmot d' cinsî, 1960) l' operåcion leye-minme, copurade li cezaryinne des vatches. F. césarienne. 6. (vî mot d' tcheron) finte fwait å dbout d' l' aessi po-z î mete li wesse. Etimolodjeye: bodje boton, cawete -ire.
botnirer [v.c. & v.s.c.] (mot d' cinsî, d' årtisse) fé ene cezaryinne (a ene vatche). Li blanc-bleu bedje, c' est ene sôre di biesse ki fwait todi des veas cou-d'-polin; c' est po ça ki, noûf côps so dijh, fåt botnirer F. pratiquer une césarienne. Etimolodjeye: viebe rifwait sol sitindaedje di sinse di "botnire", 1995. | botniraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "botnirer". F. opération césarienne.
boton [o.n.] >> låtchî on boton°.
boton d' årdjint 1. Ranunculus aconitifolius. 2. Achillea ptarmica.
boton d' ôr [o.n.] sôre di djaene fleur, e sincieus latén Ranunculus arvensis, ki vént so totes les waides, et flori do moes d' may å moes d' djulete. rl a: pixhe-e-lét, tchôdron, cou d' tchôdron, fleur di boure.
Botôssåt [n.pl.] hamtea d' Ucîmont. Etimolodjeye: mot d' acolaedje tîxhon avou on no d' djin (sårt da Boton). Disfondowes: Botôssaut, Botonsaut, Bôtôssaut.
Botôssåt: El Tombe l' Adjeyant (poirtrait saetchî pa C. Nyst).
botyî [v.c.] raidjî (del farene) Dj' a botyî del farene po fé del blanke dorêye al fiesse (ramexhné pa J. Haust). >> Al Sint Toumas, boteye çou ki t' as: Al Sint Toumas, li 21 di decimbe, boteye li farene ki t' as po-z awè del bele fleur po fé les cougnous å Noyé. F. bluter, tamiser, sasser. Disfondowes: botî, boti, botiyî, botyer, botyî, botchî. | botyî [o.n.] 1. grosse fleur (farene nén trop blanke, k' on n' a rsaetchi foû k' les latons). 2. pwin mitan grijh mitan blanc, fwait avou del grosse fleur. Vloz on grijh ou on botyî ? Disfondowes: botî, botiyî, botyé. Etimolodjeye: pårticipe erirece di botyî. | botiaedje [o.n.] raidjaedje (del farene) | botiou [o.n.] raidje. Gn a des botious a fleur, ki n' leyèt passer kel fene fleur di farene et des des botious a laton po rbotyî les raboulets. I passént les poussîs d' petrêye å botiou po fé des schoyeures (H. Scius). Disfondowes: botiou, botchou, botioû, boutiou, boutyoû. Etimolodjeye: cawete -ou. | boteyreye [f.n.] plaece d' ene mônreye k' on î boteye. Les mônîs botièt l' farene tot l' fijhant passer dins les botious ki sont-st el boteyreye (J. Haust).
boubou [o.n.] 1. broushe avou on longou mantche, po rnetyî ene sacwè metou mo å hôt (finiesse, coines avou des rantoeles). I vos fårè prinde li boubou po laver l' atike. Prindoz l' boubou po netyî les fniesses do plantchî. I s' a fwait rtchessî a côps d' boubou. F. tête-de-loup. >> ene tiesse come on boubou; u: ene tiesse di boubou: ene tiesse avou les tchveas ki dressèt come ene houre di singlé. F. tête ébourifée. 2. (po rire) asperdjesse (broushe ki l' curé trimpe dins l' benite aiwe et beni les djins u les cayets). Li curé spritcha l' waxhea avou s' boubou. F. goupillon. 3. feme k' a ene tiesse avou des tchveas ki bizèt å hôt.
(poirtrait saetchî pa L. Mahin)
boûboû-laecea [o.f.n., pl. des boûboû-laecea] sakî ki boût rade, come li laecea (ki s' måvele vite). C' est on boûboû-laecea, mins ene feye ritoumé, c' est tote crinme (A. Maquet). On dit eto: subitin. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe boure (avou rdoblaedje d' efant) + si coplemint laecea.
bouboune [f.n.] 1. soucreye po ls efants. On dit eto: kinike. 2. grand-mame (mot d' plaijhant d' lomaedje et d' atôtchaedje).
boucanî [o.n.] ome k' efouméve les pexhons k' i magnive li long d' l' aiwe. Sins awè des tayons k' ont corou les grandès basses et fé do boucanîs, on saveut tolminme fé des rosteyes avou deus taeyes di pwin metowes inte deus greyis tinous ådzeu des broûlantès braijhes (J. Schoovaerts).
Boudje [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bouge, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 77]; limero del posse (nén candjî): 5004.
bouf ! [mot-brut] mostere ene sacwè ki va rade, u ki s' fwait waeraxhmint. Bouf, e l' aiwe ! rl a: pertif. F. vlan ! >> fé bouf: ariver tot djusse dins ses contes, ni rén piede et n' rén wangnî. Cwand dj' arive al fén do moes, dji so bén continne d' awè fwait bouf avou l' påye di mi ome.
boujhtea [o.n.] 1. pitite boesse, del cogne d' on doet, po mete les aweyes. rl a: canibostea. F. étui. 2. tchivåcawe. F. prêle des marais. Etimolodjeye: erî rfwait tîxhon "busca" (bwejhe), cawete -ea. Disfondowes: bohtê, bouh'tê.
bouldoke [o.n.] sôre di grand gros tchén, avou on spotchî muzea. Li cok di l' eglijhe va vir çou k' c' est d' on bouldoke ki n' a nén peu (H. Pétrez).
bouliene [f.n.] sôre di peme, ki dût bén po les tchitches.
boulome [o.n.] 1. ome (tot l' voeyant djintimint u pitieuzmint). F. bonhomme. >> bouloume di bwès, u: di bos: bokion. F. bûcheron. >> pitit boulome: nûton. I scrît des contes so les ptits boulomes des grotes di l' Aiwe-di-Lesse. F. nain. 2. ome k' on-z a spozé. Dji n' a pus rveyou m' boulome di tote li guere. F. mari. 3. sacwè ki rprezinte èn ome. >> boulome di nive: boles di nives metowes so n' ene l' ôte, ki rprezintèt èn ome. >> Li bouloume ivier: lomaedje imådjrece di l' ivier. >> boulome di Sint Nicolai: couke di Dinant ki rprezinte Sint-Nicolai. Dj' avans atchté des bouloumes di Sint-Nicolai po ls efants. 4. (mots d' tcherpetî, di fiyeuse di linne) pîce di bwès assez coûte et metowe astampêye a) ki sotént l' mwaisse-viene d' ene tcherpinte et ki poize so on pilé u so ene ferme. rl a: budea. F. poinçon. b) ki fwait tourner l' rowe do molén a fiyî, a pårti do movmint del pedale. F. levier. 5. pitit boulome: (po rire) vé. La l' gåre do Nôr: dji m' va dire å ptit boulome di s' aprester. rl a: kekete. F. pénis. Disfondowes: bouloume, bolome, bounoume, boulome, boulame, bonome, bouname. Etimolodjeye: aplacaedje addjectif (boun) + no (ome) avou candjmint des cossounes N -> L.
boulter [v.c.] botyî (raidjî del farene). rl a: raboulets. F. bluter. Disfondowes: bulter, boulter, bultè, blutè. | boultoe [o.n.] raidje (a grin, a tcherbon) Disfondowes: bultwè, boulteu, boultû, bultoû, bultwâr, bultwêr, bultwèr, boultwè. | boultreye [f.n.] 1. boteyreye (plaece d' ene mônreye wice k' on boulteye). 2. aparey po bulter. Li boultreye, c' est on gros caisson di 4 a 6 metes, cloyou pa des ouxhlets u des cådes avou del toele, et k' i gn a ene grosse buze clinceye ki catoune didins. Disfondowes: bultrîye, bultrîe, boultrèye.
Boumål [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bomal, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 68]; vî limero del posse: 5913. Boumål rishonnéve foirt a Djåçlete; les djins n' bodjént waire di leu viyaedje. On fjheut araedjî nosse nonnonke ki Boumål, c' esteut-st on viyaedje k' i n' sî passéve jamwais rén (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Boumaul.
boun [addj.] bon divant èn omrin no ki cmince pa ene voyale. rl a: bounan, boulome. | boune [addj.] femrin di bon.
bounan [f.n.] 1. fiesse del Novelan. 2. bistoke k' on dene al Novelan. rl a: sitrime. >> Vs åroz ene båjhe (u: on betch, u: ene botche) po vosse bounan: dijhêye po rmercyî ene sakî (sins rén lyi dner d' ôte). Coinrece Payis d' Châlerwè.
bounante [f.n.] dierinne wåfe d' on cado, sovint pus ptite k' els ôtes, fwaite avou l' boket d' kerton po-z ecråxhî l' fier. rl a: marmitchon. Sorcoinrece Graide.
On mot k' on n' ôyeut k' a Graide, a dné s' no al såle des djonnes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
bounasse [addj. & o.f.n.] 1. sakî foirt djinteye ki n' a nole rivindje et k' les ôtes endè profitèt. Fåt esse bon mins nén bounasse. 2. boute-po-rén. Si l' bwès est si prôpe, c' est a cåze di bounasses, et å siervice di l' evirounmint d' Lidje (C. Adam). F. bénévole. rl a: bénvlant, boute-po-rén.
Bounéfe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boneffe, rebané avou Inguezêye.
bouneur [o.n.] aweure (parfond plaijhi d' viker). rl a: binawreus, målaweur. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. bonheur, avou tchuze d' ene sorwalonde pol voyale do sistinme o / ou.
bounî [o.n.] (v.m.) muzeure di stindêye di tchamp, ki valeut 87,18 åres e payis d' Lidje. On bounî fwait vint grandès vedjes et ene grande vedje endè fwait vint ptites (G. Mottard). F. bonnier. >> n' awè k' kékes bounîs: n' awè waire di tchamps. Cwand gn aveut-st on ptit cinsî ki djokéve, les ôtes dårént so ses kékes bounîs d' tere come li mizere sol monde (L. Mahin). F. quelques lopins de terre. >> Li Bea Bounî: no d' ene plaece di Rdû (so plaece: Lu Bê Bonî). Disfondowes: bounî, bonî, boniè. Etimolodjeye: bodje boune (bon), cawete -î.
Bounîpré, so plaece: Bonipré [n.pl.] hamtea di Viyance. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (bounî) + no (pré).
bounute I. [mot-fråze] 1. po sohaitî ene boune swerêye. Li feye s' a vnou mete co traze feyes so ses voyes, al vesprêye, k' i rivneut del campagne, mins i lyi breyeut "Bounute", et passéve sins l' aconter (M. Hicter). rl a: bonswer. F. bonsoir. >> priyî l' bounute a li cpagneye: dire bounute ås djins ki sont la. 2. po sohaitî d' bén doirmi. F. bonne nuit. >> (avou ene clignete) bounute et bondjoû, c' est bon po deus djoûs: po sohaitî bounute, ene miete po rire. II. [f.n.] dijhaedje do mot "bounute". Dji n' a nén oyou vosse bounute. Disfondowes: bounut', bounut', bunut', bone nut', boune nut', boune nët'. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje addjectif + no.
El Bourdon [no d' gazete] rivuwe ki parexhe tos les moes dispoy setimbe 1949 a decimbe 2001. Si no vént do spot del grosse clotche del Veye di Tchålerwè. Ele fourit metowe en alaedje pa Félicien Barry et Henri Van Cutsem, po-z eplaider des tecses di belès letes e walon di scrijheus d' Tchålerwè et co d' ayeur, et eto dner des noveles (e francès) des boutaedjes pol walon dins l' Hinnot, dins l' Roman Payis, et co pus lon. E 2002 s' a retroclé avou Les Cahiers Wallons, Singuliers, El Mouchon d' Aunia eyet Lë Sauvèrdia po-z eplaidî on limero d' saye (nén shuvou) d' ene nouve rivuwe "Walons". | Bourdoneu, Bourdoneuse [n.dj.] sicrijheus(e) dins l' Bourdon. >> Mwaisse Bourdoneu: mwaisse sicrijheu do Bourdon.
bourer rl a: bôrer.
bouroute [f.n.] pitit sô. rl a: mastoke, deutche, cloutche. Coinrece Payis d' Lidje.
Bournivå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bornival, rebané avou 1404 Nuvele; limero diyalectolodjike: [Ni 86]; limero del posse (nén candjî): 1404. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Bournivau.
bourike [f.n.] (veyou do mwais costé) 1. ågnesse. On dit eto: bådresse, både. F. bourrique. >> tiestou come ene borike: foirt tiestou. >> sô come ene bourike: foirt sô. >> ene bourike tcherdjeye d' avoenne et ki magne do strin: dijhêye po on ritche k' est pice-crosse. >> orayes di bourike: sôre di bounete avou des grandès orayes k' on meteut dvinltins po pûni les efants k' aprindént må. F. bonnet d'âne. 2. mwais tchvå, mwais ågne (måye). >> On n' candje nén si tchvå po ene bourike: cwand on vout candjî d' feme (d' ome), di banke, d' ahesseu, on pout ttossu bén toumer so ene pus mwaijhe (on pus mwais). 3. biesse u tiestowe djin. Vos estoz ene grosse bourike; t' es-st ene fameuse bourike !. On dit eto: alourdisse, alourdinaesse, coignåd, coignoûle, lourd pot, boirgnaesse, oirgnaesse (Loukîz a: sinonimeye). F. ignorant, lourdaud. >> fé toûrner a bourike: fé assoti. On l' frè åjîyemint toûrner a bourike. On dit eto: fé tourner sot, fé divni fô. F. abêtir, abrutir, malmener, rendre fou, faire perdre la tête, ridiculiser. >> evoyîz bourike a Paris, i n' è rvénrè nén mia apri. 4. civire do maçon. F. civière. | bouricot [o.n.] 1. djonne di bourike. F. bourriquet, ânon. >> c' est kifkif bouricot: c' est parey, c' est onk u l' ôte, c' est cabu blanc et blanc cabu. 2. biesse gamén. | bouriket [o.n.] 1. bouricot. F. bourriquet, ânon. >> il a stî aclevé a bouriket: il a stî må aclevé. 2. gros rond bwès u grosse buze di fier, avou ene manike å coron, metou ådzeu d' on pousse, et kel coide toûne åtoû po rmonter l' saeylete. Toûne li bouriket do pousse! Vinoz tourner å bouriket po m' tirer on saeyea d' aiwe. 3. minme usteye po des ôtes uzaedjes. I rmontént les deblès å bouriket. On dit eto: mecanike. F. treuil. 4. minme usteye metou so les tchårs po serer l' combea. Po serer l' combia del tcherêye, on tournéve li bouriket. Loukîz a: diale, tire-djus. 5. minme usteye, mins bråmint pus ptit, po rôler l' coide d' on dragon, u d' ene cane pexhrece. F. moulinet. 6. tourniket (ahesse po passer houte d' ene håye, et les biesses èn poleur passer). Il ont tchai eshonne å bouriket del voye do paxhi. | bourikî, bouricresse [o.n.] 1. bådlî (moenneu d' ågne). On dit eto: ågnleu. F. conducteur d'âne. 2. martchand d' bourikes, tineu(se) di bourikes.
bouriker [v.s.c.] 1. bådler (fé s' djonne, u aler a måye, tot djåzant d' ene både). F. mettre bas. 2. èn saveur responde a ene kesse, et cåzer a hiket. F. ânonner. 3. passer s' tins a rén. On dit eto: holer. Loukîz al sinonimeye. F. glandouiller. 4. tourner l' bouriket. Loukîz a: disbouriker. F. tourner la manivelle..
Bouswa [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boussoit, rebané avou 7110 Èl Louviére ; limero diyalectolodjike: [S 38]; vî limero del posse: 7051
boutaedje [o.n.] 1. ovraedje. El prumî d' may c'est l' fiesse do boutaedje (C. Staquet). F. travail, boulot. 2. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "bouter". F. poussée, pousse, introduction, offre, proposition, affirmation, apport. | bouteu, bouteuse u boutresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki boute (k' overe) ene sadju. F. ouvrier, travailleur. 2. (pus stroetmint) onk (ene) ki boute bråmint. C' est on bouteu, da, nost ome. F. bosseur. 3. (vî mot) li ci (cene) ki poûsse ene usteye, k' aboute ene sacwè. F. manoeuvre. >> li bouteu d' berwete: dins ene brictreye, li ci ki moenne li moirtî sol tåve. 4. (vî mot d' texheu) li ci ki boute les dints d' acî dins les drousses. F. préposé au cardage. 5. boutresse [f.n.] feye di cinse, vatchresse. F. vachère. | boutoe [o.n.] usteye po bouter, u po bouter ene sacwè dsu. 1. boton po-z aloumer ene lampe, ene éndjole. F. bouton-pressoir, interrupteur. 2. boutoe ås aweyes: grosse make di toele po-z î bouter les aweyes. 3. coutea d' taeneu, di shabotî (k' on boute dissu, purade ki d' côper avou). F. couteau. 4. sôres di beyes di tchmin d' fier, di voye di berlinne dins les houyires. rl a: saetchoe. F. traverse. Disfondowes: boutwè, bouteu, boutû, boutoû.
boutans I. [adviebe] 1. metans, par egzimpe (po dner en egzimpe). F. par exemple. Ing.: for example. Ny. bijvoorbeeld. II. boutans ki [aloyrece] metans ki (po supôzer ene sacwè). Boutans ki dj' a des cwårs. F. mettons, à supposer que, considérons que. Etimolodjeye: djåzants (1ire djin do plurial) di l' imperatif do viebe "bouter", ki rote come on forveyou adviebe "*egzimpmint" (arabe "mathalan"), u come ene aloyrece "si" (arabe "law").
boutant, boutante I. [o.f.n. & addj., purade padvant] >> a solea boutant: a) al pikete do djoû. b) a solea djus. II. Boutant [o.n.] Coûtchant. Coinrece aschate Gåme, Basse-Årdene.
boute-po-rén [o.f.n.] onk, ene ki n' dimande pont d' cwårs po-z ovrer po des soces, po del bénfjhance, evnd. rl a: bounasse, bénvlant. F. bénévole.
bouter (codjowaedje) I. [v.c.] 1. poûssî (voleur sipotchî po fé bodjî). I boutént des toneas divant zels et s' divént i boere on vere a tos les cåbarets; end aveut ki s' djoként, moirzives (E. Pècheur). rl a: tchôkî. 2. mete. Les ôtes ravalèt, mins vos, vos boutez vos vizites a dijh francs. rl a: boutans. >> bouter (ene sacwè) e l' idêye d' ene sakî: lyi dner ciste idêye la, li tourner po k' i shuve ci idêye la. I lyi bouta el tiesse di n' pus aler travayî å Deleze. rl a: tchôkî. F. suggérer, inculquer. >> bouter l' feu: a) mete li feu. F. incendier. Les djindåres ont vnou fé ene inkete po vey kî çk' aveut bouté l' feu al moye di four. b) aloumer li witche d' ene mene po l' fé peter. C' est lu k' a bouté l' feu al mene. rl a: boute-feu. c) raprepyî les bwès d' on feu, po k' i rprinde bén. F. attiser. >> bouter filet: taper filet. 3. tchôkî, stitchî, herer. F. fourrer. 4. ofri a vinde. Li legumî n' aveut co rén a bouter por mi fé mes confiteures. F. offrir, proposer. 5. dire. Cwè çk' i boute mi ome ? Et lu ki n' s' a nén maryî peu di dveur erlocter l' måjhone, boute-t i (F. Barry). On dit eto: tchanter. F. dire, affirmer, avancer, prétendre. 6. diner, passer, avoyî. Boutez mu do feu. Boute mu on côp d' mwin ! rl a: abouter. F. apporter, donner. 7. rashir (sicrire li no). Dji l' a bouté dins les redjisses des etrindjirs. F. inscrire. >> esse bouté a l' croye: esse mårké so l' ardwesse (des cis ki n' payèt nén do côp). rl a: croyî. F. débiteur. 8. bouter deus, cwate, shijh dints: (mot d' acleveu) aveur deus dints di dvant ki crexhèt, pus deus ôtes, pus deus ôtes, çou ki mostere l' ådje des vatches (2, 3 et 4 ans), des tchvås (3, 4 et 5 ans), des bedots. rl a: poûssî. II. [v.s.c.] 1. poûssî, tot fjhant ene foice. Dj'a bouté po l' rilever, mins dji m' a fwait do må å dos. rl a: foirci. F. pousser, forcer. >> bouter al rowe; u: bouter al tcherete; u: bouter å tchår; u: bouter al bote; u: bouter avou (ene sakî): aidî ene sakî, ene sacwè, a-z ariver. Boute ene miete al tcherete avou mi. On dit eto: poûssî. F. encourager, approuver, inciter, être partisan, défenseur de. >> boute co on côp, Tetene, boute: xhinêye do tchant do colon mansåd. 2. ovrer. Boute don, et bon coraedje ! Nos avans bouté ene djournêye å long. Si dji boute ene miete di trop, mi cour bat l' berloke, dji dmore bladjot (E. Dumont). Dj' a conté les cis ki toutchént des sôs sins bouter: end a 150 el coulêye; et come ça tot l' long do tchmin. F. travailler, trimer, se fouler. >> bouter po u: bouter do: ovrer come. I boute po shofleu al veulreye; i boute do botchî. rl a: fé do. F. travailler comme. >> bouter po sot: si cdure come on sot. F. se comporter comme. >> bouter a pîce: esse payî sorlon li rindmint. rl a: tchôke. >> i boute come on tchén ki fwait des bloukes: i fwait må si ovraedje. >> i n' boutèt nén e rastrindant: i boutèt d' bon cour. >> bouter a tchedje: ovrer fer, dabôrd k' on-z a ddja trop d' ovraedje. >> bouter a deus po onk u: a troes po deus: pårti inte deus djins l' ovraedje d' on bon ovrî. >> bouter po Dônat; u: po les coyes do påpe; u: po des coyes do rwè d' Prûsse:; u: po des pronnes: bouter sins esse payî. F. pour des prunes. >> c' est todi hay et boute: on-z est todi a l' ovraedje. Li djimnastike est a l' oneur Tot seu, ubén tertos e keur Ça flaye, ça grawe, ça les fwait totes; So les machines, c' est hay et boute ! (V. Delire). >> Totafwait lyi vént å cou sins bouter: il a todi del tchance. >> N' a si pô boute ki n' aide° . 3. djouwer on cwårdjeu (ås cwåtes), rexhe on limero å djeu d' kine. C' est po enute u c' est po dmwin ! hay, boute ! F. jouer, donner. 4. crexhe, poûssî. D' on tins parey, tot va bouter foû d' tere. >> Les foyes boutèt, c'est on måva tins po les sots: les sots divnèt pus sots å prétins. F. pousser. >> fé bouter: ahiver. On-z a sayî d' fé bouter do bouneur, mins gn a tant yeu d' crouwôs pol sitofer k' on n' a nén seu shuve a lzès råyî. F. faire pousser, créer. 5. rexhe tot cåzant des botons, des djårnons, rexhe do coir tot djåzant d' on boket do coir, d' on må. Waite on pô, gn a les åbes ki boutèt ddja bén. C' est l' bontins; gn a l' bwès ki boute. I fwait trop tchôd el cåve: gn a tos les canadas ki boutèt. On djheut k' les botchas, u botchrês, c' esteut des mås qui boutént après l' passaedje des soris par nute (on les loméve "botons d' soris". rl a: poûssî, djårner. F. pousser, bourgeonner, germer. >> bouter a bwès: (mot d' planteu) fé des coxhes, estô des fleurs, tot djåzant d' èn åbe a frut. rl a: fiyî. >> gn a l' bwès ki boute: dijhêye cwand ene sakî fwait des biestreyes, u piede el tiesse. 6. fé rexhe del tere tot djåzant des fougnants. Les fougnants ont bouté e nosse cortijhea. rl a: boute. F. fouir. 7. lûter coine conte coine, tot djåzant d' vatches, di ciers. Waite ces deus vatches la ki boutèt co. >> boute a tot !: boerlaedjes des schaessîs (sôdårds ki rotént avou des schaesses) cwand il ataként. 8. (mot d' batlî) monter, tot djåzant do livea d' aiwe d' ene mouze. A Prague, l' aiwe a bouté tote li fén d' samwinne. 9. tinkyî ses musses do vinte, po fé rexhe ene sawè pa l' anusse (seles), pal nateure (vea, efant). rl a: presser. >> I boute témint k' i va fé s' sidje: djeu d' mot inte li sinse 2 (ovrer) eyet l' sinse 9 (poûssî, pressî cwand on-z est sol pot). 10. bouter å lådje: a) (mot d' batlî) cwiter l' rivaedje, tot djåzant d' on batea. rl a: poûssî å drî. b) cori evoye. rl a: fote si camp, lever l' pî, li guete, li smele, li peton, li pantoufe, li talon, li daxhe, trossî l' guete. F. s'éclipser, s'éloigner. 11. dire. >> bouter dsu ene sakî:: dins ene håsse, diner on pris pus hôt kel pris d' l' ôte. Boute dissu, ôtmint ti n' l' årès nén. On dit eto: dire, mete dissu. F. surenchérir. >> bouter avou (ene sakî): tini, dire avou lu. C' est ça ! Boutez avou vosse pa dinoz lyi råjhon! (C. Tombeur). 12. bouter po (+ viebe): a) fé les cwanses di Il a bouté po m' fote on côp d' pougn, mins c' esteut po rire. F. faire semblant de. b) sayî di, fé ene foice po. Il ont bouté po lver l' blo, mins i n' ont seu. Il ont bouté po bin fé. Les voleurs ont bouté po foircî l' sereure. F. tenter, s'efforcer, essayer. 13. kimincî. Nén tant d' cayets, boute, dabôrd ! F. se mettre à la tâche, au boulot. III. si bouter [v.pr.] 1. si bodjî. Boute tu d' la, ki dj' m' î mete. F. se pousser. 2. si mete. Boutans ns a l' ovraedje. C' est dmwin k' dji m' boute a pîce Adiè tote li djonnesse (Bosret). >> si bouter des idêyes el tiesse, u: si bouter ene sacwè e l' idêye: kimincî a tuzer (tofer) a çoula. Ele si boute des målès idêyes el tiesse. Dji n' mi såreu bouter çoula e l' idêye. rl a: tchôkî. >> si bouter a l' laxhe: si maryî. rl a: nuk. Franwal: ahåyant po: "se mettre la corde au cou". 3. si tchôkî (si fé moussî). F. se fourrer. >> si bouter l' doet e l' ouy: si tromper. IV. [v. sins djin] crexhe, rexhe, poûssî. Si vs n' aloz nén e scole, i vos boutrè des orayes di bådet. I lyi boute on vinte di tchenonne. Disfondowes: bouter, boutè, boutî. Etimolodjeye tîxhone.
bouter djus [vierbire a spitron, a coplemint] sitårer, tot boutant. I fårè bén bouter ç' meur la djus. rl a: saetchî djus. F. renverser, abattre.
bouter evoye [vierbire a spitron, a coplemint] fé bråmint (d' l' ovraedje). rl a: tchôker evoye. F. déblayer, abattre (du boulot).
bouter foû I. [vierbire a spitron, a coplemint] 1. bouter (ene sakî) a l' ouxh. On l' a bouté foû po-z è prinde èn ôte. Åy mins asteure, on n' boute pus les djins foû come davance. F. évincer, expulser, licencier. 2. distcherdjî (on batea). Les dokers boutént l' batea foû so on djoû. F. décharger. 3. tot vudî. Boutez vosse vere foû ! F. achever. 4. alårdji (on mousmint), tot prindant les costeures. Cwand les paltots des efants estént trop ptits, on lzès boutéve foû. F. élargir. II. si bouter foû [vierbire a spitron, a prono] si forbouter. F. chute de rectum. On dit eto: si fortchôkî. | boute-foû [o.n., pluriyal: des boute-foû] 1. sôre di tchesse-clå po bouter les vîs clås foû d' on bwès. On dit eto: tchesse-foû. F. repoussoir. 2. usteye do banslî, po fé rexhe les schinons. | bouteu-foû [o.n., pluriyal: des bouteus-foû] 1. li ci ki distchedje les bateas. F. docker. >> Les bouteus-foû dal Gofe: les cis ki distcherdjént les bateas å poirt del Gofe, a Lidje. 2. mandaye ki boute li tcherbon foû del taeye. F. manoeuvre.
boute-tot-seu, boute-tote-seule [o.f.n., pluriyal: des boute-tot-seus, boute-tote-seules] onk (ene) ki n' vout nén bouter avou ls ôtes. Loukîz a: pite-tot-seu. F. individualiste, indépendant.
bouteu rl a: boutaedje \ bouteu.
boûtner (codjowaedje) I. [v.s.c.] ravoyî ene ignire aviè l' tchambe, tot djåzant del tchiminêye, del sitouve. Li stouve boûtnêye: li solea lût seur so l' fowire. rl a: ragoler, ricraetchî, rabate, riboufer, rabôgyî, tezi. F. refouler. II. [v.s.dj.] 1. rivni del foumire aviè les djins. Li tchminêye rabat, i boûtnêye. 2. (imådjreçmint) sinte l' agnon (må tourner, po ene situwåcion). I cmince a boûtner. F. sentir le roussi. Etimolodjeye: sipotchaedje di "bitoumer", sinte li bitoume, aveur. Coinrece payis d' Vervî.
boutoe rl a: boutaedje \ boutoe.
bouwer [v.s.c.] rinetyî les mousmints, linçous evnd. Dji n' irè nén al Notru-Dame: dj' a a cure et a bouwer, dj' a ene poye a-z acover (rima d' efant). F. faire la lessive, laver. >> machine a bouwer: machine ki lave les mousmints otomaticmint. F. machine à laver. Etimolodjeye: erî-rfwait vî lussimbordjwès «bukon» (wapeur). Disfondowes: bouwer, bouwè, buwer, bouwer, bouwî. | bouwaedje no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe «bouwer». F. lessive, lavage, nettoyage. | bouwêye [f.n.] 1. lokes presses po-z esse bouwêyes. Gn a ddja ene fameuse bouwêye po dmwin. 2. bouwaedje. Les femes alént fé leu bouwêye å lavoe. F. lessive. >> esse dins ene måssîte bouwêye: esse må prin. rl a: prustin. F. être dans le pétrin. 3. poude di savon ki sieve a bouwer al machine. Ass veyou li rclame pol novele bouwêye d' Omo ? Disfondowes: bouwêye, bouwée, buwée, bu.ée, bwêye, biée. | bouwresse [f.n.] feme ki bouwêye. On dit eto: ayide. F. lavandière. | bouwrece [addj.] a vey avou l' bouwêye. >> plantche bouwrece: plantche avou des acrins, po striyî les lokes k' on bouwéve. >> sele bouwerece: sôre di xhame a troes pîs, k' on-z î meteut rsouwer l' bouwêye.
bouxhale [f.n.] halbute. F. sarbacane, canonnière.
bouxhe 1 [f.n.] 1. pitit boket di strin, di poûssire. Gn a des bouxhes dins l' boure. On dit eto: barbôjhe. F. paillette, débris, poussière, corpuscule. >> gn aveut nén ene bouxhe e cir: gn aveut nén on nouwaedje. F. ciel pur. >> bouxhe dins l' ouy; u >> bouxhe e l' ouy: mannesté mousseye e l' ouy. Dj'a atrapé ene bouxhe dins mi ouy. F. saleté, insecte, moucheron, corps étranger dans l' oeil. >> i fåt ene grosse bouxhe po stronner on tchvå: dijhêye a on nareus ki n’ vout nén magnî ene sacwè pask’ i gn a ene bouxhe didins. >> rissaetchî ene bele bouxhe foû d' l' ouy: schaper ene djin dins ene ehale. F. tirer du pétrin. >> On veut bin ene bouxhe dins l'ouy d' èn ôte èt nin on sômî dins l' sinne: fråze di rmostrance ki vént d' l' Evandjîle. On dit eto: i fåt schover divant si ouxh. 2. pitit boket d' bwès. F. brindille. >> saetchî al bouxhe: prinde deus bouxhes, ene longue et ene coûte, lzès catchî dins s' mwin, et ndè saetchî ene po decider d' ene sacwè a l' astcheyance. F. tirer à la courte paille. 3. Bouxhe, Li Bouxhe [n.pl.] no di des plaeces a Trô, a Beafayi, evnd. F. Bouxhe, rue la Bouxhe. | bouxhreye [f.n.] 1. (v.v.m.) bouxhnisse. F. broussaille. >> Li / al Bouxhreye: no d' ene plaece di Teu (la-minme: Bouh'rîe, Bouh'rèye, e F. La Bouxherie). 2. plaece k' on rmete les bwès d' tchåfaedje. F. bûcherie. | bouxhete [f.n.] pitite bouxhe. F. brindille. >> saetchî al bouxhete: saetchî al bouxhe; F. tirer à la courte-paille. | Bouxhtea [n.pl.] hamtea d' Votem, e F. Bouxhtay.
bouxhe 2 [f.n.] (v.v.m.) A Lidje, pîce di deus aidants. rl a: djigot. >> Al Bouxhe: no d' plaeces e Payis d' Lidje. rl a: patår. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Disfondowes: bouhe, bouhye. Etimolodjeye: tîxhon busch (pîce a pô près pareye d' Åxhe). Coinrece Payis d' Lidje.
bouxhe-tot-djus [o.f.n.] dåre-tot-djus.
bouxhî (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. diner on côp. rl a: bardaxhî. 2. fé etinde on côp. Ça a bouxhî come on côp d' fizik. rl a: cabouxhî. >> bouxhî a l' ouxh: diner des côps so èn ouxh po dmander a-z intrer. rl a: toker, bardouxhî. >> bouxhî les tchambes°: II. bouxhî so [v.c.n.d.] diner des côps a. rl a: rilayî, rizingler, tchoker, ridobler, mamborner, ramoner, sitriyî, ritaener, ritchener, docsiner, tarlater, plouzer, sipoûsler. rl a: piter, misser. >> bouxhî so traze ans: esse e l' anêye k' on-z årè traze ans. >> bouxhî sol clå: ridire mwints côps li minme sacwè. F. insister.
bouxhî djus [vierbire a spitron, a coplemint] 1. rinde foirt malåde (des djins, des biesses), tot cåzant d' on må. Li pesse Ås pôvès biesses livréve li guere; S' ele ni morént nén totes, totes estént bouxheyes djus (P.H. Thomsin). F. frapper, atteindre. 2. distrure. E 1983, li Walonreye esteut å fén mitan di rascråwes k' ont bén manké del bouxhî djus (F. André et al, rat. pa L. Mahin). F. détruire, mettre à bas. 3. bouxhî on martchî° djus. F. conclure (un marché, un arrangement, un accord).
bouxhî evoye [vierbire a spitron, a coplemint] bouxhî so (ene sacwè) po k' i n' soeye pus dins l' passaedje. Prind l' mierlin et bouxhe mu ci stançon la evoye. F. faire sauter, enlever.
bouxhî foû [v. a spitron a coplemint] fé on trô (dins on meur) po (ene bawete, ene finiesse, èn ouxh). Po rfé des plaeces, il ont dvou bouxhî foû deus fniesses et èn ouxh. F. percer, perforer, transpercer.
bouye 1 [f.n.] 1. rond d' air prind dins ene pelete d' aiwe, et ki pete bénrade. F. bulle. 2. rond vizaedje. Avou s' boune bouye tote ronde come ene plinne lune ene claire nute d' esté, si ptit tchapea rabatou so si hanete, Châles Trénet ridjibléve so les plantches come on hardi pierot (B. Hosslet). 3. balon. On flayive dins l' bouye a grands côps d' pîs u d' tiesse pol fé moussî dins des sôres di gayoles astampêyes åzès deus dbouts do paxhi (F. Barry). | bouyete [f.n.] a fé | bouyote [f.n.] a fé
bouye 2 [f.n.] (inte soçons) ovraedje. C' ît m' popa k' aveut l' bouye di disteler l' bådet et di rnetyî li ståve (Emile Dumont). Ene cawêye, po èn éndjolisse, c' est ene rîlêye di bouyes a fé (P. Sarachaga). F. tâche, boulot. >> fé s' bouye: fé l' ovraedje k' on dveut fé. On dit eto: fé s' dag, fé s' payele. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
Bouzvå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bousval, rebané avou 1470 Djinape; limero diyalectolodjike: [Ni 92]; vî limero del posse: 1488. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Bouzvau.
Bovegne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bouvignes-sur-Meuse, dedja rebané avou 5500 Dinant e 1964 (divant les grands rebanaedjes); limero diyalectolodjike: [D 38]. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Bovègne. Sipotaedje des djins: les magneus d' as. No di des plaeces di Bovegne: a Rmeypré (e F. Remepret), Bouyet, Wespin. >> S' il est d' Bovegne, k' i vegne; s' il est d' Dinant, nos l' ritchesrans: a) dijhêye ki rmimbere li viye lûte etur Bovegne et Dinant. b) dijhêye po rire cwand on novea-vnou vout moussî dins ene binde. Istwere: Dispu bele ådje, gn a yeu on tchstea so les cresses di Bovegne. E 1180, li conte do Hinnot, Bådwin V, essere Bovegne, ki n' riprezinte k' on gros viyaedje. Bénrade, Bovegne va divni on bork, avou èn eclôzeure, ki rçût e 1213 ene tchåte di liberté do Conte di Nameur. Ça fwait k' les djins d' Bovegne divnèt les sfwaits des bordjoes d' Nameur. Tote li moyinådje å long, on va cnoxhe les margayes etur Bovegne eyet Dinant, cisse-ciale estant payis d' Lidje. Mins les margaye n' espaitchèt nén l' comiece inte les deus vijhéns, et les djins d' Bovegne si rsintèt foirt do crexhaedje del dinantreye. Li mestî des bateus d' keuve î est florixhant des trevéns då Tchårlukin. Mins les rascråwes kimincèt avou les gueres inte l' Espagne eyet l' France. E 1554, Bovegne est bouxheye djus pås sôdårds da Hinri II, li rwè d' France. Dispu don, li veye discrexhe todi dpus, et les bateus d' keuve schipèt-st evoye. Nerén, Bovegne est co li dmorance d' on drossåd, et on gros bork avou deus martchîs, so tot l' tins d' l' Ancyin Redjeme. Disfondowes: Bovègne, Bouvègne, Bouvigne. Scriyta: Bovinas, Bovinias (1107), Bovinis (1184), Bovingne (1229). Etimolodjeye: patwès latén "bovinia" (cinse ås boûs), rl a: Bovesse, Bouvgniye.
Bovesse I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bovesse, rebané avou Les Brouhires. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, e F. Bovesse.
Bôvetchén so plaece: Bauvètchén [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Beauvechain, e flamind Bevekom, divnou intité. Vîs scrijhas: Bauechin (1070). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon "Babo" (pitit no tîxhon), cawete flaminde -ingen (heim, måjhon); amon les cis Babo; riwalonijhaedje del cawete -in -> -én (betchfessî én).
Boye (la-minme Bôye) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Boëlhe, rebané avou Djer. Vîs scrijhas: Boiel (1258), Boil (1272). Etimolodjeye: pitit no tîxhon "Bodila" (pitit Bodo), cawete latene -iaca (då ptit Bodo), cinse då ptit Bodo.
brabant [o.n.] (v.m.) cherowe avou des rowes padvant, po poleur rôler so les voyes. C' est les ptits schîs do brabant k' arindjèt l' ansene (ramexhné pa L. Boulart). >> dobe brabant: tcherowe avou on dobe schî, ki s' ritoûne al fén del roye, çou ki permete di tcherwer sins aler rcweri l' roye. >> ribate li brabant: rawijhî les pîces ki tcherwèt. On fjheut rbate li brabant på marixhå po ndaler dins ls ansinaedjes. Etimolodjeye: no d' marke divnou on cmon no.
braban: (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin)
Brabant rl a: Braibant. | Brabançon, Brabançone [n. & addj. dj.] Braibantî, Braibantresse, Braibançon, Braibançone. | Brabançone [n. tchanson] îme nåcionå del Beldjike. Disfondowes: Brabançone, Brabançoune.
Bracåte [n.pl.] (e flamind "Braakhouter") grande sitindêye di tchamps, metowe inte Råcoû, Lîsmea, Élessene, Laar eyet Overwinden, et ki fwait frontire inte les viyaedjes walons et flaminds.
braibant I. [o.n.] (v.v.m.) fagne. >> Braibant: no d' plaece di Perwé. II. ene braibant [f.n.] sôre di grijhe peme. Etimolodjeye: gayel "brago-brondo" (emantchaedje tîxhon) tere ås fagnes, pal voye do tîxhon "brakbant" et do hôt latén "bracbantum". | braibtea [o.n.] (v.v.m.) pitite fagne. >> Braibtia: no d' plaece d' Epråve. | braibançon [o.n.] (v.v.m.) pitite fagne. >> Barbançon: no d' plaece di Covén. rl a: Barbinçon. | braibancinea [o.n.] (v.v.m.) grand frexhea (tote pitite fagne). >> Barbincignô: no d' plaece di Barbinçon.
Braibant 1 I. [n.pl.] (v.m.) viye dutcheye del Beldjike, li mitan metowe e tere tîxhone, li mitan e tere walone. Li Cri d' Peron di ût d' octôbe di l' an 1600 fwait troes feyes li rapoitroûle inte li manoye di Lidje et l' cisse del Braibant (N. Lequarré). >> Province do Braibant walon: province do Roman Payis. Disfondowes: Brêbant, Brinbant, Brabant. Etimolodjeye: vî cmon no braibant (fagne). II. braibant [f.n.] sôre di grijhe peme. Vloz ene braibant? ene doûce braibant; ene seure braibant; ene grijhe braibant. | Braibonî, Braibonresse [n.dj.] 1. dimanant(e) e Braibant. 2. sôre di tchvå d' trait, foirt sitocasse et hôt so pate, lomé après "li tchvå d' trait bedje". F. Brabançon. Ny. Brabander. | braibançon, braibançone u braibançonde [addj. & o.f.n.] del Braibant. On florin del Braibant valeut cwate florins d' Lidje et on patår braibançon cwate aidants lidjwès (N. Lequarré). F. brabançon.
Li Braibantî u tchvå braibançon, k' aléve divni li Tchvå d' Trait Bedje.
Braibant 2 [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Braibant, rebané avou 5590 Cînè. Etimolodjeye: vî cmon no braibant (fagne). | Braibandî, Braibandresse [n. & addj. dj.] dimanant(e) di Braibant.
Braibant 3 [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. "Breban, Bréban, Braibant, Braibans, Braibant, Brebant u Brébant.
braire [v.s.c.] 1. criyî foirt . Cwè çk' i m' brait la ? On n' l' ôt nén bén. I monta s' toetea etur Bétel å luvant et Ay å coûtchant; vaila i bastixha èn åté pol Signeur et braire si no (Li Bibe, rat. pa L. Hendschel). rl a: gueuyî, boerler. F. braire, gueuler, proclamer. 2. fé rexhe ses låmes. Aschoûtez on n' direut k' i gn a èn efant ki brait (L. Jardez). I våt mia d' rire ki d' braire. rl a: tchoûler, plorer. F. pleurer, larmoyer. | breyeu, breyeuse u brairesse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki brait. 2. (pus stroetmint) breyeu: bassineu. F. crieur public. | breyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "braire". Il ont rintré direk a Tchålerwè avou les breyaedjes do ptit Bindjamin et les plindaedjes da Raymond Hure ! (J. Goffard). rl a: boerlaedje, rl a: tchoûlaedje. F. cri, clameur, vocifération, pleur, sanglot. | breyåd, e [addj. & o.f.n.] 1. boerlåd(e). I sont tertos å pus breyåds: i n' sårént rén dire sins criyî. F. gueulard(e), braillard(e). 2. tchoûlåd. A li ptite breyåde ki c' est d' ça: tré k' on l' aduze, ele tchoûle come ene madlinne. F. pleurnicheur (euse). Disfondowes: brèyaud, brèyâd, brayaud, brayârd. | breya [o.n.] 1. zine di tchoûler po on rén. Cwè çk' il a k' i tchoûle toltins ? bén il a l' breya ! F. tempéremment pleurnichard. 2. (mot d' medcén) coraedje di låmes a cåze d' ene maladeye des ouys. F. épiphora, lacrymation, larmoiement.
ene vatche k' a do breya.
Brançon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Branchon, rebané avou Inguezêye.
brandviner (codjowaedje) [v.s.c.] fé del gote. F. distiller.
bravourer [v.s.c.] clatchî dins ses mwins tot djhant "bravo". Låvå, rabindlés, les aveules bravournut leu croejhete a waitwere (C. Quinet). F. applaudir.
bråye [f.n.] 1. faxhe (des efants). >> Bråyes et pixhåds, moståde pattavå: dijhêye po balter des cis k' ont yeu èn efant. >> Ratindoz ene miete, vos bråyes sont co sol håye: dijhêye a on djonnea ki fwait do ronflant. >> I sont todi dins les bråyes: il ont efant so efant. rl a: handea. F. langes. 2. loke (vî mousmint, cayet tot coschiré). Ravizez m' tchimijhe, ci n' est pus k' ene bråye (F. Deprêtre et R. Nopère). F. harde. 3. loke u coide k' on-z ateléve ås pates des poyes, des tchvås po n' nén k' i s' såvénxhe. F. entrave. 4. rabat di tchminêye (toele froncêye, sovint a cwårea, ki pindeut après les viyès tchiminêyes, u les léts a bardakin). 5. (mot d' botchî) mwais bokets d' ene biesse di botchreye, k' gn a inte ses pates di drî (pixha et pårteyes des måyes, pé des vatches et berbis). Li bråye d' ene vatche, d' on pourcea (J. Wisimus). 6. crote (di tchet). rl a: sitron, flate, crote, polene, pecale, petale, pilure, crotale, schite. Disfondowes: brauye, brâye, braye. | bråyete [f.n.] droveure padvant les marones, par la k' les omes pixhèt. On ramasséve les botons d' bråyete po nozôtes djouwer (E. Pècheur). >> Rabotene ti bråyete, li ptit oujhea va voler evoye: dijhêye a onk k' a l' bråyete å lådje. >> Sint Medåd, grand pixhåd; Sinte Magrite lyi rabotneye si bråyete: Si i ploût al Sint-Medåd, i plourè cwarante djoûs, apus k' i fwaiye bon al Sinte-Magrite. F. braguette. Disfondowes: brayète, brauyète, brayate.
bråye di coucou u bråye-di-coucou [f.n.] bråye di tchet. F. primevère. Pl. des bråyes di coucou. Disfondowes: brâye-dè-coucou. Coinrece El Louviére.
bråye di tchet u bråye-di-tchet [f.n.] fleur ki florixh å bontins, des ptitès fleurs avou on longou calice avou ene colrete. Li bontins båcteye, les bråyes di tchet cmincèt ddja a flori (F. Deprêtre et R. Nopère) . C' esteut l' prumî côp ki dj' rivneu el Walonreye e moes d' måss; dji n' aveu pupont veyou d' bråyes di tchet dispu 18 ans. rl a: bråye di coucou, godet d' tchet. F. primevère. Pl. des bråyes di tchet. Disfondowes: brauye di tchet, brauye du tchet, braye di tchet; brâye dè tchat, brâye dè cat; brâye dè tcha, broye du tchet, brêwe di tchet.
bråyes di tchet: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
brayî rl a: brouhî.
brén brin [o.n.] flate, crote, radoûcixhant mot po stron, miere. F. crotte, merde. >> fote a l' ouxh come on brin so ene palete: Disfondowes: brin, bran. Coinrece Coûtchant walon Basse-Årdene. | breni [v.s.c.] 1. divni noeråsse et pus tinre, tot djåzant d' on bwès d' tchåfaedje ki n' a nén stî bén sonné, u k' a dmoré trop lontins dvant l' ouxh, et dabôrd ki n' broûlrè nén bén. rl a: soker, hazi. 2. pouri et divni d' l' ansene, tot djåzant d' ene plante, d' on bwès dins tere. F. se décomposer. Etimolodjeye: viebe del 4inme sôre fwait sol bodje "brin" (divni come do brin). Disfondowes: brèni, brani. Coinrece Basse-Årdene.
bresse [o.n.] boket do coir ki va del sipale å pognet. >> bresse dizeu bresse dizo: a cabasse. Disfondowes: brès', brès, bras.
brete [f.n.] 1. margaye. Gn a yeu en brete inte les waloneus et les nén waloneus emey li soce "Li Coirneu". >> ene brete di prumire leccion: ene foite margaye. 2. trote. I n a ddja ene boune brete disk' å martchî (R. Goeminne). Etimolodjeye: gayel «britto» (tribunå).
breuler rl a: boerler.
breutchene [f.n.] pitit pwin. Dimandez lyi des breutchenes, ô, Hinri; dji n' sai l' almand, don, mi (ramexhné pa H. Dewier). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' almand "brötchen" (minme sinse), 1900. Coinrece ancyinne Walonreye prûsyinne.
brèyî rl a: brouhî.
brèyîre rl a: brouwire.
brichauder rl a: brishôder.
Bricmont I. [n.pl.] hamtea d' Malåtchî, ki s' loméve Wanindje divins l' tins. II. [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Bricmond, Bricmont, Briquemont. Disfondowes: Bricmont, Brucmont. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon (mont ås brikes, brictreye), 1300.
brifigne [o.n.] raploû inte les mwaisses-sôdårds et les les sôdårds, wice ki les pus hôts oficîs esplikèt ene sacwè. Tos les vénrdis å matén, dj' avéns brifigne. Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "briefing" (minme sinse), pal voye do minme inglississe francès, 1950.
brigosse [f.n.] pitit boket ki s' dismantche d' ene sacwè ki s' distrût. rl a: tchikete. F. lambeau, débris, fragment, bribe. >> toumer e brigosses: toumer e bokets, si dismantchî tot(e). Tchabåveye petéve, si dismantchive, et toumer e brigosses (A. Gauditiaubois). rl a: målaidåve. F. tomber en poussière, se désagréger. >> èn leyî k' des brigosses: prinde les meyeus bokets, li pus gros des cwårs, evnd et n' leyî cåzu rén a sacwants.
brijhî | brijheye [f.n.] trûlêye (amagnî fwait avou des bokets d' pwin trimpés dins do cafè, u dins do laecea). Disfondowes: brîjêye, brijiye, brîjîe, brîjèye. | brijhon [o.n.] tchaeke boket d' pwin d' ene brijheye. Ni fjhoz nén des si gros brijhons.
ene brijheye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
briket >> briket d' sonk: boket d' sonk aglumyî. rl a: alot.
brixhåder brishôder (codjowaedje) [v.s.c.] 2. furler. Vos avos wangnî l' gros lot; cwè alez fé d' çoula ?:: Brishôder, dispinser et viker sins traecas (N. Modolo). >> brishôder ses deus troes mastokes°. | brishôdeu, brishôdeuse u brishôdresse [o.f.n.] li ci (cene) ki ctape les çanses. Si ome ni lyi rfuzéve nén grand tchoi, pask' ele ni s' aveut jamwais mostré brishôdeuse (C. Quinet). F. gaspilleur (euse). rl a: furleu, furlandeu, kischireu, kitapeu, foteu-evoye. Coinrece Coûtchant walon.
Briye [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Brye, rebané avou 6222 Fleuru; limero diyalectolodjike: [Ch 13]; vî limero del posse: 6222. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Brîye. Hamtea di Briye: Tidje. Disfondowes: Brîye, Brûye. Etimolodjeye: gayel "Brica" (pont) (a-z aveuri pa Tiri Dumont).
brocale [f.n.] 1. (vî mot) grande baguete di sapén, po-z aloumer s' pupe e prindant do feu dins li stouve. Dins les cafés, on håynéve les brocales sol tchiminêye, dins on bocå d' keuve; vos prindrîz ene brocale, vos metîz l' copete dins li stouve, vos aloumîz vosse pupe, et après ça, vos rmetîz çou ki dmoréve del brocale dins l' bocå (J. Osselet). 2. aloumete. Abole mu ene brocale po-z aloumer l' gaz. F. alumette. Etimolodjeye: bodje broke, cawete -ale.
brogne 1 [f.n.] 1. nucrê, bosse ki crexhe so les åbes, so les biesses. Dji n' atchteye nén voste åbe a brognes, i n' est fok bon po fé do feu. rl a: sbrognter. F. gale végétale, tumeur, excroisssance, nodule. 2. boursea. Il a ene brogne a s' tiesse do côp k' il a tchait. I m' a apicî po m' froter, et tant pire po mes brognes (M. J. Cheruy). F. bosse, hématome. 3. cabouyaedje a èn usteye di fier. Li cokmwår a tché, il a ene grosse brogne a l' panse. Vosse pere n' est nén contint après vos, da, Eric... i paret k' vos avoz co fwait ene brogne a s' velomoteu (A. Volral).
brogne 1: sol tiesse d' on canî. (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin)
brognî (codjowaedje) [v.s.c.] esse mwais (mwaijhe) et l' mostrer, mins sins cåzer. rl a: ribrognî. F. bouder. | brogne 2 [f.n.] mawe di mwaijhe umeur. >> esse di brogne avou ene sakî: esse e margaye avou lu, nel pus rwaitî. F. en grogne.
brohî rl a: brouhî.
brohiner brouhiner [v.s.dj.] toumer ene pitite fene plouve. rl a: moziner, siprognî, rouziner, ploviner, plouvter. F. bruiner. Disfondowes: brouhiner, brohinî, brohiner, brouh'ner, broûh'ner, browiner, browinè, brouwiner, bruwiner, brëwiner, brwiner, broûyèner, brouyiner. Etimolodjeye: latén pruina (relêye). | brohinter brouhinter [v.s.dj.] brouhiner douçmint. Disfondowes: brouhin'ter, brohin'ter.
brokete [f.n.] 2. (måhonteus) vé. rl a: Sint-Pire-ås-Broketes; rl a: boulome, vedje, kekete, kete, cawe.
broster [v.c.] paxhe a ptits côps. F. broutiller. Disfondowes: broster, brostè, brouster, broustè.
brotchî I. [v.s.c.] 1. rexhe tot doûçmint d' ene masse, a cåze d' on pressaedje, tot cåzant d' ene sacwè come del påsse. Les pemes brotchèt tot cujhant; fé brotchî dèl påsse inte ses doets, fé brotchî do noer savon inte ses doets. Li lowin brotchive totavå l' mé. Li mastik brotche inte ses doets. N' aspoyoz pus so vosse frisco, vos fjhoz brotchî l' crinme. Li bire travaye, ele fwait brotchî l' schoume ådzeu di m' pinte. Il aveut on grand rodje motchwè a noers poes ki brotchive todi foû di s' potche (J. Schoovaerts). rl a: tchitchî. F. saillir, sourdre, faire saillie, faire éruption. 2. (mot d' medcén) rexhe foû del pea tot cåzant d' ene mizere. Il ont fwait brotchî m' boigne clå. rl a: fé tchitchî. F. éclater, suppurer. 3. rexhe di tere, djermer, tot cåzant d' ene culteure; fé des djermons. Les yerbêyes ont yeu del boune ansene: i fåt k' ça brotche (R. Dedoyard). Les crompires brotchèt foû d' tere (ramexhné pa M. Francard). Ké niche tins; gn a tot ki brotche so pî. rl a: crexhe. F. germer, pousser, croître. 4. vesser douçmint, sins k' on vs oyaxhe. C' est ti k' a brotchî ! - Prumî nodeu, prumî vesseu. rl a: flotchî. 5. rexhe d' on plin côp, tot cåzant d' ene sacwè come di l' aiwe. Do prumî côp, li sonk a brotchî. Ça m' a brotchî e plinne figueure. L' aiwe a brotchî foû do tuyo (ramexhné pa M. Francard). Sambe comince a monter, et plinne di schoume, ele brotchive pa les saiwes (L. Bernus). On solea k' on n' voet nén Mins ki brotche foû do bleuw Foû del foto (L. Hendschel). Ses årteas, avou do rodje a ongues dissu, atirént les ouys des omes cwand k' i brotchént foû do cur di ses sandaletes (J. Schoovaerts). Nos pinsêyes feles come des colons brotchrént rén k' e rwaitant l' faitaedje (J. Beaucarne). El feu d' årtifice esclate: Presses a brotchî d' leu boesse Po k' les djins fouxhexhe al fiesse, Vla èn moncea d' estoeles (J. Goffart). rl a: sipiter, sibrotchî, sitritchî. F. jaillir, gicler, fuser. 6. brotchî (dins) moussî doûçmint ene sadju, tot cåzant d' ene sacwè come del påsse. I fwait si yôrd ki les berdouyes brotchèt dins mes shabots. Si cô brotchive dins s' fås col. F. s'introduire, faire irruption. 7. (imådjreçmint) rexhe d' ene batreye, d' ene lûte, pask' on-z est l' pus flåwe. Il a bén falou k' i brotchaxhe. rl a: ployî. F. céder, s'avouer vaincu, se résigner. 8. (imådjreçmint) rexhe do droet do djeu, fé ene flotche. Il a brotchi ås cåtes. 9. èn nén ndaler come i fåreut. Gn a-t i ene sacwè ki brotche ? F. clocher, déconner, coincer. II. [v.c.] rater (ene biesse al tiesse). Vos avoz brotchi l' moxhon, mins mi, dji n' el brotchrè nén (A. Carlier). rl a: abrotchî, ebrotchî, ribrotchî. Disfondowes: brotchî, brotchi. Etimolodjeye: viebe do 2inme grope fwait sol bodje "brotche" (broke). Coinrece Payis d' Nameur, Lidje, Coûtchant walon.
brotchî: Li påsse lyi brotche foû d' ses doets (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
brotchî foû I. [vierbire.s.c.] rexhe comifåt. Il esteut spotchî et ses boyeas avént brotchî foû. Gn a les oxheas ki brotchèt foû; to n' såreus rakeude çoula. Dji lyi dmande comint çk' on dit e francès "Ça brotche foû d' tos costés"; bén dit-st i: "Ça broche hors de tous côtés" (J. Lahaye). F. sortir, fuser, apparaître, pointer. II. [vierbire a c.] fé brotchî foû: fé rexhe. E moes d' måss, on passéve si tins a fé brotchî les tchalons foû; mins si t' el sipotchives, li vatche atrapéve on boursea come mi pougn. F. exprimer, extérioriser. | brotche-foû [o.n.] (mot d' boûssicoteu) operåcion k' oblidje ene societé pa-z accions a ratchter les pårts des ptits poirteus, dabôrd k' on gros accionaire a da sinne dipus d' 95 åcint des pårts. I vont vôter li lwè sol "brotche-foû", li squeeze-out sapinse les Francès. Etimolodjeye: sivierba di "brotchî foû", 2001.
brouhî [o.n.] 1. foirt corant moxhet, a grandès aiyes, passant, e sincieus latén Buteo buteo. rl a: miyot, proyî. F. buse. 2. biesse djin, k' on n' lyi sait rén aprinde (come li brouhî, k' on n' sait aclever pol wôturreye). F. lourdaud, balourd. Li pådje do brouhî. Disfondowes: brouhî, brouhi, bruhî, brohî, broyî, brèyî, brayî, burî, bèri, beûrî, bërî. Etimolodjeye: disfondowe di "proyî", motoit avou assaetchance di "brouhire" (li brouhî cwire ses proyes e vûbwès, come dins les hés a brouwires, la k' gn aveut toplin des coks di brouwire et des råleas d' djiniesses).
brouhire brouwire [f.n.] 1. basse plante avou on bwejhleus buk, et des belès ptitès violêyès fleurs, ki vént dins les teres a såvlon et a schayisse, ki florixh al fén d' l' esté, e sincieus latén, Erica vulgaris. Il alént côper del brouwire po stierni les biesses. Fåt vey les påwions tcheryî del brouwire ås djniesses et des djniesses å jeraniom des bwès (L. Chastelet). rl a: blanke brouwire. >> få d' brouwire: få a court mantche, sins pougneye, po-z aler soyî ås brouwires. >> pupe di brouwire: sôre di pupe fwaite avou li bwès des raecene di brouwire. >> del låme di brouwire: låme di moxhes ki les tchetoeres sont so on payis d' brouwires. 2. plaece ki ç' plante la î crexhe. On rashonne les djonneas des moxhes a l' låme ki n' ont rén fwait, et on evoye les tchetoeres a l' brouwire po k' ele î ramassexhe leu provuzion. Les bierdjîs ramassént les berbis do viyaedje et lzès moenner dins les brouwires (Boulard). rl a: hé; rl a: cok di brouwire. >> aler ramper l' brouwire: ? (spots Lucy; dimander a Louwis Baidjot) >> a Brouhire: no d' ene plaece d' Atrivå, so plaece Brouyîre. rl a: Les Brouhires. >> Des croes dins les brouwires: no d' on live da Wartique & Thirionet, ki raconte li vicåreye d' on prijhnî e l' Almagne tins del guere 1914-1918. Disfondowes: brouwîre, brouhîre, brouwêre, bruwêre, broûyére, broûyère, brôyère, bruwêre, brouwî, brèyîre, broûyîre, brouyîre, bruwîre, broû.îre, brou.îre, brôn.yîre. Etimolodjeye: bodje "brouh" (latén "brucus", minme sinse; rl a: brouhî), avou li H k' a fondou, et l' ahiket ristopé di pa W; cawete -ire.
Imådjes del brouwire (did sol Daegntoele).
broûler (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. esse e feu. Les femes ont metou broûler des tchandeles, mins a mi shonnance, li vî Sint Rok diveut esse pôfoirt. (E. Gilliard). A Lidje, e 1185: li palå et l' catedråle broûlèt. E 1066, les Bordjoes ont bén vlou rbasti Hu, k' aveut broûlé. F. brûler. >> çou ki n' cût nén por vos, leyîz lu broûler po èn ôte: ni vs melez nén di çou ki n' vos rwåde nén. >> broûler l' pea: lyi fé prinde ene bele brune coleur, tot djåzant do solea. El solea broûle nosse pea Et restchåfe nos oxheas (C. Staquet). rl a: rayi. F. bronzer. II. [v.c.] 1. mete e feu. >> Si al Sint Elwè° vos broûlez vosse bwès, troes moes å long, vos åroz froed. 2. diner foirt tchôd, ki ça fwait må, come di mete si mwin e feu. El froed ki trawe et l' bijhe ki groûle n' apåjhtèt gote li five ki m' broûle (Fré Matî). Les deus femes broûlént les rantchons des crompires. (F. Nyns). >> ès broûler les mousteas° >> Li ci ki s' a broûlé l' cou i n' a k' a s' ashir so ses clotchetes: i fåt sopoirter les shûtes di ses biestreyes. Franwal: ahåyant po: "Quand le vin est tiré, il faut le boire". | broûloe [o.n.] 1. usteye po broûler l' cafè. F. brûloir, torréfacteur. 2. plaece wice k' on broûle les moirts. rl a: rayixhoe. F. crématorium. Disfondowes: brûlwè, broûleu, brûloû, broûlû, broûlwè. | broûlant [o.n.] maladeye cwand çou k' gn a dins li stoumak rimonte dins l' avaloe. A des moumints come asteure, cwand tot vos rmonte come li broûlant, gn a jamwais ki l' traeyén des laidès paskeyes ki rbrotche divant vos ouys (E. Gilliard). F. reflux œsophagien. Disfondowes: broûlant, brûlant, brûlont, broûlont.
odzeu: li bruloe d' Marcinele (poirtrait saetchî pa L. Mahin). <= Li mot broûlant (dizo l' disfondowe "brûlant") s' eploye asteure e francès d' Beldjike, po les rclames po les droukes. |
brouxhe broushe [f.n.] usteye des femes di manaedje fwaite avou des pwels bén ewals et bén roeds, stitchîs so ene plantchete. Loukîz a: schovlete. F. brosse. >> des plantes bén levêyes, come ene broushe: bén ewales, totes del minme hôteur. >> diner on côp d' broushe: schover on ptit côp les poûssires.
brouyîre, brouyêre rl a: brouwire.
broxhûle brouxhûle u broxhire brouxhire I. [addj., purade padvant & o.f.n.] 1. ki s' poite bén sins waire magnî, ki magne did tot. C' est on brouxhûle efant, i mindje tot çk' on lyi prezinte. C' est on brouxhire: to lyi freus magnî tot çou ki t' vous. Contråve: nareus. F. frugal, rustique. 2. ki s' poite bén tot magnant ene pôve nouriteure, tot djåzant d' ene raece di biesses; ki n' dimande waire d' etertinaedje, tot cåzant d' ene usteye. Les bedots, c' est des brouxhirès biesses. Ces ptitès Francesses la, c' est des biesses mo brouxhires, la, ça. Ene Calachnicof, c' est on pô come on Fal, mins bråmint pus brouxhire; vos l' poloz eterer dins l' såvlon et li rpasser cweri deus moes après, elle est co todi presse a tirer (L. Mahin). F. rustique, résistant. 3. ki magne raddimint tolminme kén amagnî. Il est brouxhire, i magnreut des clås. L' eure n' est pus a les reves si brouxhires (D. André). F. goulu, vorace. 4. nén bén travayî, tot djåzant d' on meube. I rifjjhèt des brouxhirès tåves, po les cåbarets, a môde did dinltins. F. champêtre, rustique. 5. ki n' fwait nén bén si ovraedje, tot djåzant d' ene djin. C' est on brouxhire po fé ene sacwè. Loukîz a: halcotî. F. maladroit, peu consciensieux. 6. ki n' mete pont d' want, ki dit çou ki pinse. Il ont prin èn ôte docteur, on grand brouxhire, ki n' l' a nén leyî fé totes ces comedeyes la, la, lu (A. Laloux). F. naturel spontané. 7. grossî (ire), må aclevé (êye). I vs parexhrè on pô brouxhire, mins å fond c' est on cour d' ôr. F. grossier, rustre, malappris, balourd, paysan. Disfondowes: brochûle, brochîre, brouchîre, brohûle, brouchîle. II. [adv.] sins fé d' inbaras. A leu måjhon, i magnèt brouxhire. F. frugalement, naturellement. Etimolodjeye: bodje brouxhe, cawetes -ûle & ire. | broxhûlmint brouxhûlmint u broxhirmint brouxhirmint [adv.] d' ene brouxhire manire. Il a dessiné brouxhirmint les cwate plaeces-bas, et i n' a nén ddja mårké l' eplaeçmint des ouxhs. F. grossièrement, gauchement, sommairement. | broxhûlisté brouxhûlisté u broxhirté brouxhirté cwålité u dfåt d' ene brouxhire sakî, d' ene brouxhûle sacwè. Li brouxhirté, c' est ene cwålité po les biesses avårla; on n' a nén dandjî d' cou d' polin. F. rusticité, grossièreté, frugalité.
brôye rl a: bråye.
broye-manaedje [o.f.n.] li ci (cene) ki casse les usteyes. On dit eto: roufrouf, broye-tot, dåre-tot-djus.
broye-tot [o.f.n.] li ci (cene) ki broye tot çk' i djouwe avou, tot çk' i boute avou. Plurial: des broye-tot. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
bruhî rl a: brouhî.
brun (omrin, divant cossoune), brune (omrin divant voyale, femrin) I. [addj.] coleur ki c' est l' maxhaedje di rodje et d' bleuw. Elle a des bruns tchveas. C' est on brune oujhea. Dinez mu li brune coviete. II. brun, e [o.f.n.] k' a des bruns tchveas. C' esteut on bea grand brun. Dji n' voe voltî k' les brunes. Etimolodjeye: mot tîxhon, pal voye do patwès latén "brutis" (minme sinse). | bruni (codjowaedje) [v.s.c.] 1. divni brun(e). rl a: bruneye waide. F. brunir. 2. atraper ene brune pea, di dmorer å solea. rl a: rayi. F. bronzer. Disfondowes: bruni, burni, brënë, bërnë. | brunixhaedje [o.n.] passaedje a ene brune coleur. F. brunissement, bronzage.
brune [f.n.] anuti. Disfondowes: brun', brën'. | brunete [f.n.] anuti. Disfondowes: brunète, brunate.
bruneye waide [f.n.] sôre di fenaesse. Disfondowes: burnêye wêde, brunèye wêde. Coinrece payis d' Vervî.
brutyî [v.s.c.] 1. fé do brut. Recoeté å coulot, dji schafeye sacwants noejhes, tot schoûtant brutyî l' feu al noere bijhe ki shofele (Roger Tabareux). 2. djåzer tot s' måvlant, boerler so ls ôtes. Il a dandjî di scrire, divizer, raconter lawter, grognî et rclawer; brutyî et n' si nén leyî dire; sacraminter; disdjurer s' i fåt. (Chantal Denis). F. grommeler, grogner, bougonner. II. [v.c.] dire (des sacwès) tot s' catchant. >> on-z ôt brutyî: on-z ôt dire ki (tot djåzant d' ene novele k' on n' dit nén oficirmint). Franwal: ahåyant po: "la rumeur court". Disfondowes: brutyî, brûtyî, brûtier, brûtiè, brûtcher, brûtchè. | brutiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "brutyî". F. bruit, rumeur. | bruteymint [o.n.] brutiaedje. Dj' a etindou des bruteymints dlé ces monceas la d' cayås (Emile Dumont). F. bruissement, frémissement. Disfondowes: brutèymint, brûtîmint. Etimolodjeye: cawete -mint. | brutieu, brutieuse u bruteyresse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki bruteye. F. colporteur de nouvelles. II. brutieu [o.n.] (mot d' somarinî) sacwè k' est dins l' aiwe et ki fwait on brut k' i fåt ricnoxhe. Dins l' aiwe, les brutieus evoyèt des ondes hersyinnes ki voyaedjèt a 1050 metes al sigonde (et nén 340 come dins l' air). F. bruiteur.
bruwêre rl a: brouwire.
Buhô / Bhô [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Beho, en Alm. Bochholz, rebané avou 6672 Govi; limero diyalectolodjike: [B 34]; vî limero del posse: 6672. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: (a) Phô. lingaedje do payis: lussimbordjwès apus ki Cmanster. Hamteas di Bhô: Oûte (F. Ourthe, luss. Ourt); Deyfeld. Istwere: Dizo l' Ancyin Redjime, les teres di Bhô estént pårteyes inte li Cour di Tommen eyet l' Conteye di Såm°, mins Deyfelt esteut on fî del signeurreye d' Ouren. Inte 1830 et 1920, Buhô fourit li seu viyaedje bedje tîxhon-cåzant foû do payis d' Årlon, mins les djins avént-st aprin l' walon po djåzer avou les cis di Cmanster, k' a stî on boket del kimene di Bhô disk' a 1977. Dispu 1930, li madjorité s' a rclamé francofone oficirmint. Di 1940 a 1944, Buhô, mins nén Cmanster a stî tchôkî d' foice dins l' 3inme Reich. A vey: l' eglijhe avou l' clotchî a balusse, et des meubes sicultés pa J.G. Scholtus di Bastogne di 1713 a 1724. Les rcoloriaedjes ont stî fwaits e 1956 pa L.M. Londot. Disfondowes: B(u)hô / Phô; Bëhô, / Phô. Vîs scrijhas: Bocholt (1135), Boecholte (1446). Etimolodjeye: tîxhon bôk-holt (fayi, bwès d' fås), rl a: Buhogne.
Imådjes di Bhô et di si eglijhe (poirtraits vayåvmint prustés på Media Club di Govi, po eplaidaedje divins "Wallonie Nouvelle"). |
burdachî, burdoûche rl a: bardouxhî \ bardouxhe.
burî rl a: brouhî.
burton 1 [o.n.] 1. restant d' on buk. >> burton d' djote: pî del djote. On dit eto: tour di djote, sitrouk di djote, toursion, touret. F. trognon, tige du chou. >> i fåreut ddja aveur fwin d' djote po magnî l' burton: dijhêye d' ene crapåde a on trop vî galant. 2. boket do coir k' a stî racourti ou ki n' s' a nén diswalpé comifåt. rl a: brocton. F. moignon. Nosse tchet a-st avou s' pate prijhe dins on cep, i n' a pus k' on burton.
Bury, Jean (1867-1918) sicrijheu d' walon (Lidje) et askepieu d' noûmots, inte di zels, sapinse lu, "zuvion". Il amonta li soce di scrijheus "La Wallonne" (1892), eyet manaedjî ene gazete e walon, "l' Êrdiè" (1892-1894). So ene vintinne d' anêyes, i scrît ene céncwantinne di pîces di teyåtes et ene dijhinne di ramexhnêyes di rimeas.
buskinter [v.c.] bistoker. Et c' esteut todi l' minme afwaire (les ptitès gotes ene so l' ôte) po buskinter les ans d' ene sakî u les fiesses (M.J. Heusdain-Ancia). F. fêter.
bwache rl a: bwejhe.
bwâler rl a: boerler.
Bwè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bois-et-Borsu rebané avou 4560... limero diyalectolodjike: []; vî limero del posse: .
bwèhî, bwèheu rl a: bwejhî \ bwejheu.
bwejhe [f.n.] 1. boket d' bwès k' on va soyî po broûler el sitouve. rl a: xhinete, côpon. F. bûche, rondin, tison. >> aveur ene bwejhe foû di s' fagot: aveur on bwès° foû di s' faxhene (esse ene miete sot). 2. gros boket d' bwès k' on s' è sieve po bouxhî so èn ôte. F. gourdin, matraque. rl a: bringonea, warokea, nukete. 3. sôre di plantchî ki rcovere les meurs e payrou, do costé del plouve. F. boiserie. Disfondowes: bwèhe, bwâje, buche, boche, bwèje [bwèch]. Etimolodjeye: femrin di "bwès". | bwejhî [o.n.] sôre di cahoute basteye e fén mitan des bwès, rascovrowe di spenes eyet d' ronxhes. F. cabane. Disfondowes: bwèjî, bozî. | bwejhêye [f.n.] 1. fessaedje di coxhes, di djniesses, di strin, po waeranti d' l' air. F. abat-vent; coupe-vent, paravent. rl a: hayon. Gn aveut sovint ene bwejhêye divant l' ouxh des måjhons, po espaitchî l' bijhe di shofler dvins a l' ivier, et a l' esté, on cujheut padrî, po n' nén aveur si tchôd dins les måjhones. Disfondowes: bwèjéye, bwèzée, bozée, bwèjêye. | bwejhreye [f.n.] plaece k' on mete li bwès al coete. F. bûcher, remise à bois. Disfondowes: bwèjriye [bwèchrîe], buchrîe, bwèhy'rèye.
bwejhî (codjowaedje) [v.c.] 1. mete les stançons dins ene houyire. On bwejhe li beur, les voyes, les taeyes. rl a: bwejhler. rl a: disbwejhî. F. boiser. 2. planter des åbes. rl a: ribwejhî. Disfondowes: bwèhî (i bwèhèye), bwèzer, bwazer, bwejî. | bwejhî, bwejheye [addj.] covrou (owe) d' åbes. C' est tos bwejhîs tienes ossu lon k' on pout vey. F. boisé(e). Disfondowes: bwèhî, bwèzé, bwèzè, bwazè, bwèjî, èye. | bwejhaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "bwejhî". F. boisement, étançonnage. 2. sitançnaedje d' ene voye di houyire. rl a: bwejhlaedje. F. soutènement. Disfondowes: bwèhèdje, bwèjèdje, bwèjadje, bozâdje. | bwejheu [o.n.] (mot d' houyire) ovrî ki bwejhe (ki mete les stançons). Disfondowes: bwèheu, bwèjeu.
bwejhler (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. côper do bwès. Les ptitès djins ovrént po les cis del hôte: aler poujhî a l' aiwe, abate å bwès, et bwejhler (L. Mahin). 2. mete les stançons dins ene voye di houyire, u on terasmint. rl a: bwejhî. F. boiser étançonner. 3. (mot d' tcherpetî) mete des ptits bokets di tchvirons inte deus sômîs, po n' nén k' i s' raprotchénxhe. rl a: djoxhler. F. étrésillonner. 4. (vî mot d' forestî) haper des bounès pîces (bwès k' on n' pout nén abate) tot lzès muchiant dins des fagots (ricôpés al minme longueur). 5. tosser foirt et nén crås (come li brut d' on bwejhlî ki screpe des bwès). rl a: bawer. F. avoir une toux rapeuse. II. [v.c.] 1. må fé (èn ovraedje di mnujhî). Dji m' dimande todi bén ké scrinî k' a bwejhlé ci cofe la. F. bricoler. 2. bouxhî so (ene sakî) avou on bwès. rl a: bastorner. F. bâtonner. Disfondowes: bwèh'ler, bwèjler [bwèchler], bwèjlè, bwèhy'ler, bwèjner. | bwejhlé, bwejhlêye [addj.] aroedi (eye), come si on-z aveut stî bwejhlé (bastorné). Dji so tot bwejhlé. F. courbaturé(e). | bwejhlî [o.n.] 1. bokion. Dj' inme l' Årdene avou ses brouwires Et les boerlaedjes di ses bwejhlîs K' on-z etind dpoy li sapinire Å minme tins ki l' ci do tchvålî (M. David). Et vola k' å pî d' l' åbe, les bwejhlîs s' arestèt, Tcherdjîs d' awiantès hepes et d' pezantès cougneyes (H. Simon). rl a: côpeû d' bwès. F. bûcheron. 2. munujhî (ki fwait des ptitès usteyes di bwès). Alez s' cweri ene loce di bwès amon l' bwejhlî. rl a: sicrinî. F. menuisier, boisselier. Disfondowes: bwèh'lî, bwèhy'lî, bwèjlî [bwèchlî]. | bwejhleu, euse [o.f.n.] bwejhlî. Disfondowes: bwèh'leu, bwèjleu, bwèhy'leu. Coinrece payis d' Vervî & Hôte Årdene. | bwejhlaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si adierça) pol viebe "bwejhler". 2. tos les bwès ki fjhèt stançon dins ene voye di houyire. Les bwejhlaedjes crakèt; ttaleure, les houyeus î vont dmerer !!! F. soutènement. Disfondowes: bwèhy'lèdje, bwèjladje, bozlâdje, bwèh'lèdje.
bwerler rl a: boerler.
bwès [o.n.] 1. materio di mnujhreye ki vént des åbes abatous. C' esteut co des mantches di bwès. Ene djambe di bwès. C' est do bwès plin d' nuks. Croejhete: divancete "di": ene sacwè di bwès: fwaite avou do bwès. F. en bois. >> deur bwès: bwès d' prumire cwålité e mnujhreye (bwès d' tchinne d' djayî, di faw, d' ônea). >> blanc bwès u do tinre bwès: To fwais on meube di tinre bwès, et gn a les viers ki s' î metèt sol côp. rl a: blanc bwès. >> bwès ki n' covnèt nén po li scrinreye: a) bwès scleyî, bwès bîlé, cbîlé: bwès findou di cåze k' il est trop setch. b) bwès tchaplé: bwès ki les coûtches s' ont discolé a cåze del djalêye. c) bwès cagnesse: k' a toplin des nuks. d) bwès cagneu u ctrawté: avou come des ptits trôs ådvins, pask' il a crexhou en ene plaece ki n' lyi covneut nén. >> li bwès overe, bîleye, si ctape, si cdjete, si coschene, si cfind, si find, si cpete, si ctoitche, si ctrawe, si toide, boute: candje di fôme, on côp k' il est metou en ene usteye, on meube, evnd. F. le bois travaille. >> fi do bwès: sinse del créxhance di l' åbe. I fåt taeyî tot sujhant l' fi do bwès. >> c' est do bwès d' åbe: response a ene sakî ki vs les peles tot dmandant des kesses so on bwès. rl a: yeye. >> bwès di dbout: bwès metou dins l' sinse do fi siconte èn ôte, po l' espaitchî d' bodjî. >> Gn a rén d' si foirt k' on bwès di dbout, ene gade so ses coines et ene feme so s' dos: dijhêye di tcherpetî po dire li foice d' on bwès di dbout. 2. materio po broûler ki vént des åbes abatous. Il a do bwès plin si abatou po s' tchåfer e l' ivier (P. Defagne). Dinltins, on cåzéve di bwès d' tchåfaedje po les rondins et les xhenes et di bwès d' fagotaedje po les faxhenes. Li bwès n' si ctape pus cwand k' il est bén setch. >> do frexh bwès: do bwès k' est co tot vete, nén co souwé. Vos n' såriz alumer l' feu avou do frexh bwès. >> do bwès d' mete: bwès côpé a on mete po fé des coides. >> coide di bwès: deus metes cubes di bwès d' tchåfaedje. >> fén bwès: coxhes di scôpurnaedje des åbes a fruts. >> moirt bwès: a) bwès souwé ki les djins alént ramasser dinltins; b) bwès broûlé k' on meteut so les coixheures ki l' sonk pixhive. >> aler cweri do bwès d' lune u aler å bwès d' lune: aler haper do bwès del nute. >> tcherbon d' bwès: rl a: tcherbon. >> (mot d' foidje) fier a bwès: fier des bas-forneas, tchåfé avou do tcherbon d' bwès. >> bwès breni, hazi, rôtyî, tchaforné, dismoujhî, pouri: diferins grés di distrujhaedje do bwès d' tchåfaedje. >> aler u tcheryî å bwès: l' aler cweri dins l' bwès eyet l' raminer al måjhone. >> ene voye, ene achlêye di bwès: tchedje di bwès raminé al måjhone. >> aler å bwès sins cougneye: rovyî ene usteye ki vos nd avoz dandjî di tote foice. 3. grand u ptit boket d' èn åbe abatou, côpé a èn åbe. Mete on boket d' bwès dizo l' årmå. >> bwès d' mene u bwès d' pile u bwès d' taeye: bwès côpé a mzeure, po-z abuder dins les menes di tcherbon. >> pitits bwès u cayets d' bwès u schetes di bwès: coxhisses, bwès côpés e ptits bokets po-z aloumer l' feu. >> do bwès d' xhuflet et do bwès d' boufa: bokets d' sawri ki ls efants fjhént des xhuflets avou. >> bon bwès u bwès d' régolisse u d' årculusse: pitit boket d' bwès ki les efants mawièt. F. réglisse. rl a: djuzêye. >> èn nén schoûter dpus k' on boket d' bwès: èn nén schoûter (nén obeyî). >> i freut rire on boket d' bwès: c' est on gaiy; i fwait rire tertos; rl a: violon. Franwal: ahåyant po: joyeux luron. >> awè on bwès foû di s' faxhene (faxhea, fagot) u haetchî on bwès: esse on pô drole (on dmey-dous, ene dimeye-douce). 4. pårteye di l' åbe so pî. >> ariver a bwès: tot gretant (po marker) èn åbe, passer hoûte del schoice. >> crås bwès: boket di schoice di tchinne u d' tchårmea ki ls efants tchafiént. rl a: crås bwès. >> prumî bwès u crås bwès: coûtche di l' åbe metowe inte li bwès eyet l' blanc bwès, payou çki l' åbe groxhixh. F. cambium. 5. baston u ôte boket ki sieve come usteye, u come pîce d' ene usteye. >> (mot d' cinsî) (v.m.) bwès d' l' eraire: c' est l' grande pîce la k' les chîs sont vistrés après. >> bwès do tinturî: baston k' i maxhe les coleurs dins l' aiwe. 6. plaece wice k' i gn a bråmint des åbes. Ndaler porminer ezès bwès. on grand bwès; on bwès d' sapéns. F. bois, forêt. >> pitit bwès: bwès metou å mitan des tchamps. rl a: buscaedje. >> mete (u rimete) ene tere e bwès: el (ri)planter avou des åbes. F. (re)boiser. >> rôleu d' bwès, rôleuse u rôlresse di bwès: onk (ene) k' est todi ezès bwès (vî bokion, vî bracnî). Tot ça to l' voes, vî rôleu d' bwès Divins les lives da Calozet (P.J. Dosimont). >> fraijhe di bwès: pitite fraijhe ki crexhe dins les bwès et les hourlés. >> E bwès, i ploût deus côps: il î ploût å moumint ki l' plouve toume, et il î rplout co après, cwand k' les åbes si sgotèt. >> Li fwin tchesse li leu foû do bwès: cwand on-z a håsse di åk, on prind des risses po l' awè. >> Gn a pus d' on leup å bwès u I gn a pus d' ene foye å bwès: dijhêye cwand on vout disfinde ene sakî k' est ametou pask' il est må veyou: end a ds ôtes ki sont capåbes d' endè fé l' pareye. >> Criyî come on leu å bwès: boerler. >> Li ci k' a peu des foyes ni doet nén ndaler dins l' bwès u On n' va nén å bwès cwand k' on-z a peu des foyes: li ci k' a sogne do dandjî, ni doet nén aler la k' end a. >> Ti pous bén raler på bwès: dijhêye a ene sakî ki n' a nén adiercî s' côp (ki n' a nén reyussi ene sacwè). Franwal: ahåyant po: tu l'as dans l'os. >> Comint çk' on va raler ? - a pî pås bwès: dijhêye d' onk ki conoxhe bén l' voye po balter li ci k' est avou lu et ki nel sait nén. 7. åbe u bouxhon. >> Al Sinte Catrene, li bwès k' on rpike riprind raecene: a l' Sinte Catrene (moes d' nôvimbe), tot les åbes et les bouxhons k' on plante riprindèt. >> côpeu, abateu, findeu, cotaeyeu ås bwès; ovrî, taeyeu d' bwès, ome, boulome di bwès: bokion (bwejhleu). F. bûcheron. Disfondowes: bwès, bwa. rl a: bos. Etimolodjeye: tîxhon "busch", pal voye do F. "bois" rl a: bwejhe.
bwès: shonna (aspet) do bwès d' faw (poirtrait saetchî pa L. Defawe).
bwès d' cok [o.n., des bwès d' cok] plaene (e sincieus latén Acer pseudo-platanus). F. érable plane, sycomore.
bwès d' poye u bos d' poye [o.n., pl. des bwès (bos) d' poye] 1. doyåve, ki l' bwès wåde li tcholeur cwand k' on l' toutche; c' est po ça k' on s' endè sierveut po fé des djokes ås poyes. F. érable champêtre. 2. coignoûlî. F. cornouiller. Disfondowes: bwès d' poye, bwès d' pouye, bwès d' pâye, bos d' pouye.
bwès d' toubak [o.n.] rampioûle. F. clématite.
bwès sint Djuråd [o.n., pl des bwès sint Djuråd] sôre di bouxhon, e sincieus latén "Berberis vulgaris". F. épine vinette. Loukîz a: roejhin d' tchén. Etimolodjeye: a pårti do sint Djuråd.
bwesse rl a: boesse.
byin [adv.] 1. (divant èn addjectif) mo (foirt). Ça fwait byin må. Dj' a byin yeu må cisse nute ci. I gn aveut byin waire di djins. Ça va byin bén. Dins totes les ratourneures sol diale, c' est byin råle k' on l' mostere k' assaetche les djins lon erî do Bon Diu (J. Selvais). 2. (divant on no d' matire u on no plurial) byin des, byin do mo do, mo des (bråmint do, bråmint des). Gn aveut byin des djins. Ça fwait byin do bén. Mi dj' inme ostant vos dire k' on-z a byin do succès (J. Goffart). Etimolodjeye: Calcaedje do F. "bien", po sacwants uzaedjes, a costé di "bén" (motoit po replaecî li sinonime "mo", cwand li sfwait mot "moult" divna aviyî e francès). Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.