Dictionnaire explicatif wallon: A (A-AM) Splitchant motî: A (A-AM). |
a- 1 [betchete] betchete a- d' atelaedje: vicante betchete ki mostere l' atelaedje (l' aplacaedje, l' aloyaedje) après ene sacwè: a) dins des mots classikes. ahavter, agritchî, aloyî, acawer, abocter, aplaker, aclaper, atni, aparinter, abetchter. b) dins des noûmots. adjonde, adjondrece, aloyrece, aloyance. F. a-.
a- 2 [betchete] vicante betchete ki mostere k' el movmint si fwait aviè l' ci ki djåze. a) dins des mots classikes: aviè, acori, amoussî, apoirter, avoyî, amoenner, adårer, abroker, adramter, aroufler, abizer, ahertchî, assaetchî, aspiter, ariver, avni. b) dins des noûmots. aberweter. F. a-.
a- 3 [betchete] vicante betchete ki mostere k' on fwait fé l' fijhaedje (l' accion do viebe). a) dins des mots classikes: anoder (fé noder), amete (fé mete å tribunå). b) dins des noûmots. askepyî (fé skepyî), amonter (fé s' monter). rl a: ad-, ac-, as-. Etimolodjeye: latén ad- (minme sinse).
a- 4 [betchete] vicante betchete abetchtêye a èn addjectif po fé on viebe del cwatrinme troke, dins l' sinse di "fé aveur li cwålité di ci addjectif la". a) mots classikes: ateni (fé tene), atinri (fé tinre), alårdji (fé pus lådje), s' adeuri (si fé pus deur), s' amwaijhi (si fé mwais), aspexhi (fé pus spès), assetchi (fé pus setch), alaidi. b) noûmots. aveuri. F. é-, en-.
a- (a-l'-nute, a-prandjire, a-dinner, a-magnî, a-boere, a-målvå) rl a: alnute, aprandjire, adinner, amagnî, aboere, amålvå.
å- (å-matén, å-rcoet, å-dinner) rl a: åmatén, årcoet, ådinner.
-a [cawete] cawete kel bodje est on viebe, et mostrer: 1. li rzultat d' l' accion, copurade si c' est ene sacwè d' absitroet. a) dins de vîs mots: rafia, pinsa, tuza, ratna, rastina. b) dins des noveas mots: fabrica (askepyî e 19inme sieke), studia, mezura, atåvla, relijha. 2. ene pitite usteye ki fwait l' action, u k' on fwait l' accion avou: pela, covra, sera, capinda, hiwa, sbara, xhufla. 3. drole di manire di fé l' accion: mora, creva, breya, tronna, tossa. 4. sinsåcion k' on-z tot fjhant l' accion: sinta, oda, noda, sawoura, rassawra. Etimolodjeye: cawete latene -aculu.
a ! I. [mot-criya] mostere 1. li djériaedje a cåze d' ene sovnance (binåjhté cwand on s' sovént d' ene sacwè k' on n' a pus). A ! les beas djoûs et les belès djoyes ki dj' avans yeu e scleyon (E. Pècheur). 2. li måvlaedje. A les pansous d' tchets ! C' est après l' misse k' on ratind ? (P.J. Dosimont). F. ah ! II. [mot-fråze] bondjoû (a tolminme kéne eure). A ! les aclairixheus ! Endè vénroz mwaisses di totes ces betråles la ? Croejhete: sovint aconcoisté do no d' l' arinné. A, Emile ! F. salut ! Ing. hi! Esp. hola! Daenwès: hey! Almand: heil! Disfondowes: a, â.
a [f.n.] u as [f.n.t.pl.] plante des cortis, e sincieus latén, Allium sativum, ki dene èn agnon, fwait di 10 a 25 bokets, k' on mete dins l' amagnî po dner del gosse, u po l' wårder. Ass metou d' l' a e djigot ? I magne des as po s' cour. Gn a des as di rpikêyes dins ci aireye ci. E moes d' nôvimbe, on plante les as: i dmorront dins tere tot l' ivier (M. Anselme). I m' fåt deus schipes d' a po ci rcete la (C. Massaux). Ça s' magne avou ene såce a l' a. >> on sclat u ene hîfe u ene siclepe u ene schipe u on cwårtî d' a: on boket di l' agnon d' a. F. gousse d'ail. >> ene tiesse u ene bole d' a: agnon di l' a. F. bulbe d'ail. >> ene tresse u ene tike u on rin u on tchaplet d' as: des as arindjîs e tchinne, treyîs pal cawe, metous po esse wårdés. rl a: yebe-ås-as, såvadjès as, a des håyes.
a: di hintche a droete: schipe d' a; plante d' a; côpaedje e roye-di-cir d' ene bole d' a, mostrant les sclefes; tiesse d' a.
a d' coloûte u a-d'-coloûte [f.n.] a des håyes.
a des håyes u a-des-håyes [f.n.] plante ki crexhe voltî dins les håyes, e sincieus latén Sisymbrium alliaria, Scopoli u Alliaria officinalis, ki les foyes, cafougneyes, nodèt come des as. F. alliaire. Ingl. hedge mustard, hedge garlic, garlic mustard. Pondants et djondants, en inglès.
a des håyes poirtrait hacné sol Daegntoele
a des oûsses [f.n.] plante del famile des feudlissêyes, e sincieus latén Allium ursinum L., di 10 a 30 cm hôt ki crexhe dins les frexhs dzo-bwès et ki sint foirt l' a.
A rl a: Ha-so-l'-Aiwe-d'-Eure; rl a: Ha-so-Sambe.
å 1 [lete] 1. lete do daenwès, suwedwès, norvedjin, ki rind on prononçaedje ålwetrin del lete A, ki dvént cåzu O, et k' a-st amoussî e scrît walon d' Lidje diviè 1900, po rinde li prononçaedje tipike d' èn oyon do walon el Hesbaye. Divant 1900, les mots ki fourit scrîts avou l' lete "å" l' estént sovint avou "â". F. A accent circulaire, A rond en chef. 2. betchfessî å: betchfessî scrijha, batijhî A-bole (A avou ene pitite bole ådzeu), atåvlé e 1992 po rprezinter, e walon, èn oyon ki s' prononce come li francès "au" dins les pårlers do 20inme sieke di Nameur, Tchålerwè et l' Basse-Årdene, come li daenwès "å" el Hesbaye, et "â" el Hôte-Årdene, et dins l' Coûtchant walon po sacwants mots. F. diasystème "å". Etimolodjeye: troke latene a + l + cossoune, po ene pårteye do motî passé e walon; rl a: ô; eto sacwantès ôtès trokes a + cossoune do latén et do tîxhon, 1200. | Å [lete] grand A-bole.
Dispu 2002, li å est ricnoxhou eternåcionålmint come on sene ortografike do walon (saetchî foû do live eplaidî på Consorciom Unicôde, 2002).
Sorlon les rawetes do diccionaire da de Cambresier (1787), i shonne k' å 18inme sieke, li prononçaedje li pus corant a Lidje di l' oyon "å" esteut "â" (cial po brå, bråcler, bråyete, breyåd). A Limbork, a l' Ess di Lidje, l' oyon est scrît come e 20inme sieke a Nameur (au). Li prononçaedje ålwetrin, a môde daenwesse, si rescontréve, å 20inme sieke, a l' Ouwess di Lidje, disk' a Hu et Hanut.
abåbli u asbåbli [v.c.] 1. fé vey bablou. Dj' a stî abåbli pås fåres. Di leus ptits ouys abåblis pa l' lumire, i waitént sins oizeur rén dire (J. Calozet). On dit eto: asblawi. F. éblouir, aveugler. 2. maker. Dj' a toumé al valêye des egrés; di so tot asbåbli (ramexhné pa M. Francard). F. étourdir, assomer. 3. sibarer. Dj' a stî tot asbåbli del vey ariver. Etimolodjeye: bodje "babl-"(bablou), betchete a des viebes del cwatrinme sôre ki volnut dire "rinde + addjectif"; cial: rinde bablou. Coinrece Basse-Årdene.
abadjoû [o.n.] ronde coviete, come on tchapea d' åbusson, k' on mete al copete d' ene lampe, po rabate li loumire. rl a: badjoû, boloe. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "abat-jour" (minme sinse).
abaiti I. [v.c.n.d.] >> les ouys m' abaitixhît sor lu: dji tapa mes ouys sor lu sins l' voleur. F. apercevoir incidemment. II. s' abaiti [v.pr.] si rinde conte. Dj' esteu so voye po Vervî cwand dji m' abaitixha k' dj' aveu rovyî mes çanses (J. Wisimus). I vneut do passer houte do viyaedje di Tcherin K' adon i s' abaitixha ki l' esteut shuvou d' on gros tchén (L. Nissen). On côp d' ouy sol mape et dji m' abaitixh ki ça n' esteut nén å prumî wé k' i faleut tourner sol hintche mins å deujhinme (L. Hendschel). Dji m' end a abaiti biesmint (ramexhné pa M. Francard). On dit eto: s' aporçure. F. s'apercevoir, s'aviser. Etimolodjeye: bodje latén "batare" (esse å lådje), betchete a-.
abåker [v.c.] båker après (ene sakî). Il estént k' abåként les båsheles Colignon pal vite do gurnî. rl a: awaitî, aloukî. F. guetter, épier, espionner. Disfondowes: abauker, abâker; Tch. abauter, abeuter. Etimolodjeye: bodje "båker", betchete a-. Coinrece aschate walon-tchampnwès.
abaner, abané rl a: ebaner, ebané.
abanet rl a: ebané.
åbanisté [f.n] (v.v.m.) situwåcion d' ene sakî k' a stî tchessî did mon ses djins. Napoleyon a scrît ses memweres, dins si åbanisté di l' iye Sinte-Elene. F. exil, banissement. Etimolodjeye: bodje di retroclaedje divancete "å" + "ban" (metou å ban d' on payis); cawete -isté.
åbastrî rl a: årbalestrî.
abate | abateu [o.n.] bokion k' abate ås åbes; rl a: kitaeyeu | abatrece [f.n.] grosse hepe po-z abate ås åbes. Etimolodjeye: bodje abate et cawete -rece. F. cognée. Disfondowes: abatrèce.
abaye [f.n.] dins l' ratourneure: a l' abaye: a l' avire (sins saveur comint k' ça va aler). Dji fwai ça a l' abaye. F. au hasard. >> aler a l' abaye: a) endaler pa les tchmins sins saveur si c' est l' boune voye. b) waitî d' shure li muzike tot sayant d' danser come on pout. Franwal: ahåyant po: aller au petit bonheur la chance. rl a: bayî, rl a: sabaye. Etimolodjeye: bodje "bayî", betchete a-. Sorcoinrece Fumwè.
abayî I. [v.s.c.] bawer: a) po on tchén. >> Il abaye mins i n' hagne nén: i brait, i gueuye, mins i n' vos freut nou må. Franwal: ahåyant po: chien qui aboie ne mord pas. >> fé abayî s' tchén: riprinde des liårds k' estént muchyîs. >> å matén, c' est tos tchéns doirmants, al nute, tos tchéns abayants: c' est des shijhleus, k' i gn a pont d' fén d' les aveur å lét, mins ki n' savèt s' lever å matén. >> leyans dire les djins eyet abayî les tchéns; c' est leu mestî: ni rispondans nén ås cis ki nos dismeprijhèt. b) tosser foirt. Vos avoz l' catåre ki vos abayîz insi ? II. [v.c.] 1. vini aviè ene sakî tot bawant. Nosse tchén a abayî l' tchampete. F. menacer (chien). 2. cåzer a kéconk come a on tchén. Ni m' abaye nén insi, on ! Franwal: agresser (verbalement). Coinrece walon do Coûtchant. | abayaedje [o.n.] bawaedje. | abayeu, se [o.f.n.] li ci (cine) k' abaye. rl a: baweu(se). | abayåd, e [o.f.n. & addj.] bawiåd(e) | abaymint [o.n.] abayaedje.
abchâr rl a: hape-tchår 2.
-åbe [cawete] moite cawete di des setchs calcaedjes di mots francès avou l' cawete "-able". abominåbe, probåbe. rl a: -åve.
abé [o.n.] 1. tite diné å mwaisse-moenne ki diridje ene abeye. >> c' est ofice d' abé: Gn a bråmint a boere et a magnî. Franwal: ahåyant po: gueuleton. 2. no metou divant l' no d' on curé. C' est l' abé Mouzon k' a enondé l' walon e scole dins l' Lussimbork. 3. no po-z atôtchî u po djåzer ces djins la. L' abé n' serè nén la po l' Libråmonissime di ciste anêye chal. | abêsse [f.n.] 1. feme ki diridje ene abeye po femes. >> esse cråsse et lådje come ene mere abêsse u: aveur on cou d' mere abêsse: esse grosse tot djåzant d' ene feme. 2. sôre di grosse ceréjhe (grosse come ene mere abêsse), ki croxhe ezès dints, foirt soucrêye. Il ont codou leus noerès abêsses. F. guigne noire >> di Mouland u grosse abêsse: ene des meyeutès sôres d' abêsse. Disfondowes: abêsse, abèsse. | abeye 1 [f.n.] måjhon di rlidjeus moenné pa èn abé ou ene abêsse. F. abbaye, monastère. >> ene måjhon come ene abeye: ene foû grande måjhone. >> abeye d' Ône, del Våmneute, di Sint-Houbert: sacwantès abeyes del Walonreye. >> ås Abiyes: no d' plaece d' Opont. Disfondowes: abîye, abî, abi, abèye, abêye, abé.
abé: L' abé Tartagon s' aprestêye a dire messe (dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén). | abeye: L' Abeye d' Ône, a Gozêye. (poirtrait hacné sol Daegntoele). |
abèrner rl a: eberner.
abèrtakî rl a: ebertaker.
aberteke [f.n.] 1. plaece k' on-z afitche les avis administratifs (les abanaedjes, pårt di bwès, racloyaedje des tchéns po l' må d' araedje, evnd.) a l' eglijhe, al måjhon comene. Gn a èn avis a l' aberteke ! Li feye Catin est a l' afitche a l' aberteke (P. Defagne). rl a: cri d' peron. F. valves, panneau, boîte, tableau d'affichage. 2. boket d' ene gazete, d' ene waibe Etrernete, k' on-z afitche les noveles. Noste aberteke est rapontieye cåzu totes les samwinnes. >> franke aberteke: plaece d' ene gazete, waibe Etrernete, wice k' on pout dire li sinne, sins trop di ratna. F. tribune libre, forum. Sol franke aberteke "Toudi", ki des bokets sont cobén rprin pal rivuwe do minme no, gn a kécfeye des raloyisses ki vnèt dire li leur (L. Mahin). >> L' Aberteke: Prumire gazete e walon so Etrernete, adjinçnêye pa Lucyin Mahin, k' a-st askepyî e 1997, tot cminçant pa rexhe totes les samwinnes, pus, dizo l' cogne d' ene vraiye rivuwe did so les fis, tos les moes. Årtchives di l' Aberteke. 3. gazete d' on grand botike k' on-z î mete çou k' est e rclame. F. dépliant, journal publicitaire. >> esse a l' aberteke: esse e rclame. Les tåves di plastike di campigne estént a l' aberteke å Cora. F. en promotion, en discount. Disfondowes: abertèke, aberdèke, lamberdèke, apertèke, burtèke, aburtèke. Pc bertèke. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene ratourneure "a berteke" (metou a berteke, afitchî a l' eglijhe). rl a: afé, alére, adire. Coinrece Coûtchant walon, Djivet.
L' Aberteke del rivuwe "Li Ranteule".
abeye 1 rl a: abé \ abeye.
abeye 2 I. [adv.] rade. Vinoz abeye, li tram est la. I fåt ndaler abeye. Abeye! li trin va ndaler. Abeye foû d' chal ! Abeye evoye ! F. vite, rapidement. >> rade et abeye: repetaedje po refoirci. Il a fwait ça rade et abeye. F. très rapidement, prestement. >> abeye abeye u: å pus abeye u: a l' pus abeye: foirt raddimint. Fé ene sacwè å pus abeye. F. le plus vite (rapidement) possible. II. [addj.] ki va rade et ki fwait bén. Il est abeye po fé si ovraedje. Gn a des ovrîs abeyes et des tchicoteus. >> Li bon feu fwait l' abeye meskene: cwand gn a on bon feu, li meskene va pus rade po-z aprester a magnî. F. habile, expéditif, -ive, actif, -ive, diligent, prompt(e). Disfondowes: abîye, abèye, abêye, abîe. | abeymint [adv.] d' ene abeye manire. La èn ovraedje k' a stî abeymint fwait. Il a saiwé abeymint. F. promptement, vivement, activement, habilement. Disfondowes: abîymint, abîmint, abèymint, abêymint.
abitåve [addj.] lodjåve. Ça n' est pus waire abitåve (ramexhné pa J.M. Pierret). Disfondowes: abitauve, abitaube, abitâbe, abitaule. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. habitable.
abiye 1 rl a: abeye 1.
abiye 2 rl a: abeye 2.
abocter [v.c.] mete eshonne des bokets. Dji m' dimande todi bén kimint çk' on pout abocter on tchena insi sins clå ni visse. rl a: rabocter, boket; rl a: etrocler, retrocler. F. assembler; construire, monter. | aboctaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "abocter". C' est Thomson CSF k' aboute les machines, mins c' est Dragados k' a discrotchî l' contrat d' aboctaedje. rl a: emantchaedje, assimblaedje. F. montage, assemblage, construction.
aboere [f.n.] sacwè ki s' boet. rl a: abwesson. F. boisson. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: amagnî, adinner.
abohner s' abohner [v.pr.] vini a bohêye, tot djåzant d' ene plante k' i ndè crexheut, aprume, k' ene djete. Les djetons s' abohnèt. Les crompires kimincèt a s' abohner. On grin bén abohné. On dit eto: bohner. F. taller, croître plus touffu, faire des tiges. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "boh-" (loukîz a: bohêye) avou l' betchete a-. | abohnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebes "bohner" et "s' abohner". On dit eto: bohnaedje. F. tallage, croissance drue.
aboird [o.n.] plaece metowe divant d' intrer ene sadju. Cisse måjhon la n' a nén des beas aboirds, ele ni s' vindrè nén bén. F. abord. | d' aboird [aloyrecire] po cmincî. D' aboird, nos alans mindjî. F. tout d'abord. Etimolodjeye: bodje boird, avou l' betchete d' aprepiaedje a-.
abondroet [o.n.] 1. droet k' on-z a so ene sacwè did pa ene lwè sins tchictaedje. I fåt fé ricnoxhe ses abondroets. Gn aveut nouk po disfinde ses abondroets. Pus tård, on råreut do boure, cwand l' payis åreut rprin l' plaece k' i lyi rvineut d' abondroet, por lu mopliyî (W. Bal). F. plein droit, bon droit. >> riçure tos ses abondroets: ricure l’ estrinme onccion. Loukîz a : enôlyî. F. derniers sacrements. 2. (pus stroetmint) droet k' on-z a so des ouves årtistike, so des edvincions, evnd. Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. On dit eto: licince. F. droit d'auteur, licence, copyright. >> abondroet des zwers: abondroet ki les zwers d' ene jin k' est moite eritèt d' leye. F. droit d'héritage. 3. cwårs di rawete k’ on wangne avou sacwants mestîs. F. casuel, revenus fortuits, jetons d’ présence. 4. (pus stroetmint) cwårs kel curé rclame po les mariadjes, les batemes, et k’ i toutche di rawete a s’ traitmint. Li curé a vnou dé zels po rclamer si abondroet. I wangne dijh meye francs, sins conter les abondroets. F. casuel ecclésiastique. Etimolodjeye: aplacaedje divancete (a) + addj. (bon) + no (droet).
abouter [v.c.] fé bouter (fé rexhe). Cwand k' li saedje-dame tapa l' banstea å lådje, dj' abouta foû ene grosse tiesse ki meta tolmonde dins l' ewaeråcion (M. Hicter). F. présenter, faire sortir, pointer.
abrotchî [v.c.] brotchî aviè l' ci ki cåze. Li fond d' Bouname, c' esteut on ptit vå raiwî pa deus troes sourdants k' abrotchént foû do bwès do minme no. (J. Polet). Etimolodjeye: viebe brotchî, betchete a- d' aprepiaedje.
abruver abuvrer [v.c.] 1. diner a boere a (des biesses); elzès moenner ene sadju por zeles boere. rl a: rabruver. F. abreuver. 2. (rabaxhant) diner a boere a (ene djin). 3. conter des mintes a. rl a: sognî. | abruvoe abuvroe [o.n.] 1. batch ki les vatches î vont boere. F. abreuvoir. 2. Sierveu d' on ruslî d' éndjoles. rl a: copiutrece abruvoe. F serveur de réseau, serveur de données..
absant, e [o.f.n.] li ci (cine) ki n' est nén la. Ehåyaedje: calcaedje setch do F. "absent" polant esse replaecî pa l' addjectivire "ki n' est nén la": il esteut absant --> i n' esteut nén la; les absants ont todi toirt --> les cis ki n' sont nén la ont todi toirt.
absitroet, absitroete [addj.] ki n' si voet nén, tot djåzant d' ene sacwè come ene idêye, on sintimint. F. abstrait. Etimolodjeye: bodje sitroet, viye betchete ab-; li mot shonne on calcaedje do F. abstrait., 2000.
aburner rl a: eberner.
aburtaker rl a: ebertaker.
åbusson [o.n.] 1. blanke "plante" ki vént dins les tchamps a l' esté, cwand i fwait tchôd et crou, avou on pî et on tchapea, et k' est bon a magnî, e sincieus latén Agaricus campestris. Ene tiesse d' åbusson; ene fricassêye d' åbussons. On dit eto: tchampion. F. champignon. >> crexhe come èn åbusson: crexhe foirt rade. Ele crexhe come èn åbusson; ça fwait k' ele forcrexhe ses mousmint. >> tinre come di l' åbusson: foirt tinre.2. "plante" del minme cogne, mins nén blanc, ki vént dins les bwès, k' est magnåve u epweznant. So ene planete, dji cnoxhe on Monsieu rodje violé. I n' a måy odé ene fleur. I n' a måy riloukî ene sitoele. I n' a måy veyou voltî ene sakî. Mins ça n' est nén ene sakî, c' est èn åbusson. (ratournaedje do Ptit Prince). F. bolet, champignon. Disfondowes: aubusson, aubuchon, aubson, aubwisson. Etimolodjeye : bodje latén albus (blanc), cawete -on (minme tcherpinte ki clawson). Coinrece walon do Mitan, Basse-Årdene. | åbussoneu, åbussoneuse u åbussonresse [o.f.n.] onk (ene) ki s' î cnoxhe dins les tchampions des bwès. Nos avans ene escursion el France avou les åbussoneus do Tchestea (P. Otjacques). F. mycologue. Disfondowes: aubussoneu(se), aubusson'resse, aubsoneu, âbsoneu, aubussoneu, âbussoneu, aubissoneu, aubwissoneu, aubussouneu. Etimolodjeye: cawete -eu, 2000.
acaimer I. [v.c.] 1. si pinde al caime (crinire) d' (on tchvå). 2. prinde (ene sakî) pås tchveas. Ele a acaimé l' gamene, jamwais parey ! II. s' acaimer [v.pr.] 1. si prinde n' on l' ôte pås tchveas, tot djåzant d' femes (u d' omes avou des longs tchveas). 2. s' atouwer (si traiter d' tos les nos). F. s'injurier. Disfondowes: akêmer, acaumer, akin.mer.
acdiner I. [v.c.] 1. (v.m.) ofri, diner. Acdinez m' ene rawete di frambåjhe. F. offrir. 2. (v.m.) diner come pris. Dji lyi a acdiné troes patårs di s' martchandijhe et i m' a rbouté. F. proposer. 3. (v.m.) permete. F. permettre. >> li djoû l' acdene, i s' fåt dvierti: po dire k' on pout profiter d' on djoû d' fiesse. II. s' acdiner [v.pr.] si leyî aler (a fé ene sacwè nén bén). C' est onk ki s' acdinéve al drouke. I s' acdene å djeu. Il est acdiné al bwesson. F. s'adonner. Disfondowes: acdiner, acduner. Etimolodjeye: viebe diner, dobe betchete ac-. Coinrece Lidje & Vervî.
acéte rl a: acinte.
acertiner [v.c.] dire k' ene sacwè est l' veur. rl a: aveuri, omologuer. F. assurer, attester, confirmer. | acertineu, acertineuse u acertinresse [o.f.n.] (criptografeye et lwè) djin ou organisse k' a otorité po fé ene acertineure. F. certificateur. Ing. certifier. | acertinaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "acertiner". F. certification, entérinement. | acertineure [f.n.] (criptografeye et lwè) on papî ou on fitchî éndjolike ki permete d' acertiner k' ene sacwè n' a nén stî candjeye et k' ele provént bén do ci (del cene) ki dit k' c' est lu (leye) l' oteur. F. certificat. Ing. certificate.
achène rl a: eshonne.
achone rl a: eshonne.
acinte [f.n.] 1. keur metou sol costé d' ene grande eglijhe. F. nef latérale. 2. bastimint metou sol costé d' on mwaisse bastimint. rl a: lérece. F. annexe. 3. cåve, catchete metowe dins ene eglijhe (come el båzleke Sint-Vincent a Sougniye). F. galerie. 4. grand meur rectangulåre d' ene måjhone. >> acinte di dvant: divanteure. rl a: lérece. F. façade. >> acinte di drî: meur di drî. Disfondowes: acinte, acéte, asante. Etimolodjeye: coinrece d' "ecinte" (meurs ki recloyèt ene veye, ene eglijhe, et l' waeranti conte les atakeus).
-åcion [cawete] 1. moite cawete vinant di calcaedjes do francès, tertos femrins, et eployîs eto dins des ôtes lingaedjes, come l' espagnol et l' inglès. administråcion, operåcion, informåcion, situwåcion, inflåcion, federåcion, enumeråcion, educåcion, djeneråcion, sitåcion, conversåcion, rogåcions, rilåcions, precåcion, animåcion, inflamåcion, organizåcion, gråtificåcion, sinsåcion, recitåcion, determinåcion, esplicåcion, nåcion, dinåcion, sitabulåcion. Linwe-ehåyaedje: waitî di n' nén trop calker di mots avou -cion do francès, et sayî d' elzès replaecî pa des parints do viebe avou -aedje, cwand ci viebe la a stî eto calké e walon (recitåcion => recitaedje). 2. (råle) vicante cawete, agritchtêye so on viebe walon, sikepieye pa assaetchance d' on mot francès avou "-ation" k' on n' vout nén calker té ké; li noûmot mostere ene accion ene miete målåjheye, et ki deure lontins. ewaeråcion, troublåcion, alomåcion, cwårlijhåcion. Disfondowes: aucion, auchon, âcion.
Aclot, e [n.dj.] sipot des djins d' Nivele. Les Aclots sont des foteus d' djins (J. Coppens). >> Èn Aclot totoute, ene Aclote totoute: On Nivelwès di stok. >> L'Aclot: gazete k' a parexhou di 1888 a 1890 et ki studyive li walon eyet l' foclore di Nivele. Etimolodjeye: bodje tîxhon Hak (pitit no "Djihan", divnou "Han", avou rapitixhante cawete tîxhone -ken; rl a: hakin), raptitixhante cawete -lot (Pitit Pitit-Djan). Li no d' Djihan vént di Djan d' Nivele.
acmoide I. [v.c.] (v.m.) 1. riçure (ene djin). Si vs avoz l' måleur di l' acmoide e vosse tchambe, i n' vos cwitrè nén pus k' ene pouce (J. Wisimus). F. accueillir. 2. fé amoussî, fé intrer (des novelès dujhances, des nouvès uzances, des novelès abutudes). On ns aprindeut les viyès manoyes eyet les viyès mzeures, c' esteut po-z acmoide e payis les manoyes et les mzeures del Révolucion francesse. Les Inglès, ki passèt portant po foirt sûtis, n' ont co savou, disk' asteure, acmoide les novelès mzeures e leu payis, et portant i ricnoxhèt k' ele sont meyeuses ki les leurs (N. Lequarré). F. introduire, implanter, faire adopter, faire admettre. 3. aprovijhî (ene såvadje biesse). On n' a nén todi åjhey po-z acmoide les djonnès biesses (R. Hostin). Ça fwait ki li Ptit Prince acmoirda li rnåd; et cwand fourit po nd aler, li rnåd lyi djha: "Dji tchoûlrè" "C' est vos l' fåte, risponda li Ptit Prince; dji n' vos voleu pont fé d' må, mins vs avoz volou ki dji vs acmoirdaxhe" (A. de Saint-Exupéry, rat. pa L. Hendschel). F. apprivoiser. 4. fé s' abitouwer (ene djin, ene biesse, ene plante) a on novea payis. rl a: aclever. F. acclimater. II. [v.pr.] s' adure (s' abitouwer, s' afaiti). On m' dimande sovint comint çki dj' m' a seu acmoide å Congo (L. Pirsoul). I serè vite acmoirdou. F. s'acclimater, s'accoutumer, s'accomoder, s'habituer. Disfondowes: acmwède, acmwade, acomwade, acomwader, acomwarsi, (acmôde, acmoûde, acmôrde, acmoûrde). Etimolodjeye: bodje "moide" (hagnî), coprindou imådjreçmint, refoircixhante betchete ac-. Coinrece Payis d' Lidje, Nameur, Cinè.
Åco rl a: Åcoz.
acoirdances [f.n.t.pl.] acoird inte on djonne ome et ene comere po hanter oficielmint, et bénrade ès maryî. On fiestixha les acoirdances di m' pa avou l' pitite Inglesse (Jacques Lefebvre). Disfondowes: acwardances, acwèrdances, acwerdonce, acônrdance, acoûrdance. | acoirdayes [f.n.t.pl] acoirdances. Li pere trove ki s' valet a rompou ses acoirdayes avou l' blanke comere k' i cortizéve avou leye (E. Pècheur).
åcolete 1 [o.n.] (rilidjon catolike) corå. Li swè-dijhant åcolete, c' esteut l' diale ki s' aveut moussî e sacristin (A. Daudet, rat. pa P.H. Thomsin). rl a: sierveu. F. acolyte; enfant de chœur. Disfondowes: aucolète, âcolète. Coinrece Payis d' Lidje. Etimolodjeye: grek akolouthos (sierveu).
åcolete avou les buretes sol dresse padrî (dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén).
åcolete 2 [f.n.] plante, come ene fleur d' avri, mins a bleu-violêyès fleurs, ki crexhe ezès montinnes (nén el Walonreye); des sôres cultivêyes polèt-st aveur, eto, des blankes u rôzès fleurs. F. ancolie. >> bleuw d' åcolete: bleuw violé. Ene sitofe d' on bleuw d' åcolete. Li nivaye n' est pus blanke, mins d' on bleuw d' åcolete come l' orizon après l' oraedje. (J. M. Warnier). F. bleu pervenche. >> esse bleuwe come ene åcolete: esse mousseye avou tos bleus mousmints, tot djåzant d' ene feme. >> divni ttossu bleuw k' ene åcolete: divni tot bleu, pask' on-z a froed, u k' on n' sait pus respirer, u k' on-z a on côp d' sonk. Franwal: ahåyant po: se cyanoser. Disfondowes: aucolète, âcolète. Etimolodjeye: latén aquilegus, ki rascode l' aiwe. Disfondowes: aucolète, acolète, âcolète. Coinrece Payis d' Lidje, di Nameur.
L' åcolete des montinnes (poirtrait hacné sol Daegntoele).
acoperner (codjowaedje) I. [v.c.] adjoker. On-z a acoperné on drapea a l' copete do clotchî (R. Hostin). F. jucher, placer, planter, percher. II. s' acoperner [v.pr.] s' adjoker, s' apîçter. Les moxhons estént acopernés a l' fene copete di l' åbe. F. se percher. Disfondowes: acopernè, acoperner. Etimolodjeye: viebe fwait so ene troke divancete (a) + no (copete); mete al copete; rl a: amayî. Coinrece Condroz, Årdene. | acopernêye [f.n.] hopea (di nive, evnd) k' on-z a dvou acoperner li dzeu. Ké hôte acopernêye; end a des deus costés; Dji t' asseure ki ça tént; dispu k' il a rdjalé, Les bloks sont cûts eshonne; ça n' pout seur må d' croûler! (L. Piron) rl a: moncea. F. monticule, tas.
acoradjî rl a: ecoraedjî.
Åcosse [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Acosse, rebané avou Wazedje. 2. en Åcosse: no d' ene plaece d' Inguezêye. Etimolodjeye: nén bén cnoxhowe; rl a: Åcoz. Vîs scrijhas: Alchoce (1130), Alcoce (1139), Alcoz (1164).
acoujhner [v.c.] aprester (èn amagnî). Mi mame acoujhnéve totes les salådes ås kertons a s' raletchî les doets (L. J. Alexis). Disfondowes: acûh'ner. Etimolodjeye: viebe fwait sol "coujhner", avou ene betchete a- 5 (fé fé l' fijhaedje).
acouradjî rl a: ecoraedjî.
acourtixheure [f.n.] lete, u troke di deus troes letes ki replaecèt on mot u ene troke di mots ki rivnèt tofer dins on scrijhaedje. F. abréviation. Etimolodjeye: viebe acourti, cawete -eure, 1995.
acoûsse [adv.] raddimint, abeye. Elle a-st acoûsse ramassé kékès clicotes. F. rapidement, prestement. Etimolodjeye: aplacaedje del divancete a et di coûsse. Coinrece Payis d' Bastogne.
Åcoz, so plaece: Auco [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Acoz, rebané avou Djerpene. Etimolodjeye: nén bén cnoxhowe; rl a: Åcosse. Vîs scrijhas: Acoce (1160), Acoz (1161), Acoze (1178), Aucoch (1212).
acrostitche [f.n.] (mot di scole) arimea ki les prumirès letes des vers, léjhowes do dzeu å dzo, fijhèt li no d' ene djin k' on voet voltî, udonbén ene pitite fråze. Li seul sicrijhaedje pår e walon da Guillaume Apollinaire, c' est ene acrostitche. Etimolodjeye: fwait so les raecenes grekes «akros», å dbout, eyet «tixhos», vers d' arimea; pal voye do francès "acrostiche".
acrotchî [v.c.] havter. Acrotchîz vosse paltot al clitche di l' ouxh. Nos avans acrotchî des tåvleas après nos meurs. On dit eto: ahavter. Disfondowes: acrotchî, acrotchi, acrotcher, acrotchè. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje crotche, avou l' betchete -a d' atelaedje.
actouwålité [f.n.] çou k' n' a d' nou avå l' daegn. Sustantivire replaeçante: atruvéns d' enute, d' ådjourdu, d' ouy. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "actualité", 1990.
acwanse rl a: ecwanse.
acwatchi (s' ~ ) [v.pr.] s' acwati. Disfondowes: s' acwatchi, s' acwachi.
acwati (s' ~ ) [v.pr.] (codjowaedje) s' acropi po s' catchî. rl a: ascwati, rl a: si racrapoter. F. se blottir, se tapir. | acwati, acwateye [addj.] catchî, muchyî. I vikéve avou s' sour, e li ptite cinse k' est acwateye å boird del Yene, padrî troes vîs ôneas tot tchabotés (M. Hicter).
Adan u Adam I. [n.dj.] li prumî ome, sorlon li Bibe et l' Alcoran. Loukîz a: Eve. II. pitit no walon. III. no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, F. Adam, Adan, Adams, Adant. | Adnet u Adnot [n.dj.] no d' famile del Walonreye, ki si scrît, asteure, Adenet, Adnet, Adnot. Etimolodjeye: cawete -ot.
adårer [v.s.c.] ariver tot dårant. Il ont adåré aviè l' accidint come ene nouwêye di coirbås. rl a: aspiter. Disfondowes: adaurer, adârer, adârè.
adawyî (codjowaedje) [v.c.] 1. assaetchî ene sakî (copurade ene djin d' l' ôte seke) po l' emantchî, po profiter d' leye. N' el schoûtez nén, i vs dit totes sôres di beas cayets po vs adawyî. I dit totès mintes po-z adawyî les crapådes. I n' a nén s' parey po-z adawyî ene feme (J. Wisimus). Dj' el voe voltî, et dji m' va fé ene sacwè po sayî d' l' adawyî (E. Dethier). rl a: agritchî, amidjoler, andoûler. F. draguer, aguicher, attirer, allécher, amadouer, séduire. 2. haper, tot cåzant bén, tot emantchant ls ôtes. I lyi adawia si ptit sint-crespin. Il adaweye les crapådes di tos ses camaerådes. Li djetresse di cwårdjeus lyi adawia totes ses spågnes (J. Wisimus). rl a: aguêmter. F. subtiliser, dérober, escroquer. 3. trover, après k' on-z a yeu cwerou lontins. Et pu vola k' dj adaweye on djîsse å Fond des Tawes (J. Dwysenx). F. dénicher. Disfondowes: adawî, adauwi, adawyî. | adawiant, e [addj.] plaijhant(e), bén avnant(e), ki cåze bén. Il a èn adawiant pårler, elle a des adawiantès manires. Èn ome, adawiant, esteut la et lyi dit: "Nos ndè rirans adlé vosse mame" (L. Bukens). Dji n' so nén Tarzan, Eco moens James Bond, Et dj' n' a d' adawiant Rén d' pus ki tot l' monde (A. Maquet). rl a: amidjolant. F. plaisant(e), séduisant(e), charmant(e), alléchant(e), attirant(e). Disfondowes: adawiant, adawant. | adawieu, adawieuse u adaweyresse [o.f.n.] li ci (cene) k' adaweye èn ôte (ene ôte). rl a: andoûleu, amidjoleu. F. enjôleur (euse), flatteur (euse), amadoueur (euse). Coinreces Payis d' Lidje.
addé [divancete] dilé. Waitîz ene tcheyire addé l' feu (J. Calozet). On vî Grek m' aviza-st avni Et subtilmint sol minme rivaedje S' ashir addé mi sins moti (C. Josserand). F. près de, à côté de. Etimolodjeye: latén "ad de latus" (å costé); rl a: dilé, adlé, dé. Disfondowes: addé.
addlé rl a: adlé.
ådfoû I. [adv.] 1. ki n' est nén ddins. Dowô k' on-z est mî a si åjhe ådvins k' ådfoû ? (L. Mahin). rl a: ådvins, divant l' ouxh. F. (au) dehors, à l'extérieur. 2. d' ådfoû: ki vént d' èn ôte payis, d' èn ôte soce. Mande escuze a nos invités d' ådfoû, mins a on raploû walon, dji m' va djåzer e walon. F. de l'étranger, de l'extérieur. II. ådfoû di [divancete] foû di. F. à l'extérieur de. III. [o.n.] çou k' i gn a foû (d' ene måjhon, evnd.). F. extérieur. Disfondowes: audfoû, âdfoû, audfû, andfû, indfoû.
adinner [o.n.] dinner. Kî çki va fé l' adinner, enute ? Dji m' va poirter l' adinner di m' papa k' est ås tchamps. Disfondowes: a-din.nè, a-dîner. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no; rl a: amagnî, aboere. Coinrece Payis d' Dinant et d' Fumwè.
ådinner [o.n.] tins d' nonne. L' ådinner on fwait l' eurêye et on s' ripoize. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: åmatén, årcoet.
adire 1 [v.s.c.] ès leyî adire: accepter ene sacwè, après aveur balziné lontins. Dji m' a leyî adire po ç' martchî la. Tant pus nicdouyes estént i, ces djins la, po s' leyî adire po on Hitler (W. Bal). F. se laisser convaincre, fléchir.
adjambrece [f.n.] (mot d' batlî) droet costé d' ene bilande, la k' on pout roter.
ådje [f.n.] 1. longueur do vicaedje dispu li djoû k' on-z a skepyî. C' esteut onk di mi ådje. Kéne ådje avoz ? Kéne ådje a ddja vosse båshele ? Po si ådje, il est co droet come èn î. Maria Deyi ! Vosse pere, kéne ådje k' i n' åreut nén asteure ! (G. Lucy). On n' fwait nén çoula a des pareyès ådjes (L. Hendschel). Vosse messaedje va esse evoyî a totes sôres di djins, k' ont totes sôres di tuzances, totes sôres di vicaedjes, totes les ådjes, ki fjhèt tos les mestîs... (L. Hendschel). F. âge (omrin). >> la ddja bele ådje: la ddja lontins. rl a: hapêye, tchoke, tchôde. Franwal: ahåyant po: "voilà belle lurette". >> n' aveur pont d' ådje u n' aveur nole ådje: esse tot djonne u trop djonne po èn ovraedje. Dj' a fwait do bokion, dj' n' aveu pont d' ådje (L. Mahin). Il evoyént ls efants e beur k' i n' avént nole ådje. >> al fleur di l' ådje: co tot(e) djonne. Elle a morou al fene fleur di l' ådje. >> laide ådje: di 12 a 16 ans. rl a: laidådje. >> aveur si ådje: aveur 18 ans et s' poleur miner come ene grande djin. F. être majeur. >> a plinne ådje u el foice di l' ådje: di 25 a 45 ans. F. à la force de l'âge, en pleine virilité. >> måle ådje u ritour d' ådje: po ene feme, li moumint k' ele ni si rvoet pus tos les moes, diviè 45 ans. rl a: målådje. F. ménopause. >> inte deus ådjes: di 45 a 55 ans F. à l'âge mûr. >> prinde di l' ådje: comincî a divni vî. >> esse d' ene certinne ådje: esse dedja vî. >> aveur ddja ene bele ådje u esse d' ådje: esse vî (viye). >> Moyene Ådje: rl a: Moyinådje. >> foû d' ådje po: trop vî po. On n' est måy foû d' ådje po s' maryî. >> Avou l' tins, nos årans d' l' ådje: ervazî a môde di Lapalisse, po risponde a onk (ene) ki dit åk come: "avou l' tins, vos dvénroz bon !". 2. rond dins l' tronce d' èn åbe ki mostere si ådje. Èn åbe ki les ådjes ni tnèt pus, c' est on tourné. rl a: corone. F. anneau de croissance. Disfondowes: âdje, adje, audje. Gm. âdje, Tch. audje, Pc. âje.
ådje: Èn åbe avou bén 70 ådjes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
addjectif [o.n.] mot ki mostere ene sacwè so on no k' i va avou. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. adjectif. | addjectivire [f.n.] troke di mots ki fwait l' minme ovraedje k' èn addjectif, et k' est pus naturele e walon k' on calké addjectif do minme sinse. F. locution adjectivale. | addjectivrece [addj., padrî] no addjectivrece: no k' est eployî a môde d' addjectif.
adjeni [v.c.] (codjowaedje) adjnoyî. Fijhoz adjeni vost efant! s' adjeni [v.pr.] s' adjnoyî. Disfondowes: adjèni, adjèn'ni, adjunî (nos nos adjunans), adjègner (nos nos adjègnans). Coinrece payis d' Lidje. | adjenixhaedje [o.n.] adjnoyaedje. Disfondowes: adjènihèdje, adjunièdje (adjènichadje).
adjermeler I. [v.c.] mete en ene djermale deus veyes di deus payis diferins, po les djins si rinde des vizites n' on l' ôte. F. jumeler. II. s' adjermeler [v.pr.] 1. si mete eshonne po s' riprodure, tot djåzant d' rinnes, di viers di tere, et di ds ôtès dizotrinnès biesses. C' esteut deus gurnouyes adjermelêyes. Les baloujhes si vont bénrade adjermeler. F. s'accoupler, se reproduire. 2. ki tnèt eshonne, tot djåzant d' sacwès k' ont cût eshonne et ki s' ont sôdé. Dj' a trové deus brikes adjermelêyes. F. se souder. Disfondowes: adjermèler, adjermèlè. Etimolodjeye: viebe del prumire sôre fwait sol mot "djermale", avou l' betchete a- d' acawaedje. | adjermelés, adjermelêyes [o.f.n.] efants u djonnes di biesses ki vnèt å monde sôdés onk a l' ôte. F. frères, soeurs siamois(es). | adjermelaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebe "adjermeler" et "s' adjermeler". Li 25 di may 2001, en ene såle dizotrinne del mene di Dannemora k' il î fjheut 6 digrés, li Veye di Durbu eyet li comene di Östhammar fiestixhént leu-z adjermelaedje (rat. pa P. Sarachaga). F. accouplement, reproduction, soudure, jumelage.
adjeyant, e [o.f.n.] 1. grand ome, grande feme; 2. (stindaedje) grande plante L' adjeyant fourit stindou påzès bokions. 3. (foclore) grands persounaedjes k' on pormine dins des veyes; tchaeke veye end a avou des nos da sinne; rl a: Argayon.
Ådjî [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Auger, Oger, Ogez, Oggier, Ogier, Ogiers, Ogier. rl a: Nådjumont. >> Ådjî l' Daenwès: persounaedje des popnetes lidjwesses. Etimolodjeye: tîxhon Aud-gari (pipit no). | Ådjî d' Lidje (1055-1131) moenne do 12inme sieke, vinou å monde a Lidje, ki fourit diake di l' eglijhe Sint-Bartelemi di Lidje, et pus tård del catedråle Sint-Lambiet a Lidje. I s' retira en on covint di benedictins a Cluny (el France). I scrijha bråmint des tecses relidjeus, ey ene Istwere di l' Eglijhe di Lidje, ki s' a målureuzmint pierdou. Pus di racsegnes so Wikipedia. | Ådjîmont [n.pl.] rl a: Nådjumont.
adjnoyî [v.c.] fé mete a djnos. Il adjnoyèt l' chamô, et l' epater avou ene coide ki passe dizeu l' cô. s' adjnoyî [v.pr.] 1. si mete a djnos. 2. ployî li djno divant on rwè, dins ene eglijhe, po mostrer k' on s' ricnoxhe come pus ptit. rl a: asglignî, adjeni. Disfondowes: agn'gnoyî, agn'gnoyi, agn'gnoler. Coinrece Payis d' Dinant & Basse-Årdene. | adjnoyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) po les viebes "s' adjnoyî" u "adjnoyî", copurade: a) po s' baxhî; F. agenouillement. b) dins on djesse rilidjeus u d' foirt respet. F. génuflexion, prosternation. Disfondowes: adgnoladje, agngnoladje, agn'gnoyadje.
adjnoyî: Il adjnoyèt l' chamô, et l' epater avou ene coide ki passe dizeu l' cô (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin).
ådjourdu [adv.] enute. Disfondowes: audjourdu, odjoûrdu.
ådla 1 [adv.] foirt. On boirgnasse, c' est on sot ådla. Si fornåjhi, c' est s' nåjhi ådla. Nosse bastimint esteut ddja grand ådla (E. Gilliard). Kén amagnî a-t i, ladrî, lu k' a todi stî dviziant ådla (L. Somme). C' est ç' djoû la k' elle a coprin k' on pleut esse coixhî ådla et leyî croere ås ôtes k' on est l' pus foirt des tchinnes (L. Somme). rl a: djudla. F. très, excessivement. Croejhete: avou èn addjectif, "ådla" si mete todi padrî.
ådla 2 [o.n.] çou k' i gn a après l' moirt. Gn a dpus del mitan des djins ki n' croet pus a l' ådla. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "au-delà".
adlé [divancete] dilé. I gligna d' l' ouy ås deus soçons ki rasgotént leu vere, astampés adlé l' ouxh d' intrêye (G. Pècheur). Cwand k' i rivna adlé Donea, i lyi djha: Kimint ass fwait, don, po l' ateler tot seu ? (A. Lenfant). F. près de, à côté de. Disfondowes: ad'dlé, adlé, al'lé, adré. Etimolodjeye: latén "ad de latus" (å costé). rl a: dilé, addé, dé.
ado [o.f.n.] refoirci efant k' est dins s' laidådje. Ça a todi stî målåjhey di coprinde les ados. Nos n' avans nén les minmès idêyes dissu comint disfinde li walon, et s' margayî so ça come èn ado et s' popa (Y. Paquet). rl a: djonnea, rl a: adocrexhince. F. ado(lescent).. Etimolodjeye: Calcaedje do francès corant "ado", sicawa d' "adolescent", 1999.
ado: Les ados, c' est des refoircis valets, u des refoirceyès båsheles ki sont dins leu laidådje (poirtrait hacné sol Daegntoele).
adocrexhince [f.n.] crexhince ki s' fwait inte 12 et 20 ans. Aclevé dins ene famile di cinsîs, il a tchoezi, a l' adocrexhince, e divnant djonne ome, di studyî les tecnikes agricoles (Y. Paquet). Nos estans ene S.N.R. et pus ene simpe binde di djonnes di doûce croeyance e plinne adocrexhince (Y. Paquet). rl a: laidådje. F. puberté, adolescence. Etimolodjeye: aplacaedje di deus mots ado + crexhince, sol tipetape do F. "adolescence" (minme nombe di pîs), 2001.
Djonneas e leu-z adocrexhince (Poirtrait hacné sol Daegntoele).
adon I. [adv.] di ç' tins la, a ç' moumint la. rl a: dabôrd. F. alors (à ce moment, à cette époque). Ny. toen. >> disk' adon: disk' a ç' moumint la. F. jusqu'alors. >> did ci a adon: d' asteure disk' a ç' moumint la. rl a : don, terchedon. F. d'ici là. II. [adjondrece] 1. adonpwis. F. alors, ensuite. >> ey adon !: dijheye po mancî des efants ki fjhèt do brut, des biestreyes. F. et alors ! 2. eto, ça fwait ki, dabôrd. F. dès lors, du coup. | adon ki [aloyrece] å moumint ki, des trevéns ki. F. alors que, à l'époque où, au moment où.
adrame [f.n.] u d' adrame [advierbire] comifåt. Kî çk' elzî a aprins a fé l' cinsî d' adrame, ås Ancyins Bedjes ? c' est les Romins (J. Brumioul). F. convenablement, correctement. >> ça vos va d' adrame?: ça vos va bén? F. aller bien, tenir la forme. >> nén d' adrame: nén djusse. F. erroné, inexact, fautif. I shût des acsegnmints rlidjeus ki n' sont nén d'&anbsp;adrame. >> ariver adrame: ariver a l' eure. >> vini adrame (d' ene sacwè): endè fini avou ene sacwè, ariver å coron d' èn ovraedje. >> esse adrame (avou ene sakî): divizer avou ene sakî. I s' passe ene sacwè, vo les la co ene feye adrame. >> esse d' adrame: esse d' atake (po-z ovrer, evnd.) | adramter 2 [v.c.] mete (ene sacwè) d' adrame.
adramter 1 [v.s.c.] 1. ariver tot trotinant, tot hoplant. El voeyoz vs adramter sol livêye ? F. arriver (en trottant, en sautillant). 2. ariver tot fjhant on brut d' pezant rotaedje. Li hiede adramtéve do pazea do Yerdô (J. Calozet). F. arriver (d'un pas lourd). 3. (imådjreçmint) ariver, po ene sacwè k' on n' voet nén voltî. Li guere, li guere; vo l' ci k' ele adramtêye sins k' on sepe å djusse çou k' c' est (J. Calozet). F. arriver, s'approcher. Disfondowes: adram'ter, adram'tè, adrom'ter, adroum'ter. | adramtaedje [o.n.] L' oraye siconte di tere, Andy oyeut clairmint l' adramtaedje des 50.000 biesses, ki dvént-z esse a moens di 5 km. F. trottinement, piétinement, bruit de pas, de sabots (de personnes, d'animaux qui s'approchént).
adré rl a: adlé.
adressigne [o.n.] 1. djivêye d' adresses. Dj' a emilé l' anonce a tot mi adressigne. rl a: calpin, botin. F. liste d'adresses. 2. tecnike di vindince tot-z atôtchant pa lete u pa telefone ene lisse di djins k' on-z a dins ses papîs. Dins l' pîce, i s' fotént d' Concordia-mail, ene måjhon ki vind did totès sôres pa adressigne. F. publipostage. Ingl. mailing. Etimolodjeye: bodje "adresse", vicante cawete -igne, 1998.
adrovaedje [on] sicrijhaedje metou el tiesse d' on live, d' on papî. C' est l' minisse Mahoux k' a scrît l' adrovaedje di s' live so les ptitès djins d' Salzene. F. préface. rl a: aroyaedje, divant-z-ouve, adviertixhmint, atacaedje, apougnî, rataker.
a-d'-tchamp u a d' tchamp [f.n.] a des håyes.
advalfa [f.n.] luzere. Po les biesses, on meteut di l' advalfa: c' est insi k' on lome li four di may k' on-z è pout rsaetchî cwate côpes par an (ramexhné pa pa L. Léonard). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "alfalfa" (lu-minme calké do castiyan) pås Walons ebagués e Wisconsin. Lavola, on dit eto: four di may, et on ndè pout rsaetchî cwate côpes par an.
ådvant [adviebe] divant (tôt cåzant d' ene plaece). Ni t' mete nén ådvant. F. devant. | ådvant di [divancete] divant. Il esteut ådvant del måjhon cwand elle a passé. On dit eto: padvant.
adviebe [o.n.] k' est todi scrît l' minme, et ki candje li sinse d' on viebe, d' èn addjectif, u d' on parey a lu. | advierbire [f.n.] ratourneure ki rote come èn adviebe. F. locution adverbiale.
ådvier ki [aloyrece] å contråve di ... ki. Si pa saya di lyi fé coprinde ki les boûs ont des avantaedjes, k' i wårdèt todi a moens leu valeur, k' i vs aidèt et k' i fjhèt todi des kilos d' boune tchå, ådvier ki les tchvås, zels, ni fjhèt k' di vs aidî et k' divnous vîs, i les fåt vinde pol coutea et çoula, po pîce di pwin (A. Lenfant). F. au contraire de ... qui...
adviertance [f.n.] adviertixhmint: 1. parole k' on dit a ene sakî po k' i candje. Mågré mes adviertances, i n' si coridjive nén. On cir a bedots, c' est l' adviertance del plouve. Ça n' a nén stî come il åreut dvou: c' est ene adviertance do Bon Diu (A. Maquet). F. avertissement, sommation, semonce, admonestation, conseil. 2. rinon (lete kel louweu evoye å mwaisse-louweu po lyi dire k' i rnonce a louwer. F. congé d'un bail. 3. clitchaedje divant k' ene ôrlodje ni soune. F. déclic avertisseur. 4. papî po payî les taeyes. Li rçuveu d' contribucion m' a ddja avoyî ene adviertance. F. avertissement, extrait de rôle, avis. 5. sicrijhaedje metou al tiesse d' on live på scrijheu. Dji fwai ene deujhinme adviertance po pårler des cis k' ont si bén travayî a rashonner les imådjes po m' live (M. Renard). rl a: adrovaedje. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do vî F. "avertance" (contråve di "inadvertance").
advierti (codjowaedje) [v.c.] dire ene sacwè a ene sakî ki n' è saveut co rén (et k' ça l' riwåre). Dji vs adviertixh k' on vs codjåze. Dj' a stî advierti s' pere. Dji n' poleu pus må do fé di m' tiesse, les côps d' trike m' avént advierti, et dji les sinteu co (H. Forir). Si prumire bezogne e rintrant a s' båze di Stocol a stî d' advierti li cinte arkeyolodjike eterplanetaire di Pekin el Chine (G. Michel). | advierti, advierteye [addj.] k' on-z a advierti. Èn advierteye djin è våt deus. F. averti. | adviertixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "advierti". F. avertissement, annonce. | adviertixhmint [o.n.] 1. adviertixhaedje. Dji lyi a dné èn adviertixhmint. F. avertissement. 2. adrovaedje (d' on live), sicrît pa l' oteur po les lijheus(es) prinde asteme a sacwants ponts. rl a: divant-z-ouve. F. avertissement aux lecteurs. 3. (fotbale) djaene cwåte mostrêye a on djoweu k' a fwait ene fåte, et ki s' i racmince, i serè fotou a l' ouxh. Il a rçû èn adviertixhmint. F. avertissement.
ådvins I. [adv.] didins. Tot frisse ådvins, li vî posson Rawåde, a s' clå, li ci k' a soe (J. Docquier). rl a: ådfoû. F. (en) dedans, à l'intérieur. II. ådvins di [divancete] dins, divins. F. à l'intérieur de. III. [o.n.] çou k' i gn a dvins (ene måjhon, evnd.). F. intérieur. Disfondowes: audvins, âdvins, andvins.
advitam [adviebe] po todi. Les Rûsses estént sûtis: i fjhént les cwanses di piede les batreyes, mins i savént bén ki les Aloyîs mi dmorrént nén advitam ossu lon d' leus waibes (L. Mahin).
advizer [v.c.] 1. prevni (ene sakî). On l' a-st advizé a tins. Si vos fjhoz co l' afronté dj' advizrè vos parints (ramexhné pa J. Haust). >> On sot advize bén on sûti: 2. arinner. Dji l' a advizé et i n' m' a nén respondou. | advize F. avis. Ny. advies.
-aedje [cawete] 1. cawete acawêye a on viebe ki mostere: a) l' accion do viebe: fijhaedje, mostraedje. b) li rzultat di ci accion la: tchåfaedje, dalaedje. c) li plaece ki ci action la s' fwait: magnaedje, waidiaedje. 2. cawete acawêye a on no, ki mostere èn ashonna fwait avou l' bodje: a) vîs mots: viyaedje, fouyaedje, påcaedje, linnaedje, tacaedje, divêriaedje, mårsaedje, pårtaedje, raploujhaedje, bayaedje, waidaedje, waibaedje, meskinaedje. b) noûmots: crapådaedje, diccionairaedje. Disfondowes: -adje, -èdje, âdje; vî scrijha -aige. 3. riwalonijhaedje d' ene cawete francesse "-age" (mots calkés e 20inme sieke): lingaedje; des ôtes côps, li cawete francesse n' a nén stî rwalonijheye (mots calkés divant l' vintinme sieke): damadje, såvadje, froumadje, carnadje. Etimolodjeye: cawete latene -aticu; passaedje a -èdje divant 1250, rifrancijhaedje e -adje a Nameur, el Basse Årdene et ezès viyaedjes åtou d' Måmdey, et (co pus tård) e -âdje dins l' payis d' Tchålerwè. | -aedjî [cawete] dobe cawete -aedje + -î, a) po-z askepyî on viebe so on no avou ene cawete -aedje. voyaedjî, ecoraedjî, pårtaedjî, waibaedjî, ecanlaedjî. b) po-z askepyî on no so èn ôte no avou ene cawete -aedje: messaedjî. | -aedjaedje [cawete] dobe cawete -aedje + -aedje, ki provént do no d' fijhaedje d' on viebe avou l' cawete -aedjî: pårtaedjaedje, ecanlaedjaedje, ecoraedjaedje. | -aedjmint [cawete] dobe cawete -aedje + -mint, fwaite po n' nén uzer del cawete -aedjaedje, rissintowe come trop pezante, sovint dizo assatetchance do francès: ecoraedjmint. | -aedjeu, -aedjeuse u -aedjresse [cawete] dobès cawetes -aedje + -eu/-euse/-resse, fijheu (fijheuse) di l' accion po on viebe avou l' cawete -aedjî: voyaedjeu(se), pårtaedjeu(se), ecoraedjeu(se), voyaedjresse, pårtaedjresse, ecoraedjresse.
aessi [o.n.] pîce des tchårs, des tcheretes, des otos, metou inte les deus rowes. Disfondowes: achi, assi, èssi. Etimolodjeye: latén "axilis" (minme sinse).
Sitramaedje, e 1935, des disfondowes do mot "aessi" (mape A.L.W. 9.21, radjinçnêye).
afèronè rl a: efierner.
afeye [adv.] pacô, kécfeye. I vént afeye li dimegne. Afeye, on fjheut ene båye. On bråve ome, li curé, ki tapéve voltî ene copene avou nost ome et afeye djouwer cénk royes avou lu (J. P. Dumont). F. parfois quelquefois, de temps en temps. Etimolodjeye: etroclaedje d' ene divancete (a) et d' on no (feye). Disfondowes: afèye, afîye, afîe, afêye. Coinrece Hôte Årdene.
afiåve [addj.] avnant(e), ki reye avou tolmonde. Les sôdårds racontént leus fåves, Ca les båsheles estént afiåves (Jean de Lathuy). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. affable, 1930.
afiyance [f.n.] fiyate. Dji n' a nole afiyance sor lu (M.Lejoly).
aflåwi (s' aflåwi) (codjowaedje) [v.pr.] 1. divni pus flåwe. F. s'affaiblir. 2. ariver a s' coron, tot djåzant d' ene loumire, d' ene såjhon. Setimbe s' aflåwixheut et conter ses dierinnès eures (Guillaume Smal). F. faiblir, décliner. | aflåwi, eye [addj.] k' a pierdou di s' foice, tot djåzant d' on microbe k' on s' è sieve po eplocta°. Eplocter, c' est piker ene biesse u ene djin avou èn aflåwi microbe. F. atténué.
afloyî rl a: afroyî.
aflûtyî I. [v.s.c.] aspiter. F. accourir, surgir. II. [v.pr.] moussî ene sadju sins esse veyou, e doûce, sins dmander si on-z a dandjî d' vos. Elle a bén l' tour di s' aflîtchî cwand nd a ene sacwè sol tåve (J. Wisimus). F. s'insinuer, se couler, s'immiscer. Disfondowes: aflûtchî, aflûtyî, aflûtiyî. Etimolodjeye: bodje "flût" (mot-brut), betchete a-, cawete -yî. | aflûtiant, e [addj. & o.f.n.] subtil, ki passe come on vint d' bijhe. Les oujheas sont aflûtiants; les cis ki sont aflûtiants fjhèt leu tour sol tins k' les nawes li carculèt (J. Wisimus). F. vif, vive, leste, expéditif, -ive. Disfondowes: aflûtchant, aflûtiant, e. Coinreces payis d' Vervî.
aforner rl a: eforner.
afourner rl a: eforner.
Afrike [n.pl.] onk des cénk continints, metou a nonne di l' Urope, avou l' Oceyan Atlantike å Coûtchant, l' Oceyan Indyin å Levant, eyet li Mîtrinne Mer inte l' Afrike et l' Urope. >> les Afrikes: ôte lomaedje di l' Afrike. >> Afrike Bijhrece: troke di payis metous a Nonne di l' Afrike, do Marok a l' Edjipe. >> Afrike Coûtchantrece: troke di payis metous åtoû del Gofe di Guinêye, do Senegal å Nidjeria. >> Afrike Nonnrece: li republike di Nonne-Afrike, li Mozambike, li Botswana, li Namibeye, et les pus ptits Malawi et Swaziland. F. Afrique australe. | afrikin, afrikinne [addj.] k' a-st a vey avou l' Afrike, ki vént d' Afrike. | Afrikin, Afrikinne [o.f.n.] ome (feme) ki vént d' Afrike.
afront [o.n.] codujhance måhonteuse d' ene sakî eneviè ene ôte sakî. On lyi a fwait afront. On lzî fwait toltins des afronts et i n' dijhèt rén. Il a rçû on fameus afront, cwand i lyi ont dit di n' si nén ocuper des cayets di s' prôpe nonke. I n' fåt nén prinde ça par afront. F. affront, honte, offense, outrage, déshonneur, avanie, camouflet. >> fé afront a (ene sakî): fé ene sacwè k' el coixhe morålmint. F. outrager, déshonorer. >> fé afront a (èn amagnî): èn nén-z è rprinde assez. Djan ! riprin ndè on boket ! to n' vas nén fé afront a m' boune dorêye, dowê? rl a: rinaker. >> Prinde les afronts po des coplumints: èn nén vey k' on reye di lu, tot fjhant shonnance di vs copluminter. Franwal: ahåyant po: se méprendre, être naïf, dupe. | afronté, êye [addj.] ki respond les mwaisses, ki cåze divant les djins et k' on n' lyi dmande rén, ki måke d' oniestruté (di politesse). C' est todi des afrontés djonnes, saiss ! Ene bele afrontêye po responde a s' fré ! (J. Brumioul). F. effronté(e), insolent(e), impudent(e), impertinent(e). >> ossu afronté k' on padje (di coû) u: afronté come on tchén d' coû: foirt afronté. Disfondowes: afronté, êye; afrontè, êye; afrôté, e. | afrontêymint [adv.] d' ene afrontêye manire Vos dvizez trop-z afrontêymint. F. effrontément, impudemment, insolemment. Disfondowes: afrontêymint, afrôtéymint, afrontémint, èfrontémint. | afrontreye [f.n.] 1. codujhaedje d' èn afronté. Dji cmince a nd awè m' sô di totes ses afrontreyes. F. effronterie. 2. kente trop afrontêye. I s' fwait må vir pa totes ses afrontreyes. F. plaisanterie de mauvais goût. Disfondowes: afrontrîye, afrontrèye. | afrontisté [f.n.] codujhance d' èn afronté, d' ene afrontêye. Ele poite l' afrontisté so s' nez. F. effronterie, insolence, impudence, impertinence, outrecuidance. Disfondowes: afrontistè; afrôtisté, èfrontisté, afrontisté. | afrontyî [v.c.] 1. fé afront, ahontyî. I n' si djinne nén po-z afrontyî les djins. 2. fé piede si oneur a ene feme (lyi dmander d' aler coûtchî avou leye, aler coûtchî avou po d' bon, lyi fé èn efant sol costé). Il a afrontyî s' meskene. F. faire des propositions indécentes; abuser (d'une femme), engrosser. Disfondowes: afrôtî, afronter. | afrontieye [f.n.] feme k' on leye la hatche et matche après aveur coûtchî avou leye, et motoit lyi aveur fwait èn efant. F. femme délaissée, abandonnée, fille-mère. Disfondowes: afrôtiêye, afrontêye, afrontiêye.
afronter 1 I. [v.c.] lûter avou (ene sakî, ene sacwè) Dj' esteut capåbe d' afronter tos les dandjîs por leye. F. affronter. Codjowaedjes: dj' afronte (u dj' afrontêye). II. s' afronter [v.pr.] lûter conte n' on l' ôte. | afrontaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) po les viebe "afronter" et "s' afronter". F. affrontement, confrontation, conflit, hostilités. | afrontmint [o.n.] afrontaedje. | afronteu, se [o.f.n.] les cis (cenes) ki s' afrontèt. rl a: lûteu. F. adversaire, rival.
afronter 2 rl a: afront \ afrontyî.
afroye [f.n.] froye (des pexhons). F. fraie. Disfondowes: afroye. Etimolodjeye: etroclaedje d' èn årtike "la" do francès u do walo-lorin (la froye => l' afroye).
afroyî I. [v.c.] 1. fé divni on solé come li pî do ci (del cene) k' el mete; fé prinde a on want li fôme del mwin do ci k' el poite, tos les froyant. Mes noûs solés, dj' els a afroyî kékes djoûs divant d' aler ås noices avou, po n' nén aveur må les pîs e dansant. Les djouweus d' bale raetchèt dins leu want po l' afroyî. F. assouplir. 2. mete pol prumî côp (on mousmint); si siervi pol prumî côp (d' ene usteye). Vosse bele cote di marieye est ddja tote cafougneye !:: C' est rén, hin, come ça, ele serè afroyeye ! Il afroye si nouve pupe. Dji m' va afroyî m' novele cougneye. rl a: sitrimer. F. étrenner. >> afroyî on martchand: esse li prumî atchteu del djournêye. 3. esse li prumî ki passe so (on tchmin, on passaedje), et l' rinde pus lådje, pus plat. Les taessons afroyèt les pazeas, et après, tos les djibîs î passèt (L. Mahin). Avårci, c' est les Celes k' ont-st afroyî les prumîs tchmins. F. frayer, ouvrir, défricher, rendre praticable. >> afroyî l' gozî: (po rire) boere ene gote po rinde li gozî pus lådje po cåzer, po tchanter. S' i n' sait tchanter, dinez lyi ene gote po-z afroyî s' gozî. F. dégager la gorge. >> afroyî ene glissåde: passer l' prumî so on ridoe, pol rinde bén ridant. F. polir. 4. fé travayî pol prumî côp (ene machine, on moteur, ene oto). Po bén afroyî on moteur, el fåt poûssî pa des côps a fond, mins nén lontins. F. rôder. 5. fé l' amour li prumî côp a (ene kimere). Tins des noices, elle a afroyî l' cote, et al nute, c' est leye k' a stî afroyeye. Cwand i s' a maryî, si feme esteut ddja afroyeye. F. dépuceler. 6. fé fé des movmints a (on boket do coir) po l' estchåfer. Li djouweu d' bale afroye si bresse. Dj' irans piter on cwårt d' eure, manire d' afroyî nos viyès djambes. rl a: disroedi. F. échauffer, dérouiller. II. s' afroyî [v.pr.] 1. s' adure (a). I s' afroyrè vitmint a ça. F. s'habituer, se faire. 2. si fé (on passaedje). I s' afroyît on passaedje divins les djonkeas. C' est avou les sårpetes et des hepietes k' i s' ont afroyî on passaedje etur les liyanes. F. se frayer. 3. s' estchåfer. Li nedjeu si spite avou d' l' aiwe po s' afroyî. F. s'échauffer, se mettre en train. Disfondowes: afroyî, afroyi, afroyer, afroyè, afro.i, afrouyî, aflouyî. | afroyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) po les viebe "afroyî" et "s' afroyî", et copurade 1. prumî uzaedje d' on moteur. Dinltins, l' afroyaedje des otos duréve 10.000 km. I vs fårè bén rloukî al machine tins d' si afroyaedje. F. rôdage. 2. fijhaedje d' on tchmwin. I vos fårè dedja bén ene samwinne pol seul afroyaedje d' ene voye po saiwer vos bwès. F. dégagement d'un passage, établissement d'une voie. 3. trawaedje del fleur d' ene kimere. Voci Djan l' Tchôkeu, li rwè des afroyaedjes al doûce. F. dépucelage. 4. disroedixhaedje, estchåfaedje. F. échauffement, mise en condition. 5. sitrimaedje d' ene novele usteye. 6. prumî passaedje so ene glissåde pol rinde bén ridante. F. polissage (d'une patinoire). Disfondowes: afroyadje, afroyèdje, afroyâdje. | afroyeu, afroyeuse u afroyresse [o.f.n.] li ci (cine) k' afroye (ene sacwè). >> afroyeu(se) di voye: li prumî (ire) ki fwait ene sacwè ki ls ôtes ni oizrént nén fé, mins ki les djins après zels ricnoxhèt tertos. On pout bén dire ki l' Jules Destrée eyet l' Jules Renard ont stî deus afroyeus del voye k' aléve moenner å skepiaedje del Walonreye. F. précurseur, euse.
Å mitan, deus ridoes ont stî afroyîs (sol Daegntoele).
agå rl a: agåjhe.
agace 2 rl a: agaesse.
agadler s' agadler [v.pr.] si må moussî. Gåliote tu ene miete, t' est agadlêye come on spawta. rl a ecayter, atifer, ragadler.
agaesse [f.n] oujhea avou des noerès plomes mins on fén blanc vinte, ki dåre so tot çou k' est lisse et ki rlût, et l' apoirter e s' ni, e sincieus latén Pica pica. Savoz bén cmint k' on ricnoxhe on måye d' agaesse d' ene frumele ? li måye est noer et blanc eyet l' frumele blanke et noere (R. Viroux). rl a: crawieuse agaesse; rl a: Lagaesse. >> tchafiåd(e) come ene agaesse: onk, ene ki berdele voltî. >> s' egueuyî come deus agaesses: criyî onk so l' ôte a grands côps d' linwe. >> pwin d' agaesse: pwin k' a dmoré di s' briket k' on ramoenne el måjhone après djournêye. rl a: pwin do live, di coucou. Disfondowes: agasse, aguesse. Pc. agache. Etimolodjeye: vî flamind "agazza" (minme sinse).
agåjhe [f.n.] 1. (pire d' ) agåjhe: pire ki provént do såvlon k' a stî splinké pa des foitès pressions. E l' Årdene c' esteut l' agåjhe k' on s' endè sierveut dins les bastimints (A. Howaerts). F. schiste. 2. (mot di schayton) pire a schayes, åjheye a finde. 3. terén avou ç' pire la, kimiytêye e ptits bokets. On n' bastixh nén so l' agåjhe. Les deus Rûsses k' i s' avént såvé des Almands, avént fwait on trô dins les agåjhes et dins l' tere, et c' est la k' i s' tinént nute et djoû (J. Calozet). rl a: calistinne. F. schiste décomposé, délité. 4. (mot d' cinsî) (tere d' ) agåjhe: djaene et placante tere, avou bråmint des bokets di ç' pire la, maxhîs a del årzeye, k' i n' fwait k' ene tene coûtche a tcherwer, et k' i gn a nén grand-tchoi ki vént dsu. Rén n' vént so l' agåjhe. Cwand to terasses et toumer so d' l' agåjhe, to n' såreus todi wårder ç' tere la po rfé on corti. On n' såreut todi nén aveur grand-tchoi dins ç' terén la: ci n' est k' des agåjhes (Goffinet, ramexhné pa J. Haust). rl a: calistinne. F. schiste argileux. 5. agåjhes [f.n.t.pl.] pitits bokets di ç' pire la, k' on trovéve sovint maxhîs al hoye, u dins les terasmints. Dj' a-st atchté ene tchertêye di hoye: c' est totes agåjhes. F. pierre de houille. 6. pitits bokets d' pires di tolminme ké cogne. rl a: agåjhner. F. débris pierreux, pierraille, gravillons. Disfondowes: agauje, agauche, agå, lagå, aguêje, aguéche, èdjauhye. | agåjhner (codjowaedje) [v.c.] taper des ptitès agåjhes so (ene sakî, ene sacwè), po l' fé aler, mins k' ça n' lyi fwaiye nén må. Li ci ki m' agåjhnêye, did dirî l' muraye k' i s' mostere ! F. canarder, agacer, taquiner (en lançant des petits cailloux). >> Si on-z agåjhnêye les wespireyes, on-z est seur di s' fé ewyî: dijheye a ene sakî k' end acwire èn ôte. Franwal: ahåyant po: Tu te cherches les ennuis. Disfondowes: aguêjner, agaujner. Coinrece Årdene Nonnrece.
Des pires d' agåjhes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
agauche rl a: agåjhe.
agayan [f.n.] 1. adjeyant. 2. cwate-peces. Disfondowes: agayan, agayon, argayon. rl a: Argayon
agayon [o.n.] sacwè k' on n' sait nén trop çou k' c' est. I gn a todi on ploumtion tot ådzeu d' l' agayon (tchanson). On dit eto: éndjole, djéndjole, tchôze. F. truc, machin, bidule.
aglumyî (s' aglumyî) [v.pr.] prinde, tot djåzant do sonk. F. coaguler | aglumiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "s' aglumyî". F. coagulation Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje di l' addjectif glumiant (divni glumiant).
agna 1 rl a: agnea.
agna 2 rl a: anea.
ågne [o.n. u f.n.] 1. biesse-ås-tetes, k' a cwate pates et des longuès orayes, e sincieus latén Equus asinus, sovint metou come imådje del biestreye. L' ome esteut tot tchenou, l' ågne esteut cåzu moite (A. Xhignesse). On dit eto: bådet, borike, aze. F. âne. >> c' est l' ågne da sint Nicolai; u: c' est l' ågne do bon Diu; u: gn a nén méyeu ågne ki ç' valet la: c' est on bråve. F. cœur d'or. >> tcherdjî l' ågne: atchter les bistokes pol Sint-Nicolai. >> c' est come l' ågne da Clabot ki n' magnive rén et k' a crevé: dijhêye a onk ki n' vout nén magnî. >> l' amour fwait danser les ågnes: cwand i sont amoreus, minme les broxhirès djins fwaiynut des manires. >> il a stî nouri å laecea d' ågne: c' est on tiestou. 2. biesse djin. Ni fwai nén l' ågne. >> n' a nén pus ågne ki lu: il est foirt biesse. F. ignorant. 3. tiestowe djin. >> c' est on macté ågne: il est foirt macté. F. têtu. >> On n' såreut fé boere ene ågne ki n' a nén soe; u: On piede si savon a laver l' tiesse d' ene ågne: gn a pont d' avance di voleur candjî ene sakî foirt tiestou. Disfondowes: augne, âgne, âne. | ågneu, ågneuse [o.f.n.] 1. djin ki moenne ene ågne (ki poite ene tchedje). On dit eto: bådlî, bourikî. 2. (pus stroetmint, dinltins a Lidje), djin d' on viyaedje d' Årdene ki vneut vinde des prodûts d' cinse el veye avou si ågne; rl a: Ådneu. 3. (pa stindaedje) payizan, boirgnaesse djin. Disfondowes: augneu, âgneu, augn'gneu. | ågnesse [f.n.] frumele di l' ågne. On dit eto: både. | ågnreye [f.n.] biestreye. F. ânerie. | ågntea [a.n.] djonne d' ågne, pitite ågne. F. âneton. Etimolodjeye: cawete -ea, ristitchî T, 2005. Coinreces Payis d' Lidje.
agnea I. [o.n.] djonne di berbi. Po n' nén k' les agneas frûlénxhe des pates, on lzî dnéve del croye. Li leu et l' agnea (J. de la Fontaine, ratourné pa Fré Tièdôr). >> esse doûs come èn agnea u esse l' agnea do Bon Diu: esse foirt coet, sins metchansté. rl a: oviete, antnåd, djermote, bedot. F. agneau. II. [no addjectivrece] ki schoûte sins tchicter, ki n' si disfind nén. Si t' es agnea, les leus t' magnront. F. docile, mou, faible. Disfondowes: agna, agnia, agnê, ègnê, ognê. Etimolodjeye: latén agnellum.
agnea: Våt mî leyî les ptits agneas el bedjreye, ki d' les evoyî paxhî avou leus meres et s' fornåjhi po rén (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
agngnoyî, agngnoler rl a: adjnoyî.
agnî rl a hagnî.
agnon [o.n.] 1. verdeure des cortis, avou ene grosse bole po raecinêye, ki fwait braire cwand on l' côpe. F. oignon. >> ça sint l' agnon: ça sint mwais (gn a ene laide keure ki s' aprestêye). Il avént sintou l' agnon a pårtî d' l' evayixhaedje del Pologne pås Nazis li prumî d' setimbe 1939 (E. Pècheur). F. ça sent le roussi. >> agnons pouris, carotes a flates: dijhêye cwand les efants vont heyî dins les måjhons al Sint Grigwere (13 di måss) et k' on n' lezî dene rén. >> cwand l' agnon a toplin des pelotes, c' est sene d' on foirt ivier: sipot po-z anoncî l' tins. 2. raecinêye a bole di sacwants fleurs (tulipe, evnd.). Asteure ki l' B.B.L a stî rprinjhe pa ls Olandès, tchaeke côp k' vos î mousroz, vos åroz droet a èn agnon d' tulipe, et s' pôroz vos co tchoezi inte on djaene oubén on rodje (C. Massaux). F. bulbe. Disfondowes: agnon, ougnon.
agnostike [o.f.n.] sakî ki n' sait nén dtrop s' i croet a Diu et a Diale.
agôje rl a: agåjhe.
agoler [v.pr.] 1. ariver el Mer, k' est l' sudjet, tot djåzant d' ene mouze (fleuve); 2. ariver dins on fleuve, k' est l' sudjet, tot cåzant d' ene foû grosse aiwe. Eyou ddja ki l' Missouri si vént agoler e Mississipi ? C' est a Nameur ki Sambe agolêye e Mouze. F. (venir) se jeter. Etimolodjeye: foûme contråve di "egoler", avou l' betchete a- (arivaedje aviè l' sudjet), 2001.
agoliner [v.pr.] 1. ariver dins ene aiwe, k' est l' sudjet, tot djåzant d' ene pus ptite aiwe. Inte Djivet et Nameur, gn a k' l' Aiwe di Lesse come grosse aiwe a-z agoliner e Mouze. F. (venir) se jeter. rl a: agoler, goler, egoliner. 2. ariver foû d' tere, tot djåzant d' ene aiwe. Disfondowes: agoliner, agolner. | agolina [o.n.] plaece ki l' aiwe agoline pa, copurade 1. sourdant ki les biesses î polèt vni boere. F. point d'eau, source. 2. pitite fontinne ki l' aiwe rexhe tot douçmint e l' air. F. fontaine. 3. bastixhaedje, sovint avou des sculteures, po l' aiwe di plouve tchaire tot s' houwant des meurs d' ene båzleke, d' on tchestea. F. gargouille. rl a: egolina.
Èn agolina dins ene coû d' ene måjhon di stîle arabe-et-andalousse.
agorafobeye [f.n.] hisse d' esse å mitan d' ene floxhe di djins, peu des grands rabindlaedjes di djins. Etimolodjeye: Calcaedje do grek "agora" (plaece di viyaedje) et "phobos" (hisse) pal voye do F. "agoraphobie", 2002. | agorafobieus, e [addj. & o.f.n.] ki sofrixh d' agorafobeye. Etimolodjeye: cawete riwalonijheye -fobieus, 2002. | Agora [n.pl.] no d' ene plaece do Noû-Lovén.
agranci u agrançner (s' ~) [v.pr.] 1. (s' agranci di) si rafiyî di. Les djins d' asteure s' agrançnèt d' aler rade. Ele s' agrancixheut d' aler ratchawter tot ça a Driyin (L. Somme). Mononke Miyin s' agrancixheut di vey ariver m' popa, po cåzer des noveles do viyaedje (P. Maudoux). Tot d' shûte, li vénrdi esteut divnou plaijhant; on s' agrancixheut del vey (Bernard Louis). La lontins assez k' i s' è ragrancixheut (A. Laloux). F. espérer impatiemment, se réjouir. 2. djéryî. Les efants s' agrançnèt d' vey leu Sint-Nicolai. Douvént çki nosse totdjoû nos soye k' on s' agrancit d' aler vey pus lon? (J. Viroux). Loukîz a: péyî, teguer, linwter. F. attendre impatiemment. 3. (s' agranci après) aveur li tins lon après, s' anoyî après (ene sakî). Nolu n' s' agrancit d' lu. On direut k' les viyès djins s' agrancixhèt après leu djonne tins (C. Culot). I s' ont maryî; et pus, å dbout d' on tins, ele s' agrancixheut; elle åreut bén vlou-z è raler addé s' pere (ramexhné pa P. Marchot). Juliene s' agrancixheut après Amant (J. Calozet). Ni t' agranci nén, valet, ni t' agranci nén ! ti bea vî tins ni rvénrè nén (L. Mahin). Loukîz a: s’ alanmi. F. s'ennuyer, se morfondre, regretter, déprimer, avoir le cafard, la nostalgie. >> Dji m' agrancixheu d' vos rvey: u dji m' a agranci après vos: Franwal: ahåyant po: "tu m’as manqué"; Ingl. "I missed you". >> s’ agranci après s’ payis: aveur li tins loin après s’ payis, po onk, ene k’ est å lon. Nl. heimwee. 4. rixhiner so l' ovraedje. Ni vs agrancixhoz nén cwand on vs dene åk a fé ! I s' agrancixh di rfé l' toet. F. rechigner à, répugner à, s'épouvanter à l'idée de. Etimolodjeye: bodje gran u grin riscôpé di grangrin, betchete a-, si fé divni come do grangrin (c' est ene rediveuse etimolodjeye). | agrancixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "s' agranci". F. attente impatiente, regret, cafard, nostalgie, déprime. | agrancixhant, agrancixhante [addj., purade padvant] k' agrancixh. C' est agrancixhant d' vey voltî ene djin, ki n' vos rwaite nén. F. ennuyeux, cafardeux, déprimant.
agrandi [v.c.] 1. rinde pus grand (on poirtrait, evnd). Loukîz a: zoumer. 2. rimete di l' aiwe dins (del sope evnd). Loukîz a: ragrandi, ribatijhî. Etimolodjeye: bodje grand, betchete a-. | agrandixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "agrandi". F. aggrandissement. | agrandixhmint [o.n.] agrandixhaedje. Dji va fé èn agrandixhmint d' sope: dji n' a nén l' tins do rfè del novele. F. aggrandissement, rallongement, dilution.
agriper I. [v.c.] sicroter. T' fåt fé ses papîs: les djins t' agriprént tot. F. voler, extorquer, prendre, chiper. II. s' agriper [v.pr.] s' agritchî. F. s'agripper.
agritchî I. [v.c.] ataetchî, acrotchî. Agritche li crotchet a ç' måye ci. Agritchîz l' tchinne dins l' anea. F. accrocher. 2. apicî (avou ses doets), et n' pus låtchî. Dj' a stî agritchî pa ene ronxhe. C' est todi l' grand vude, et les doets ki rmouwèt sins agritchî les stoeles (M. Slangen). Li lune monte et s' agritche avou l' tchinne ou l' doyåd (L. Lagauche). On dit eto: agrifter. F. agripper, accrocher. 3. adawyî (ene djin k' on vout divni s' galant, si crapåde). F. accrocher, harponner, séduire. 4. ariver a-z aveur. I n' a ddja seu agritchî on dmey diplôme (Chantal Denis). F. décrocher. 5. emantchî. C' est on filou ki waite di vos agritchî. F. tromper, escroquer, filouter, duper. II. s' agritchî [v.pr.] 1. (lu-minme) si pinde après. I s' aveut agritchî a on bouxhon po poleur sôrti d' l' aiwe. Li ptit verat, i s' a bén agritchî après l' cawe do tchår ! F. s'agripper. 2. èn nén leyî ouve, voleur ariver. On dit eto: rener. F. s'accrocher, s'efforcer, s'évertuer. 3. (n' on l' ôte) s' apougnî. F. s'empoigner, se colleter. Disfondowes: agritchî, agridjî, aglidjî, agritcher, agritchè. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje gritche, avou l' betchete -a d' atelaedje.
agu ! [mot-brut] brut d' on ptit påpåd. I fjheut des "agu, agu" tot tinkiant s' boke et tot mostrant ses djezîs tot rôzes (J. Calozet). F. areu.
aguèce, aguesse rl a: agaesse.
aguêje rl a: agåjhe.
aguintchî I. [v.c.] må abiyî (ene sakî). Kî çki vos a-st aguintchî insi? II. s' aguintchî [v.pr.] si må moussî. F. s'accoutrer, s'affubler. Etimolodjeye: viebe fwait so guintche avou l' betchete a- (si moussî a guintche). | aguintchî, aguintcheye [addj., purade padvant] må ecayté. Elle est todi bén må aguintcheye. Waite on pô come vo l' la co aguintcheye! Dj' aveu todi stî aguintchî dins des gros sårots pus rade ki moussî avou del dintele (L. Hendschel). F. accoutré, (mal) vêtu. | aguintchmint [o.n.] laide manire di s' moussî. F. accoutrement. | aguintcheure [f.n.] mousmints må arindjîs. F. accoutrement, défroques, nippes.
ahågnî rl a: ahåyî.
ahan [f.n.] waeyén-tins.
ahavter I. [v.c.] 1. agritchî Mi cote a dmoré ahavtêye après les spenes. Ådzeu, sol buk di l' åbe, li fonne boutrece a dischindou di dijh cintimetes, et dmorer la ahavtêye (L. Mahin). F. accrocher, attacher, fixer. 2. rastroeti, raptiti. F. rapetisser, rétrécir. II. s' ahavter [v.pr.] dimorer agritchî. Les ptitès voyletes sont come ahavtêyes å pindant des tienes (L. Mahin). Tansou s' a ahavté après les coines del biesse et n' a pus volou bodjî (L. Mahin). F. se river. Disfondowes: ahafter, ahaftî, âftè, after. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje havet avou ene betchete a- d' atelaedje. | ahavtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ahavter", copurade, cénk a on mousmint. F. accroc, déchirure. Disfondowes: ahaftèdje, âftadje, âftâdje. | ahavteure [f.n.] cénk a on mousmint. F. accroc, déchirure. Disfondowes: ahavteure, âftûre.
ahåyî I. [v.c.] esse bon po Vos vloz prinde condjî li mårdi d' Påke eto; iva ! Ça m' ahåye. C' est on mot k' ahåye po ratourner "a beau mentir qui viént de loin". Cola n' a bén seur nén tos ces passe-tins la; i n' a co nole feme a s' conte et, cwè k' il inme dedja les crapådes, li vijhene ni lyi ahåye gote (S. Fontaine). rl a: covni, arindjî. F. convenir. | ahåyant, e [addj.] k' ahåye, ki vént bén a pont. Coinrece payis d' Lidje.
ahener (codjowaedje) [v.c.] (mot d' cinsî) 1. greter ene tere avou des îpes, on rustea, u ds ôtès usteyes, divant del semer, po dismantchî les rukes. Li tere est hole, i gn a nén des groumiotes, i gn årè nén mezåjhe di l' ahener. rl a: brijhî, ringyî, rusteler. F. herser, ratisser. 2. bouter fer, ovrer durmint. F. peiner. Disfondowes: ahèner, a.èner, ahènè, a.ènè, ayèner. Etimolodjeye: viebe "haner" (shofler, tot stindant l' linwe, pask' on-z ahenéve tot saetchant des grossès îpes al mwin); betchete a-. | ahenaedje [o.n.] rahenaedje. Vola tos les semés fwaits, fijhans pår l' ahenaedje. F. hersage, ratissage, recouvrement des semances. Disfondowes: ahènèdje, ahènadje, ayènadje, ayènâdje. | ahenire [f.n.] pitit tchamp metou dilé l' måjhon, k' on rahene comifåt, et planter des verdeures. Dins l' ahenire, gn a veut sovint des åbes a fruts elle esteut recloyowe avou ene håye. I sont tot près d' noste ahenire (J.C. Benoît). rl a: paxhi, cortiaedje. F. verger, enclos. Disfondowes: ahanîre, ayènêre, ah'nire, ahènîre.
ahesse I. [f.n.] sacwè k' ahesse, copurade: 1. usteye. Les ahesses d' on pexheu, d' ene cujhnire. Li pus bele ahesse a-z ofri al mariêye, c' est on rlave-schweles. Prindoz sogne do diccionaire d' inglès: c' est ene ahesse por vos cwand vs seroz ås scoles. F. chose utile, matériel, ustensile. 2. (v.m.) bastimint lérece ki vént bén a pont dins ene måjhon (cabinet, forni, abatou). Èn abatou a costé d' ene coujhene, c' est ene fameuse ahesse. C' est ene måjhon qu'a totes ses ahesses. F. commodité, aisance. 3. (v.m. d' droet rurå) passaedje po ndaler dins on tchamp reclô. >> voye d' ahesse: voye k' ene sakî est oblidjî di vs leyî so s' tchamp por vos aler å vosse, k' est reclôs sins voye. Dji vs waerantixh k' i gn a ene voye d' ahesse ki passe al coine di leu corti. F. servitude. 4. (imådjreçmint) feme k' on pout åjheymint ahessî (coûtchî avou leye) On voet bén a ses airs ki c' est ene ahesse. F. allumeuse, charmeuse, séductrice. II. les ahesses [f.n.t.pl.] 1. usteyes k' i fåt po on mestî. Il a ddja atchté totes les ahesses di veterinaire. rl a: cayet. F. l'équipement, le matériel, les accessoires, l'attirail. 2. meubes, ekipmint d' ene måjhon. >> awè totes ses ahesses: a) awè ene bele måjhon avou tot çk' i fåt, tot cåzant d' ene djin. F. être bien installé(e). b) awè tos ls ekipmints (såle di bagn, cabinets, radjondaedje al corante aiwe, al loumire, å telefone), tot cåzant d' ene måjhon, d' ene veye. Voess totes les ahesses des grandès veyes, djo ! F. commodité, facilités, luxe, confort, standing. 3. (po rire) seke di l' ome. Divins on live porno, li feme dit: "Cwand ki dj' voeya ses ahesses, dji sinta k' dj' aléve awè bon dins tot m' coir". Disfondowes: ahesse, ayesse, a.esse. Etimolodjeye: sivierba di "ahessî".
ahessî I. [v.c.] diner a ene sakî çou k' il a dandjî po esse a si åjhe, copurade: 1. forni des martchandijhes. C' est lu k' ahesse totes les grossès boesses po les meubes di buro. F. fournir, équiper, approvisionner, pourvoir, subvenir. >> esse (bén) ahessî: aveur çou k' i fåt. Avou vosse novele sitouve, vos estoz mî ahessî. Dji so-st ahessî e tchåsses, dj' end a bén cénk pwaires. Il est bén ahessî: si feme a yeu ene djermale (ramexhné pa Carlier & Bal). F. être bien équipé, outillé, fourni, achalandé, combler. >> esse må ahèssi: a) èn nén aveur çou k' i fåt. b) aveur èn ome, (ene feme) k' on n' s' atind nén avou lu (leye). Franwal: ahåyant po: être dans une situation déplorable. 2. vini a pont, bén siervi. Çoula m' ahesreut bén. Vosse pitite machine a keude a manike m' a bén ahessî. F. être utile, venir à point, point, dépanner, servir. 3. continter (ene pratike). F. contenter, satisfaire, servir (un client). >> èn sawè ké pratike ahessî: awè d' l' ovraedje a make. F. refuser des clients. 4. (tot cåzant å rvier) diner ene sacwè ki n' covént nén, riçure ene sakî d' ehalant. Bén jourdidju, on srè beazebén ahessîs avou ça ! >> esse ahessî: a) esse emantchî. F. être dupé. b) esse må sorprin(jhe). Gn årè des droldumint ahessîs, cwand k' on-z årè les rzultats des vôtaedjes. F. combler (ironiquement), avoir une mauvaise surprise. 5. (tot tuzant å seke). coûtchî avou. Il a minme ahessî si prôpe matante. F. coucher avec, faire l'amour à. 6. (tot cåzant å rvier) a) bate Il ont bén ahessî l' hapeu d' otos. F. rosser. b) coixhî. I s' a fwait ahessî el fosse, il a dmoré troes moes djus. rl a: acsure, må arindjî. F. blesser. c) zigouyî, touwer. Ont i ddja ahessî leu pourcea ? Wice avoz vs ahessî Graphopoulos; å Gaiy-Molén, sol pavêye ? (P.H. Thomsin). F. tuer, abattre, supprimer, exécuter, occire, achever. II. s' ahessî [v.pr.] 1. s' ehustiyi, s' atchter, aki, prinde avou lu åk k' on-z a dandjî. Elle est evoye s' ahessî å botike. Vla co kékes beas mots walons po s' ahessî. F. s'outiller, s'équiper, se munir de. >> On s' doet ahessî come on pout: a) i fåt fé avou çk' on-z a. F. s'accomoder, se contenter de ce que l'on a. b) si siervi lu-minme (tot hapant ene sacwè). 2. fé ses coûsses. On va a Biarin l' mårdi pou s' ahessî po l' samwinne. F. s'approvisionner, faire son shopping. Disfondowes: ahessî; ayessî, ahessi (4inme grope: nos ahessihans), ahessi, ayessi, ahessè, a.esser. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do vî francès "aaissier" (mete a si åjhe). | ahessant, e [addj.] k' ahesse, copurade: 1. k' ahesse raddimint ene pratike. Dji n' irè pus e ç' botike la, les djins sont trop pô ahessants. F. serviable, obligeant(e), prévenant(e) (envers un client). 2. ki vént bén a pont. E scrijhaedje walon, "nel" et "del" sont des ptits etroclas mo ahessants. F. utile, commode, pratique. | ahessåve [addj.] 1. ahessant(e), copurade: a) ki vént bén a pont. C' est on meube bén ahessåve. rl a: djinti. F. utile, pratique, efficace. b) bén tuzé(êye) po k' on soeye a si åjhe. C' est ene måjon mo ahessåve. F. bien conçu(e), commode, confortable. c) ki sieve et ki plait. Nole Istwere n' est pår vraiye nè pår fåsse; tote Istwere est ahessåve po ene sakî, a on moumint dné (L. Hendschel). F. utile, profitable, avantageux(se). 2. ki pout esse ahessî (k' on lyi pout abouter des martchandijhes). Cisse pratike la n' est pus ahessåve, veyanmint k' ele ni paye nén. F. livrable. Disfondowes: ahessauve, ayèssauve, ahessihâve, ahessaube, a.essâpe. | ahessûle [addj.] ahessant(e), k' amine des bons rzultats. Voste idêye d' egadjî des studiants po les vacances a stî mo ahessûle. F. intéressant(e), efficace, efficient(e). Disfondowes: ahessûle, ahessihûle, ayessûle. | ahessaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "ahessî", copurade: apoirtaedje d' ene martchandijhe. L' ahessaedje a vosse måjhon ey e cénkinme vitesse: c' est Pizza-Home. rl a: aboutaedje. F. approvisionnement, fourniture. Disfondowes: ahessèdje, ahessadje, ayessadje. | ahesmint [o.n.] 1. ahessaedje. F. fourniture. 2. ahesse. F. objet utile. Disfondowes: ahesmint, ayesmint. | ahessance [f.n.] åjhmince. F. facilité. Disfondowes: ahessance, ayèssance. | ahessa [o.n.] ahesses, usteyreye. Dins ene PME, ci n' est nén les bastimints ki ruvnèt l' pus tchir: c' est tot l' ahessa. F. matériel, biéns d'équipement. Disfondowes: ahessa, ayessa. | ahesseu, ahesseuse u ahesresse [o.f.n.] li ci (cene) k' ahesse (ene sacwè a ene sakî), copurade: 1. Li ci (cene) ki fornixh des martchandijhes. Dinltins les martchands d' lacetes, ki tournént les viyaedjes avou totes sôres di cayets, c' esteut zels les ahesseus des ptitès djins. Leila, vôriz m' fé l' totå des contes "ahesseus" et l' ci des contes "pratikes al croye"? On comi-voyaedjeu, c' est ene djin ki s' mestî, c' est d' tourner avå les pratikes po fé vinde les martchandijhes d' èn ahesseu. F. fournisseur (euse). 2. ahesseu d' comeres [o.n.] onk ki coûtche tofer avou des femes. rl a: cougneu. F. baiseur invétéré. 3. ahesseu copurade: ahesseu a l' Etrernete, li ci ki fornixh li loyén al rantoele daegnrece; Vost ahesseu, c' est Belgacom ? rl a: Etrernete-ahesseu; F: FAI (fournisseur d'accès internet).
ahessî: Vochal, "ahessî" vout dire "touwer" (Maigret et l' danseuse do Gaiy Molén).
ahiver [v.c.] 1. fé crexhe, planter, cultiver. Il ahivèt del moståde. Il ahivèt des dinrêyes so les tienes. Nowè esteut-st on cultiveu, on tcherweu; c' est lu k' a-st ahivé li vegne, k' end a rascodou les reujhins, k' els a stoirdou et les fé carmoujhî po fé do vén (L. Mahin). 2. amonter, mete so pî. C' est lu k' a-st ahivé ci ptite cinse la, tot seu avou s' feme. E 1887, on rmeta eshonne les hamteas tot-z ahivant li comene di Bévurcé. Dins "Å raploû-tot des walons", Lorint Hendschel mostra comint, podbon, on pleut-z ahiver on diccionaire di tot l' walon. C' esteut tins di m' prumî voyaedje e Rwanda, e 1988-89, ki dj' a-st ahivé les pexhreyes di Mwengo (L. Mahin) rl a: enonder, escoursi. F. fonder, construire, édifier. 3. fé skepyî ene sacwè ki n' egzistéve nén. Dj' ahivans des moxhons sins êyes et des fleurs ki pouwèt l' solea (G. Smal). F. inventer, imaginer, créer. II. s' ahiver [v.pr.c.] 1. parvini a awè (on bén) pitchote a midjote. A foice di spårgnî, i s' a ahivé ene pitite cinse dinq on viyaedje so Smwès (G. Lucy). F. se construire, se bâtir. 2. [v.pr.s.c.] bén crexhe et divni stocasse, tot cåzant d' ene plante. Mes celeris n' sont nén co ahivés assez po les polou rpiker. Leyîz les s' ahiver cor ene ûtinne di djoûs divant d' fé vos pairs (A. Lurquin). F. lever, se fortifier. Disfondowes: ahîver, ayîvè, ayîver, a.îver. Coinrece payis d' Lidje, di Nameur, di Dinant. Etimolodjeye: bodje tîxhon heffen (lever), betchete a- (fé lver). | ahivaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "ahiver" u "s' ahiver", inte di zels: a) cultivaedje. On n' tuze nén ki l' ahivaedje di coca, di hachich et d' pavwer fwait viker, al boune, dipus di 50 miyons d' djins, sovint des ptits cultiveus dins les pus pôvès coines des pus pôves payis (L. Mahin). F. culture, plantation. b) bon crexhaedje (d' ene plante). F. bonne pousse, bonne levée, bonne croissance, bon développement. c) cominçmint, demaraedje. C' esteut å moumint d' l' ahivaedje del societé. rl a: kiminçmint, sikepiaedje, enondaedje. F. création, fondation, premiers balbutiements, construction. | ahiveu, ahiveuse u ahivresse [o.f.n.] li ci (cene) k' ahive ene sacwè. F. cultivateur, planteur, producteur (agricole); créateur, fondateur, constructeur. Kî çk' esteut dins les ahiveus del "Rantoele" ? rl a: askepieu, enondeu.
ahouwer 1 I. [v.c.] mete a houte (del plouve, di l' aiwe). Les violîs ahouwént les amours des lurteas (A. Lovegnée). F. protéger, abriter, sauvegarder. II. s' ahouwer [v.pr.] si waeranti. Si nos nos volans siervi di l' informatike po s' atôtchî avou l' keur å lådje, nén racatuzer meye côps çou k' on pout u n' pout nén dire, i fåt mete inte di nozôtes, noer so blanc, les bårires po s' ahouwer des dandjirs (Y. Paquet). F. se préserver, se protéger, se garantir, se soustraire, se garder. | ahouwaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ahouwer 1"; plaece po s' mete å rcoet. Wice voloz vs ? :: å solo :: Est ç' èn ahouwaedje ? (A. Lovegnée). Loukîz a : r(i)coet, åvrûle, coete, ahoute F. abri, protection, préservation, garantie, sauvegarde. >> ahouwaedje informatike: tos les sistinmes po k' des hacneus ni vegnnuxhe nén si herer dins les copiutreces d' ene soce. F. sécurité. Etimolodjeye: viebe houwer, betchete a-. | ahouwa [o.n.] (mot d' houyeu) 1. ahouwaedje. F. protection. >> toet, pouyî d' ahouwa: toet d' plantche metou ådzeu des houyeus po k' i n' plouve nén sor zels (di l' aiwe del houyire). F. toiture de protection. >> casse, berikes d' ahouwa: casse, berike po vs waeranti l' tiesse, les ouys. F. casque, lunettes de protection. 2. (mot d' éndjolisse) sistinme po waeranti les rantoeles d' éndjoles do hacnaedje. F. système de sécurité. Etimolodjeye: cawete -a. | ahouwmint [o.n.] (mot d' houyeu) bwejhlaedje po waeranti les ovrîs dins ene taeye. I gn a bråmint d' l' ahouwmint cial, i flaire li moirt ! Cwand les måjhires sont bounes, n' a nol ahouwmint (ramexhné pa J. Haust). F. renforcement de paroi.
ahouwer 2 [v.c.] criyî waeraxhmint so (ene sakî, ene biesse). Il ahouwe tot l' monde. I m' ahouwa come on tchén. F. injurier, insulter, invectiver, engueuler. Etimolodjeye: viebe houwer, (refoircixhante) betchete a-.
aide-maçon, aide-marxhå, aide-boledjî, aide-djårdinî [o.f.n.] djonnea (djonnete) k' aide li maçon, li marxhå, li boledjî, li djårdinî, et aprinde li mestî. F. apprenti(e), stagiaire. Etimolodjeye: no d' acolaedje viebe + coplemint.
aidî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. diner on côp di spale (on côp d' mwin) a (ene sakî). Dji l' a stî aider po ses fours. Djel vôreu bén aidî, mins dji n' pou nén (ramexhné pa M. Francard). F. aider, épauler, seconder, assister. >> n a si pô ki n' aide; u: pôk aide et rén n' aide; u: n a si pô ki boute ki n' aide: ene miete d' aidance, ki pô ki ç' soeye, fwait do bén. >> vo vs la bén aidî, asteure !: vos avoz fwait ene sacwè disconsyî, et vs estoz aroké (êye). rl a: avancî. F. avancé(e). 2. fé rweri, tot cåzant d' ene drouke. Dji m' sin dedja aidî. F. soulager. II. s' aidî [v.pr.] 1. si dner des côps d' mwins a n' on l' ôte, aidî onk ki vs raide. F. s'entraider. >> Cwand deus pôves s' aidèt, li bon Diu ndè reye: ecoraedjmint pol solidaristé inte les ptitès djins. 2. bouter, dins l' ratourneure: Aide tu et l' bon Diu t' aidrè. III. [aidant viebe] diner on côp d' mwin po (+ viebe). M' aloz vs aidî roter disk' a Måmdiy ? (J. Brumioul). Dji vs va aidî rtrover des foices e fén fond d' vosse coir (J. Brumioul). Croejhete: piceure pår walone d' emantchaedje do viebe "aidî" sins dvancete, sol modele do Ny "helpen". Disfondowes: êdî, édî, êdi, édi, êder, éder, êdè, indî, inder. | aidant, e I. [o.f.n.& addj.] li ci (cene) k' end aide èn ôte; sacwè k' aide a fé ene ôte sacwè. Ureuzmint k' dj' aveu on bon aidant po tcherdjî a l' ansene avou mi. C' est ene bone aidante pol coujhene (ramexhné pa M. Francard). Po bén des ovraedjes, ça fwait plaijhi d' aveur èn aidant. Dji n' a nén dandjî k' on m' mete des aidants po fé mi ovraedje. Dji vs prezinte "Ké walon po dmwin", on live sicrît pa Lucyin Mahin, et dipus d' vint aidants et aidantes. F. aide, assistant(e), collaborateur (trice), adjoint(e), auxiliaire. >> aidant viebe: (mot d' linwincieus) viebe metou dvant èn ôte, k' endè candje li sinse. E walon, les pronos coplemints si metèt divant l' aidant viebe. Lisse des aidants viebes: esse, aveur, poleur, voleur, saveur, oizeur, fé, aidî. II. aidant [o.n.] 1. (v.m.) ancyinne manoye. Divant 1600, on patår del Braibant valeut cwate aidants; li cårlusse di Lidje valeut vint patårs et, divant 1600, come nos l' avans dit, vint aidants. (N. Lequarré). >> i m' payrè cwand les aidants åront des djambes: i n' mi payrè dandjreus nén. >> c' est come cwate aidants on patår: c' est parey, ça a l' minme valixhance. rl a: çanse, mastoke. 2. des aidants [o.n.t.pl.] des cwårs. T' as on foirt paymint a fé et i t' manke des aidants, cwè fwaiss ? Pocwè ni rcwire-t on nén après èn eplocta siconte del malåria?:: Ça s' pôreut bén k' on-z endè trovreut onk si on-z î metreut des aidants assez (L. Mahin). rl a: liård, patår, sô, çanse, picayon. F. de l'argent, du fric, du financement, des fonds. >> aveur des aidants: esse ritche. >> mete des aidants so cresse: sipårgnî. >> si dj' so sô, c' est d' mes aidants: risponse d' ene sôlêye a onk ki trove a rdire: sinse: ça n' ti rgåre nén: dji m' sôle avou mes cwårs. >> i tént ås aidants u: ses aidant lyi tnèt tchôd: c' est on pice-crosse, ki ramasse les cwårs. >> des aidants djins et des aidants cwårs: djeu d' mot so les deus sinses do mot "aidants". Franwal: ahåyant po: des moyens humains et matériels. Pondants eyet djondants: Li manoye å vî payis d' Lidje. Disfondowes: édant(e), êdant(e), êdont(e), indant. | aidance [f.n.] accion do ci k' end aide èn ôte. F. aide, assistance, secours. I n' ont pont yeu d' aidance di leus efants. Li hierdî, c' esteut sovint èn ome k' aveut dandjî d' aidance: soeye-t i èn ôrfulin, soeye-t i èn ome sitroupyî å bresse u a l' ouy (L. Mahin). Disfondowes: édance, êdance, êdonce, indance. | aidaedje [f.n.] aidance. Dj' a les pinses k' i fåreut, pol motî francès walon, ene ôte modêye, diferinne, ene nén syincieuse modêye, djusse èn aidaedje po les raprindisses come mi poleur mî djåzer (P. Saratchaga). F. aide. | aideu, aideuse u aidresse I. [o.f.n.] 1. aidant(e). Il åront dandjî d' cwantes aideus et des aideuses po fé leu dinner d' mariaedje ? F. aide. II. aideuse [f.n.] saedje-dame. F. sage-femme. Disfondowes: êdeu, êdeur, êdeuse, êdresse. | aidåve u aidûle [addj.] 1. ki pout esse aidî. rl a: målaidåve. F. secourable. 2. k' aide voltî ls ôtes. rl a: siervice \ siervicire. F. serviable. Disfondowes: êdauve, êdâve, êdaule, êdâle. | aide I. [f.n.] aidance. I breyént a l' aide et gn av' nolu ki vneut. F. aide, secours. II. [o.f n.] 1. aprindisse. I vs fåreut prinde ene aide. rl a: aide-maçon. F. apprenti, aide. 2. aidant(e). >> aide di camp: oficî k' aide on prezidint, on djenerå. >> aide familiåle: feme ki passe dins ene famile po replaecî l' mame, cwand elle est malåde, k' ele ratind, evnd. | aidea [o.n.] (mot d' carioteu) pitite djîsse di fier, assez coûte, po sorlever des pires. F. crampe, levier, pince. Disfondowes: êdia, êdê, indê.
aidî djus [vierbire a spitron, a coplemint] aidî (ene sakî) a distcherdjî ene tchedje. Aidîz m' djus, dji n' è pou pus (ramexhné pa J. Haust).
air 2 [o.n.] (v.m.) 1. åre did dinltins, fwait avou on flitchant bwès tinkyî pa ene coide, et k' on saetche des flitches (baguetes avou ene ponte di fier) avou. rl a: airtchî. F. arc. >> air d' årbalesse: boket d' l' årbalesse, la k' on mete li flitche. F. arc d' arbalette. 2. sacwè k' a l' minme cogne. rl a: årvô, årcåde, airdiè, årtcheure, air-gode, åtche. F. arc, cintre, arcade, arche. >> air di dragon: baguete di fier riployeyes, ki fjhèt l' basti d' on dragon volant. F. arc de cerf-volant. >> djambe d' air: maçonreye fwaite ådfoû, po stançner les meurs, et ki toute sol meur pa èn air. Li djambe d' air est on måjhnaedje tipike des eglijhes gotikes. I fåt ene djambe d' air tos les cénk metes inte les pegnons (A. Carlier & W. Bal). rl a: sitançon, budea. F. arc-boutant. Ingl. butressing. >> Rowe des Airs: no d' ene rowe di Lidje. 3. (mot di speleyo) trawa d' ene rotche castinnixheuse, djusse dizo l' copete, k' a l' cogne d' èn air. rl a: trawêye° rotche. >> l' Air: no d' ene rotche del Basse Aiwe d' Oûte, ribatijheye pa rdoblaedje "Årcåde a l' Air". Disfondowes: ê, êr, ér, êres (femrin pluriyal), ark. Etimolodjeye: latén "arcus" (minme sinse); rl a: åtche.
odzeu: èn air d' årbalesse (Daegntoele). a droete: djambe d' air al catedråle Notrudame di Paris (Daegntoele). |
airbalesse rl a: årbalesse.
airdiè [o.n.] forveyou air, di set coleurs, ki s' fwait e cir cwand i ploût et k' i fwait do solea. L' airdiè provént do dismantchaedje del blanke loumire dins les gotletes di plouve, e diferinnès loumires di coleur, di tchaeke si waxhlire. C' ît ene loumire, èn airdiè ki rewoeyive les cours (M.L. Ledrut Choisez). rl a: åtche-Diè, coroye sint Djan, croes sint Djan, corone sint Djan, roye sint Djan, poite do paradis, voye do Bon Diu, loyeure do Bon Diu. Disfondowes: êrdiè, érdiè, êrdiow, êrdië, êrguiè, èrdiè, lêrdiè, lêrdia, ardî, ardi. Miersipepieuzmint el notûle ALW 3.66. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no (air) + ôte no (Diè).
odzeu: airdiè (poirtrait saetchî pa Mårtene Mahin). a droete: "D' oraedje en airdiè", ene ramexhnêye di rimeas da C. Quinet, e walon del Lovire. |
airtcheure rl a: årtcheure.
airtchî, airtchire [o.f.n.] 1. esportif (esportive), sôdård did dinltins, ki saetche des flitches avou èn air. rl a: årbalestrî. F. archer. 2. airtchî [o.n.] rayire (trô par la k' on tape ene sacwè el cåve), avou si dzeu e cogne d' air. rl a: lårmî, rayire, calonire, loukete, sipira; rl l' mape a "rayire". F. soupirail. 3. airtchî [o.n.] oujhea, ki rshonne ås orondes cwand i vole, mins k' a ene cogne foirt diferinne: ene pus coûte cawe, et des pus longuès aiyes ki prindèt come èn air cwand i vole. I va dins ene famile a pårt (famile ås airtchîs, apodifômes). L' airtchî n' vént nén al tere: i hape des moxhes, et minme doirmi et si rprodure tot volant. Vochal vinou l' airtchî Po magnî l' araegne ... Pôve moxhe, ki n' ti såvéves tu ? Wice don? Pa drî les cabus (cråmignon). rl a: årbalestrî, årbalesse, albatrijhe, mårtinet. F. martinet. Ingl. black (common) swift. >> sôres d' airtchîs: a) l' airtchî ordinaire e sincieus latén Apus apus li seul ki poite a niye (k' acove) el Walonreye; b) li bladje airtchî (Apus pallidus); c) l' airtchî a blanc vinte (Apus melba, rilomé Tachymarptis melba) k' acove ezès payis del Mitrinne Mer. Bråmint des racsegnes so ls airtchîs (en inglès) vocial. 4. (imådjreçmint) pitite mwinre djin. F. gringalet. Disfondowes: êrtchî, êrtchi, èrtchî, êrtchîr, aurtchî, auritchî, ârtchîr, artchî, archè, êrtchîye (femrin), arcîye (f.), êrîtche (f.); êrtchîre, êrtchêre, archêre. Etimolodjeye: bodje latén "arcus" (air); cawete di mestî: -î, femrin erîlé po les mots avou R + cossoune + î.
odzeu: èn airtchî apicî; odzeu å mitan: èn airtchî ki vole. a droete: deus airtchîs ristopés (poirtraits saetchîs pa J. Adam). | ene airtchire. |
airvô rl a: årvô.
Aisemont rl a: Ezemonts.
Aisomont rl a: Åjheamont.
aiwe I. [f.n.] 1. likide k' i gn a l' pus sol daegn, ki totes les vicantès sacwè ont dandjî, ki si essegne tchimike est H2O. rl a: yô. >> avni a ses aiwes: ariver la k' on vout-st ariver. Louke, dji t' va acsegnî l' piceure po-z ariver a tes aiwes (A. Maquet). F. atteindre son objectif, son but. >> esse tot èn ene aiwe: esse sonkenaiwe. >> ça a tcheyou a l' aiwe: c' est rovyî, abandné. On dit eto: so flote. 2. ru, rivire, mouze. F. cours d'eau. 3. basse, aiwe ki n' court nén. F. point d'eau. >> c' est todi l' aiwe ki doime ki neye: a) i fwait pus riskeus d' aler åtoû des basses ki des corantès aiwes. b) les djins ki n' dijhnut rén sont cobén les pus toursiveus. F. Méfiez-vous des eaux dormantes. >> Grande Aiwe: Oceyan. On dit eto: Grande Basse. F. Océan. II. les aiwes [f.n.t.pl.] 1. grossès aiwes. Gn a des plaeces dilé Han k' ont yeu les aiwes deus ans en erote. F. inondation. 2. (radoucixhant mot) xhlé. >> låtchî les aiwes: aler al raiwire (pixhî). >> rodjès aiwes: maladeye ki les djins, les biesses pixhèt rodje. F. hématurie. Disfondowes: êwe, éwe, ëwe, euwe; Gm. âwe. | aiwî [o.n.] 1. fontinne, cråne, sourd d' aiwe. F. point d' eau. 2. saiwoe. Dji tuze d' astampêye astok di l' aiwî ki dji rneteye mes canadas ddins (Emile Gilliard). F. évier. Disfondowes: êwî, euwî. Etimolodjeye: cawete -î. | aiwiaesse [addj., purade padvant] avou bråmint do djus, mins sins waire di sawoura, tot djåzant d' on frut. Disfondowes: êwièsse, êwiasse, âwiyasse. Etimolodjeye: cawete -aesse, ristitchî Y.
Aiwe d' Oûte u Aiwe-d'-Oûte [no d' aiwe] aiwe ki court e l' Årdene, et s' maxhî a Mouze a Lidje.
Aiwe di Vesse u Vesse [no d' aiwe] aiwe del Walonreye ki prind sourd sol Fagne, nén lon des viyaedjes almands di Conse eyet del Reutxhene, cori so Vervî, pu s' aler maxhî a l' Aiwe d' Oûte ene miete divant Lidje.
åjhe [f.n.] 1. estance k' on î est bén. Metoz vos a voste åjhe. 2. (v.v.m.) tere ki n' est ni da on signeur, ni d' ene abeye. | åjhmince [f.n.] 1. åjhe (tere ki n' est ni da on signeur, ni d' ene abeye), la k' les djins do viyaedje polèt aler fé paxhe leus biesses. F. aisance, terrain communal, pâturage banal. >> C' est ene beguene disk' ås djnos, et padzeu,c' est d' l' åjhmince: c' est ene feme ki coûtche avou tolmonde. F. fille facile. >> A l' Åjhmince: no d' ene plaece di Bovgnî. 2. åjhminces: ahesses (d' ene måjhon), bastimint lérece ki vént bén a pont dins ene måjhon (bouwêyreye, forni, abatou). C' est ene måjhon avou totes les åjhminces. F. commodités, annexes. 3. cwålité di çou k' est åjhey a fé, a handler; sacwè ki vs vént bén a pont. Les Vagons-Léts Påkea vos ofrixhèt des grandès åjhminces po voyadjî rade et avou totes vos ahesses. Tot tuzant ås åjhminces k' il aveut avou ses cwårs bén metous e plaece, i troveut ki s' feme aveut la yeu ene clapante idêye (P.Maudoux). Gn a minme èn otobusse k' amoenne des djins d' å lon; c' est ene åjhmince, savoz ! (C. Binamé). F. facilité, commodité, aisance. 4. droet di fé ene sacwè a si åjhe (sins aler disconte les lwès et les rîlmints). Ci scrijhaedje cial a stî eplaidî so les fis avou l' åjhmince do scrijheu. Dins l' societé Rûsse, a falou ratinde 1950 po ki l' feme marieye polaxhe amonter on botike sins l' åjhmince di si ome (L. Mahin). L' Adjince Eternåcionåle po l' Enerdjeye Atomike ni parvineut nén a fé vôter ene åjhmince por zels poleur inspecter l' årmumint nawearin dås Israyelîs. Il aveut fwait vni on batea a Djakarta avou l' åjhmince di l' ambassadeur di Lidje al cour d' Orandje (L. Mahin). F. agrément, facilitation, autorisation, permission. 5. aidance. Voeyoz bén, ô, lalla, tot çki dji ramasse sol djournêye, avou l' åjhmince do Bon Diu, ebén, dji n' l' a ddja jamwais conté (L. Mahin). Faleut k' les politikîs dnénxhe leu-z åjhmince po l' walon raveur ene bele cåte di vizite emey li societé walone. F. grâce, accord, accomodement. 6. (mot d' bankî) sistinme di rotaedje d' on conte ki pout dischinde dizo zero. Investixhmint a-z ecwårler pa l' åjhmince sol conte Fortis. F. facilité (de caisse). Disfondowes: auh'mince, auhy'mince, âhy'mince, auhy'mêce, âh'mêce, aujmince, auhy'mince. | åjhea [o.n.] (v.v.m.) pitite åjhe (pitite tere ki n' est ni da on signeur, ni d' ene abeye). rl a Åjhô, Åjheamont.
Åjheamont, so plaece, èn Inssômont [n.pl.] hamtea d' Waene, e F. Aisomont.
åjhey, e [addj.] k' on fwait sins s' foirci. Ene ôte ki leye åreut tchawté avou s' vijhén; bawitch ! trop åjhey, hin, ça (C. Denis). rl a: målåjhey. F. aisé(e), facile, simple. >> fé° åjhey (+ viebe): esse åjhey po (+ viebe). Dj' a rmetou des pires divant l' gregne, po fé åjhey î aler (L. Remacle). F. être aisé de (+ viebe), faciliter (+ no). >> aveur åjhey (+ viebe sins dvancete divant): aveur åjhey po. Il a pus åjhey roter avou s' crossete. F. avoir des facilité pour (+ viebe). Disfondowes: auhèy(e), âhèy(e), âhi(ye), âhî(e), âjî(ye), âjèy(e), êhi(e), êhî(e), êjî(ye), êji(ye), aujî(ye), aujîy(e), auji (îye), aujî(te), êjile, êjîle, aujîle, aujèy(e). | åjheymint [adv.] d' ene manire k' on-z a åjhey. On l' pout åjheymint ricnoxhe avou s' blanke taetche sol hanete (S. Quertinmont). L' amour del veye, c' est ene raecene ki nos aloye al tere: on nel råye nén åjheymint (J. Spinosa). I n' volént nén ricnoxhe k' on boket d' bwès k' a dedja stî dins li stouve raloume åjheymint (J. Schoovaerts). F. facilement, aisément.
Åjhô, so plaece Aujô [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Aiseau rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité d' Åjhô-Préle. Dj' a trové dins on cofe da m' matante Fene d' Åjhô on vî live e latén ki raconte li batreye di Jules Cezår siconte des Nervyins, la astok, a Préle (J. Pirson). Etimolodjeye: walon "åjhea", avou l' fôme francesse del cawete -ea (-eau). Vîs scrijhas: Aiseau (1265), Aysau (1343).
Beguinaedje d' Ougniye, Åjhô.
Åjhô-Préle so plaece Aujô-Préle [n.pl.] novele comene intité del Walonreye, e F. Aiseau-Presles, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje des viyaedjes d' Åjhô, di Préle, di Pondlô, et d' Rojni.
åk [omrin prono] 1. ene sacwè. Ti vou dju dire åk, poyete ? (L. Mahin). Ki vos rwaitîxhe li walon pal cawe u pal tiesse, i gn a åk k' i fåt bén admete: il a ddja stî mî k' ådjourdu, edon ? (L. Hendschel). C' est cwand dj' a stî evoye dins-n on payis å lon et ki dj' a veyou k' on-z î cåzéve des diyalekes ki dji m' a dit: i m' shonne k' amon nozôtes, gn a åk insi ossu (J.F. Brackman). Por mi, dji voeyeu tolminme åk di drole dins on parey råjhonmint (J.P. Hiernaux). F. quelque chose. rl a: sacwè, kéke tchôze. >> nén tant åk (ki ça) u nén bråmint åk: a) nén grand-tchoi. Dji n' a nén dandjî d' tant åk, ô, signeur: dinez mu djusse a magnî troes côps par djoû ! F. pas grand chose. b) nén bråmint des djins. Gn aveut nén tant åk ki ça al fôre a Bastogne. F. pas grand-monde. >> C' est åk (po ça) ! u La åk, la !: a) c' est ene sacwè d' clapant. C' est åk, saiss, d' awè l' Etrernete a s' måjhon. Franwal: ahåyant po: c'est extraordinaire, fantastique, génial. b) c' est pår l' ahike, c' est sbarant. C' est åk po ça, saiss, avou les djonnes d' enute: i t' vont ddja coûtchî eshonne ki ça n' a nén co 16 ans. La åk, la: i s' vont surmint maryî, et k' ele ratind po dabôrd. Franwal: ahåyant po: C'est vraiment un problème, c'est terrible, c'est affolant, c'est fou, c'est dingue. >> waitî d' fé åk: sayî d' adjinçner ene sacwè, ene activité. I fåt waitî d' fé åk e walon el fôre a Libråmont. Franwal: ahåyant po: organiser une activité, prendre une initiative. >> åk inla: ene sacwè come ça. I s' loméve Kujinski, u åk inla. Franwal: ahåyant po: quelque chose d'approchant. >> Ci n' est nén åk por ti: ci cmere la est bråmint trop bele por ti. >> Cwand il a åk el tiesse, i n' l' a nén ôte pårt (u: ås fesses, u: e cou): I n' roveye måy si idêye. >> C' est åk et rén: a) ça n' a waire d' epoirtance, gn a rén avou ça (tot cåzant d' èn etrevén). F. C'est sans importance. b) ça n' a waire di valeur (tot cåzant d' on cayet). >> Il a co vlou fé åk et rén: il a fwait del laide ovraedje. >> Cwè çki c' est d' ça po åk ? a) Cwè çki c' est di ç' drole di cayet la ? Franwal: ahåyant po: Qu'est-ce encore cette bizarrerie ?. b) K' av' co fwait la d' tot foû-scwere ! Franwal: ahåyant po: Qu'avez-vous encore fait comme bêtise !. 2. do bén, des ritchesses. Li ci k' a åk ni s' endè vante nén (G. Lucy). F. bien matériel. >> Il a åk aviè lu: Il a do bén, des ritchesses di spårgnêyes po si an cas. >> on pô åk: ene miete di rindaedje, tot cåzant d' on cultivaedje, evnd. I gn aveut on pô åk dins vos rcenes e cortiaedje ? >> bråmint åk: tot plin. Gn aveut bråmint åk a fote evoye, saiss, dins les pwès. >> c' est ddja åk: c' est mî k' rén; c' est on ptit advintaedje k' on n' s' î atindeut nén; c' est l' prumire ascoxheye. Franwal: ahåyant po: C'est un premier pas, un premier acquis, une première étape. >> c' est ddja mo åk: c' est ddja bråmint. Sicrire po lu-minme, c' est ddja mo åk (P.J. Dosimont). Franwal: ahåyant po: C'est déjà pas mal. >> Kî çki m' vout dner åk; i voerè åk di bea: rima des efants po discandjî ene sacwè. >> åk di lu-minme: ene sacwè ki vos av' et k' les ôtes n' ont nén. Li pus ptit viyaedje tént a s' walon, åk di lumime, on l' pout bén dire (P.J. Dosimont). Franwal: ahåyant po: un caractère identitaire, une identité, une richesse. 3. åk di ( + omrin addjectif) ene sacwè di. Ass dedja veyou åk di si bea ? Fijhoz, Signeur, ki s' i mousse foû d' mes mwins ôte tchoi ki çki dj' åreu vlou... ki dj' el riwaitaxhe cwand minme come åk di bén reyussi (E. Pècheur). C' est åk di nén trop ragostant. >> C' est todi åk di drole: c' est a n' nén croere. Aben !, c' est todi åk di drole, di dju, come i s' rishonnèt (Y. Gourdin). >> gn a nén tant åk di bon: gn a waire di djins comifåt. Franwal: ahåyant po: guère de gens valables, honnêtes. A Bouyon, i gn a nén tant åk di bon; pu, fåt dire ki c' est on Francès k' a touwé ci ome la. >> To n' direus bén åk: Ça a l' air ene sacwè d' valeur, mins c' est rén. Franwal: ahåyant po: C'est de la pacotille. Disfondowes: auk, yauk, âk. Gm. âk. Etimolodjeye: latén aliquid (minme sinse); a l' atake et pa drî ene voyale si prononce avou on /y/ di beloyance (mins k' est nén sicrît el ortografeye do rfondou walon). Coinrece Årdene nonnrece & Payis d' Fumwè, d' Bastogne, do Tchestea.
åk: Li djîsse prumioûle do mot (y)åk divant les rfondaedjes (e bleuwe coleur), ki cotinowe so Gåme (divins: L. Remacle; Syntaxe du parler wallon de La Gleize, ritchaboré).
-ake [cawete] moite cawete foirt råle e walon, k' on rescontere dins des mots classikes (coviake, pelake) et avou l' minme valixhance, dins sacwants calcaedjes (Walake).
al 1 [divancete etroclêye] a li: etrocla del divancete "a" et do definixhant årtike "li" divant on no femrin ki cmince pa ene cossoune). Les deus scrijhaedjes (al, a l' ) sont-st acceptés. Aler al cåve. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "a l' " est pus novea (1900).
al 2 rl a: el 2. Coinrece Basse-Årdene et Coûtchant walon.
Ala [n.dj.] 1. li Bon Diu, en arabe. 2. (nén politicmint comifåt) lomaedje do diu des muzulmans, metou come diferin do Bon Diu. Zels, ci n' est nén l' Bon Diu k' i priyèt, c' est Ala. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F "Allah", vinant di l' arabe "al lah" (li Bon Diu).
alachî rl a: elaxhî.
alaidi rl a: elaidi.
albaltrîje rl a: årbalestrî.
albute rl a: halbute.
ale [f.n.] plante del mer, sins buk ni rcinêyes. F. algue.
Åle rl a: Yåle.
ålea rl a: ålon \ ålea.
alêdi rl a: elaidi.
aler astok I. aler astok di, conte [vierbire a coplemint] 1. aler buker conte ene sacwè. rl a: sitoker. F. se heurter à, se cogner à, buter contre. 2. fé èn accidint. Waitîz a vos di n' nén aler astok e-z eralant, la. rl a: sibeuler. Ingl. to collide. II. aler astok a [vierbire a coplemint] 1. esse a costé di, tot djåzant d' on boket (d' on tchamp). Dj' alans astok a Louwis Djî. F. être jointif, ive, mitoyen(ne) de. 2. aveur ene frontire avou, tot djåzant d' on payis. Si to rwaites bén l' mape, li Norvedje va astok al Finlande al fene copete. rl a: butant, dilé, addlé; rl a: sitok. F. être voisin de.
alére [o.n.] sacwè k' on-z a a lére. Dji moussa sol buro, et rwaitî l' moncea d' alére k' i m' avént ddja metou, por mi faleur ratourner les pus interessants (L. Hendschel). F. lecture.
ålner, ålnaedje rl a: ålon \ ålner, ålnaedje.
Al Noûvèye, Al noûve véye rl a: Li Nouve Veye.
alnute [f.n.] tins inte solea djus et l' moumint k' on va coûtchî. Dji rwaite al viye ôrlodje come al purnale di mes ouys, et, l' alnute, cwand dji rmonte ses pezants, dji tuze a totes mes viyès djins (J.P. Dumont). F. soirée. rl a: swer, shijhe. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: aprandjire, åmatén.
alodjî rl a: elodjî.
alomåcion [f.n.] manire di lomer oficirmint ene sacwè. I les lome les "Payis tîxhon-cåzants Noûs-Bedjes", conoxhous e walon dizo l' alomåcion "Redimés Payis", ey e francès "cantons de l'Est" (L. Mahin). F. appellation. Disfondowes: aloumâcion, alomaucion.
ålon [o.n.] 1. grande pîce metowe come astoca po les féves. Les ålons siervèt po les mandje-tot, les stitches po les hoûbions. F. échalas. >> pîce ås ålons: pîce ki pout siervi d' ålon. F. perche pour tuteur. >> on fa d' ålons: ene bote di pîces ås ålons. >> féves; mandje-tot ås ålons: féve k' a dandjî d' astoca. F. haricots à perche. 2. ålea (po-z aler droet). Il a alugnî si håye avou des ålons (H. Forir) Disfondowes: ålon. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do tîxhon "achsel" (sipale). Coinrece payis d' Lidje. | ålea 1. pitit ålon k' on stitche e tere po s' alinî. Françwesse et Ziré corèt, avou on grand ålea al mwin, tot criyant "Tchawe-sori, Passe par ci". (J. Calozet). F. jalon. 2. ålon. grande pîce metowe come astoca po les poes, les feves. F. échalas, perche à haricots. 3. rame di bôle (coxhes ki siervèt parey). 4. pitite pîce di bwès, po ds ôtes uzaedjes, come po poirter on djibî. On-z aloye les cwate pates eshonne e rdressant l' tiesse po k' ele ni trinne nén al tere; on passe èn ålea inte les pates, on l' mete a spale et hay daday sins brut après Nåwinne. (G. Pècheur). On dit eto: tinlea. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do tîxhon "achsel" (sipale). Disfondowes: âlê. Coinrece Årdene. | ålner [v.s.c.] planter ds åleas po-z aler droet. I m' fåt ålner l' dréve (H. Forir). F. jalonner. Disfondowes: aulner, âloner. | ålnaedje [o.n.] plantaedje d' åleas. L' ålnaedje est målåjhey a fé comifåt (H. Forir). F. jalonnage. Disfondowes: aulnèdje, âlonèdje.
alot [o.n.] boket d' sonk aglumyî (ådfoû u ådvin do coir) Dj' a yeu èn alot d' sonk å cervea. rl a: bleti sonk, briket d' sonk. F. caillot.
Aloû rl a: Haloe.
aloukî [v.c.] riloukî sins esse veyou. I va mete si bricole nén lon d' ene nåye abandnêye, di wice k' i l' pôrè aloukî e cwesse (S. Fontaine). rl a: awaitî, abåker. F. épier, guetter, surveiller. Coinrece Hôte-Årdene.
aloumer I. [v.c.] 1. esprinde (li feu). rl a: atoker, raloumer. F. allumer. 2. kimincî a loumer (fé del loumire so). Tot bodjant l' covieke del sitouve on pô e coisse, on-z alouméve li coujhene tins des prumirès munutes k' el nute touméve (G. Mottard). F. éclairer. II. [viebe sins djin] fé ene aloumire (tins d' èn oraedje, dins l' cir divant k' i n' tone). F. éclairer.
alouwer (codjowaedje) | alouweu, alouweuse u alouwresse [o.f.n.] onk, ene k' alouwe totes ses çanses. rl a: furleu, furlandeu, kischireu, kitapeu, foteu-evoye. F. dépensier (ère).
Alowene [no d' fiesse] fiesse des grigne-dints. El môde asteure dins les botikes c' est çou ki vént des Amerikes. Waitîz, si nos fréns vikî nos raecenes, nos n' åréns nén dandjî d' leu-n Alowene ! (C. Tombeur). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglicisse francès "Haloween" 1998.
Alpes [n.pl.] montinnes metowe inte l' Itåleye, li France eyet l' Swisse, et continouwer so l' Almagne (Bavire) et l' Ôtriche. F. Alpes. Etimolodjeye: gayel "alo" (pire); loukîz a: Yåle. | alpinisse I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki monte ezès montinnes. Li tchén åreut mî inmé èn oxhea a spepyî k' ene medaye, po-z awè schapé les deus alpinisses. F. alpiniste. 2. onk (ene ki gripe dins les åbes, so les toets, evnd. II. [o.n.] sipôrt la k' on monte dins les montinnes.
ålresse rl a: åwe
Altene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Haltinne, rebané avou Djeve. Vîs scrijhas: Haltna (947), Hlentina (1104). Etimolodjeye: bodje tîxhon hazel (rl a: Haleu, cawete -tene; (côroe).
Alwè rl a: Haloe.
amagnî [o.n.] sacwè ki s' magne. rl a: magnaedje, magna. F. aliment, nourriture. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: aboere, adinner.
amaker (codjowaedje) [v.c.] 1. maker, assoumer. 2. (imådjreçmint) sorprinde. | amaké, êye [addj.] sibaré (êye), reyusse. Po dire li vraiy, dj' a stî paf, amaké, minme on pô biesse (M. Peclers). Vos n' poloz portant fé d' ôte ki d' esse tot amaké di s' beaté (J. Gendarme). Octave, amaké: "Bén vs estoz roed sot surmint ! mi feme, c' est da minne" (E. Petithan). rl a: souné, peté, reyusse. F. ébahi(e), abassourdi(e).
amålvå [sustantivire] sacwè ki n' sieve a rén. A t' voleur trop bin fé, on t' a goirdjî disk' a t' fé peter D' ene kiriele d' amålvå, Ti, mi pôve tiesse (G. Cabay). rl a: målvå. F. futilité. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene advierbire (a målvå). rl a: dinltins, avni.
åmatén [o.n.] moumint kel solea s' leve. Èn åmatén, li glaece si sôda, et on gris plantchî ricovra l' toele di l' aiwe (J.P. Dumont). C' est frisse come li rozêye k' ewalpêye les rôzes èn åmatén d' prétins (Guillaume Smal). Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: ådinner, årcoet.
amateur, amatresse [o.f.n.] 1. onk (ene) ki voet voltî ene sacwè. Pablo est amateur di "Linux", come dit li mwaisse pådje di s' waibe. On dit eto: rafiyant, rindou, araedjî. F. amateur. 2. onk (ene) ki vout atchter ene sacwè. Dj' a yeu des amateurs pol måjhone. On dit eto: atchteu. Etimolodjeye: riwalonijhî calcaedje do francès, avou l' cawete -eur di calcaedje.
åmaye [f.n.] 1. vea frumele k' a dipus d' èn an, et k' i n' a nén co velé. Il ont metou on ptit torea avou les åmayes. >> åmaye a rapleni: åmaye k' a l' ådje eyet l' pwès po poleur aler a gayet, avou les sôres di biesses d' après 1970, sovint 18 moes et 350 kg. >> åmaye plinne: åmaye k' a stî prinjhe på torea. rl a: djinixhe. F. génisse. E. heifer. D. Färse. Nl. vaars. Esp. becerra. 2. vea frumele di tot l' minme kéne ådje. rl a: djinixhe. 3. vatche ki vént djusse d' awè si prumî vea. La des bounès åmayes ki les veas tetèt (ramexhné pa J.J. Gaziaux). rl a: prumioûle. Disfondowes: aumaye, aumâye. Etimolodjeye: latén animalia (biesse). | åmea [o.n.] 1. vea måle d' èn an a deus ans. F. taurillon. 2. pitit vea måye. >> å Noyé, les djoûs crexhèt do pas d' èn åmea: i cmincèt a ralongui, mins d' waire. Disfondowes: aumê, aumé, âmin (aumia). Etimolodjeye: fôme omrinne di "åmaye" sol modele "torea". Coinrece Basse-Årdene. | åmayreyes u åmaytreyes [f.n.t.pl.] trope di refoircis veas, måles u frumeles (10 a 15 moes) I leye ses åmayreyes cori eshonne e paxhi; c' est bén l' diale s' i gn a pont d' prinjhes dins des djnixhes ! Coinrece Payis d' Djodogne. | åmrale [f.n.] åmaye. Disfndowe: aum'rale, (aum'rèle). Etimolodjeye: cawete ale / ele, avou on ristitchî R. Coinrece payis d' Dinant.
åmaye: ene pitite cafloreye rodje åmaye di shijh moes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
amayî, amayeye [addj.] må prin, djinné. Dji so-st amayeye: dji roveye çou k' on m' dit afwait. Bén, wai la, nosse pere, si vos n' serîz nén la avou mi, dji sereu bén amayeye (Y. Gourdin). ça fwait ki Colignon end a fwait po s' tchivå ? :: Colignon est d' siervice, i n' serè nén amayî; Po l' måss, i pout conter, so l' atelêye Pieret (L. Piron). Li diale esteut binåjhe d' el vey amayî et tot poenneus pask' i n' åreut seu tni promesse (P. Siméon). F. embarrassé, incommodé, contrarié. Etimolodjeye: viebe fwait so ene troke divancete (a) + no (maye); esse a mayes = diveur des çanses; rl a: acoperner. | amayî (s' amayî) (codjowaedje) [v.pr.] 1. si mete e dvwer di. On s' a amayî d' aler mostrer l' papî po l' etermint al parintêye. F. faire l'effort de. 2. si rtourner. Ni lu k' esteut Walon ni leye, Flaminde ni s' amayént des cramions k' gn aveut inte les Flaminds et les Walons (P. Maudoux). F. se préoccuper. 3. transi. Al nute, li medcén esteut la; "ni vs amayîz nén", dit-st i l' årtisse, "ci n' est nén gråve, c' est on debut d' andjine (E. Benoît). F. s'inquiéter. 4. si sbarer, s' ewaerer. F. s'étonner. Coinrece Basse-årdene, Etur-Sambe-et-Mouze.
ambedeus I. [pr. eployî come adviebe] a deus, to(te)s les deus. Ké coehisté, ké påjhûlté låvå, ashîs ambedeus dins les setons (L. Mahin). On dit eto: leus deus, zel(e)s deus, vos deus, nos deus, nozôtes deus, vozôtes deus. F. ensemble, à deux., inglès both., almand, flamind beiden, espagnol ambos. II. [prezintoe limero, omrin et femrin] (vî vî mot) deus. Il a stî ordoné ås ambedeus pårteyes di siervi leus scrijhaedjes e walon (vî papîs Moucron, 1610). F. deux. Disfondowes: ambèdeus, ambédeus. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do picård ambédeus (ridoblete di "deus").
Amberlou [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Amberloup, rebané avou Sinte-Oude.
Ambli [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ambly, rebané avou Nassogne. Etimolodjeye: gayel "amilia" (sôre di mårgurite).
ambrocåcion rl a: ebrocåcion.
ameder [v.c.] rissaetchî les pårteyes (a èn åmea, on moulet, on polin, on coshet). Gn aveut l' margougneu d' efants ki l' Grand Jojo aveut todi dit k' i l' aléve ameder (Chantal Denis). rl a: côper, hamler. F. castrer, émasculer. Disfondowes: amèdî, amader, amèder, amèdè. Coinrece Nameur & Årdene. | amedeu [o.n.] 1. mestî did dinltins, dins les viyaedjes: ome k' amedéve les pouchlons, les åmeas, les polins. 2. Amedeu [n.dj.] no metou (a onk ki c' esteut s' mestî, u po s' fote). | amedaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ameder". F.castration, émasculation. | amedroûle [f.n.] vî coutea tot eruni. On dit eto: lambozete. | amedrece [f.n.] (mot d' årtisse) usteye des årtisses, por zels ameder les polins, fwait d' on piçmint, d' on coutea et d' on crama. Etimolodjeye: viebe "ameder", cawete -rece des ovrûlès usteyes, 1996. F. émasculateur.
amete [v.c.] 1. dire d' ene sakî k' il a fwait ene sacwè d' disfindou. I m' amete di tos les mås del daegn ! A dju ametou ene sakî, ô, mi ? L' abé Tixhe aveut stî ametou, dedja dispu ene hapêye, d' ahaetchî les efants e s' måjhone et d' les î zigouyî (J. Schoovaerts). F. accuser. >> amete a: mete sol dos di: Çou k' i fwait d' må, i l' amete a èn ôte. F. imputer à, en incriminer, attribuer à, reprocher à. 2. tot cåzant d' on djudje d' estruccion, ramasser ene sakî tot lyi anonçant oficirmint k' on a les pinses ki c' est lu (leye) k' a fwait ene sacwè d' disfindou pa li lwè. F. inculper, mettre en examen. 3. mete å tribunå. C' est leye ki l' a-st ametou. F. traîner en justice. Cdj.: come "mete". Etimolodjeye: bodje "mete" eyet betchete "a-" | ametaedje [o.n.] accion d' amete; >> papî d' ametaedje: (lweyince) papî wice k' il est scrît çou k' on rprotche a l' ametou (owe). F. acte d'accusation. >> clawe d' ametaedje: pont scrît sol papî d' ametaedje. F. chef d' acusation. | ameteu, ameteuse u ametresse [o.f.n.] li ci (cene) k' a-st ametou ene sakî å tribunå. F. accusateur, trice. >> pårteye ameteuse: (lweyince) djins k' atakèt dins-n on procès, å pus sovint, l' ameteu(se) et si advocåt. F. partie démanderesse, accusation.
amete: On coreu a velo ametou dins on procès d' dopigne (li spoule véci)
ametou, ametowe [o.f.n.] li ci k' est ametou, li cene k' est ametowe. F. accusé(e), inculpé(e). >> pårteye ametowe: (lwèyince) djins ki s' disfindèt dins-n on procès, dj' ô bén: l' ametou et si advocåt. F. partie défenderesse, défense. Disfondowes: amètou, owe, amètu, ûwe, ûye, uwe, ûe.
a mzeure u fwait a mzeure [advierbire] a fwait. C' est come on djoû ki discrexhe a muzeure (E. Gilliard). F. au fur et à mesure.
amidrer 1 [v.c.] rinde meyeu. Il amîdrèt leu corti avou do bigå del fosse. Waitîz d' amidrer l' vicåreye di ç' pôve djin la. I n' a nén co amidré s' redaccion. F. améliorer, amender. II. s' amidrer [v.pr.] 1. divni meyeu. I n' s' amidrêyrè måy, i n' a rén d' bon å coir. F. s'amender, s'améliorer, se corriger. 2. aler mî, tot cåzant d' on malåde, d' ene maladeye. Si feye s' amidrêye (ramexhné pa M. Francard). rl a: ramidrer. Disfondowes: amîdrer, amîdrè, aminder. Etimolodjeye: bodje "mî" betchete a- ristitchaedje di DR. (rinde mî). Coinrece Basse-Årdene. | amidraedje [o.n.] 1. accion d' amidrer, si rzultat. rl a: ricoridjaedje. F. amélioration, modification, correction, correctif, rectification. 2. (pus stroet sinse) candjmint d' ene liwè, dimandêye pa des cis ki n' sont nén d' acoird avou ene prumire modêye. F. amendement. | amidrance [f.n.] meyeute estance d' on malåde. Françwès n' est nén co å coron d' ses royes : gn a yeu ene pitite amidrance tins d' l' ivier (J. Calozet). F. amélioration, progrès, début de guérison. | amidrant, e [addj.] k' amidrêye. On leyive on gayet amidrant dins tchaeke viyaedje, po les ptits cinsîs vni fé siervi leus vatches. On rméde amidrant pol sida. F. améliorateur, trice.
amidrer 2 s' amidrer avou [v.pr.] fé camaeråde avou des djins veyous evi. Pocwè s' awè stî amidrer avou des tchouk-tchouks, dji m' dimande on pô. rl a: s' acaladjî. Etimolodjeye: bodje "ami", coron sol modele di amidrer 1. Coinrece Basse-Årdene.
amigo [o.n.] prijhon. Si on toume so onk k' a 100 grames di tchene d' Inne sor lu po rvinde, e bråmint des plaeces k' i gn a, on l' va zingler et bastorner, pu l' taper a l' amigo po 2-3 ans (L. Mahin). Etimolodjeye: calké d' espagnol F. amigo. (amisse, dandjreus on mot ki rivneut tofer dins l' boke des sôdårds espagnols ki vnént po ramasser on Walon), 1550.
aminde 1 [f.n.] cwårs k' on doet payî pask' on n' a nén schoûti ene liwè. A m' mariaedje, on-z aveut metou en acsegna "20 F d' aminde ås cis ki cåzèt francès". On n' a nén yeu ene mastoke (B. Dechamp). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "amende". | aminder [v.c.] fé payî ene aminde. Les porions n' plént nén aminder les ovrîs. Si to n' metes nén tes wants, to serès amindé. (A. Van Calsteren). rl a: wadjî.
aminde 2 rl a: haminte.
aminder 1 rl a: aminde
aminder 2 rl a: amidrer.
aminwer [o.n.] 1. machine po fé prinde ene fôme k' on vout a on metå, tot l' fijhant passer inte deus rôleas ki tournèt å rvier di n' on l' ôte. Èn aminwer ås toles. 2. oujhene wice k' i gn a des sfwaitès machines. Dji m' endè va cweri des fiers a l' aminwer. I travaye a l' aminwer. F. laminoir. Disfondowes: aminwèr; aminwêr; aminwâr, aminwôr. Etimolodjeye: riscôpaedje di "laminwêr", do sujhion "a (å) laminwêr" -> "a l' aminwer", avou assaetchance do viebe "aminer", 1850. Coinrece walon do Coûchant.
aminte rl a: haminte.
amisse I. [o.n.] ome u valet k' on s' etind vormint bén avou lu. C' est dins l' måleur k' on cnoxhe ses amisses. Il estint grands amisses eshonne, mins i n' si loukèt pus. Tôr, c' ît s' grande gosse do bracner ene miete, istwere d' aveur on live po dinner l' dimegne oubén po fé plaijhi a èn amisse (R. Painblanc). Èm fi ! vos berdelaedjes C' est tos peurs tchafiaedjes; Dji so vosse vî cama; Ddja amisse di vosse pa (J. Beaucarne). rl a: anîsse (femrin), rl a: camaeråde, cama, soçon, planket, copleu. F. ami. >> hé, l' amisse!: houcaedje d' onk k' est a damadje, l' atôtchî. II. [addj.] amiståve. F. affable. Disfondowes: amisse, ami, amiche. Etimolodjeye: latén amicus (minme sinse). | amiståve [addj.] ki c'est plaijhi d' lu (di leye). Elle est amiståve avou tot l' monde. Nosse novele soçonde a yeu rade fwait po nos trover les adresses Etrernete d' on fel moncea d' djins, djusse metous so nosse voye; et tertos foirt amiståves, cobén. Adonpwis, Babete amiståve, Si toûne viè ls etrindjîs: " Hay djans ! Vocial l' afwaire, dit-st ele, al tåve ! (F.N. Duysinx). On dit eto: vayant, djinti, avnant, plaijhant. F. aimable, affable, amène, courtois, cordial, bienveillant, sympa, sympathique. >> amiståve come ene poite di prijhon: nén amiståve do tot. On dit eto: målamiståve. F. peu aimable, rébarbatif, antipathique. >> match amiståve: match ki n' conte nén po ene cope u on tchampionat. F. match amical. Disfondowes: amistauve, amichtauve, amistâve, amichtraule, amistaule. | amiståvmint [adv.] d' ene amiståve manire. F. aimablement, courtoisement, cordialement. | amiståvté 1. cwålité d' onk (ene) k' est amiståve. F. amabilité. 2. amisté. F. amitié. Disfondowes: amistauvté, amistauvitè, amichtauvitè, amitchauv'té. | amisté [f.n.] 1. rilåcion di deus amisses. Lu, c' end est onk k' a d' l' amisté po ls ôtes. F. amitié. 2. djesse ki mostere k' on vos inme bén. C' est des djins ki fwaiynut des des amistés a tertos. F. marque d' amitié, amabilité. Disfondowes: amisté, amistè. | amiståvisté [f.n.] cwålité, djesse d' onk (ene) k' est foirt amiståve. Dji m' ritroveu å mitan d' co djonnetes, Ava Gardner, Bete Davis udonbén Birdjite Bardot, a bén m' leyî sognî, et m' fé bistoker d' amiståvisté ki m' Mardjo n' aveut nén l' idêye ? (J. Schoovaerts). F. affabilité, bienveillance, politesse, gentillesse, civilité, bonne grâce, mansuétude.
amôle, amôve rl a: haemåve.
amon [divancete] 1. al måjhone (da). On dit eto: mon, emon, tchû. >> amon nozôtes: a nosse måjhone (essegne di des cåbarets, des såles di waloneus). 2. d' amon: ki provént del famile da. Djôzef d' amon Zande do Coibjhî. Etimolodjeye: aplacaedje del divancete a + divancete mon 1.
amonucion [f.n.] 1. amagnî, copurade li ci k' on-z epoite po on voyaedje, po des sôdårds, evnd. Dj' a d' l' amonucion po cwénze.djoûs. I fårè evoyî èn efant a l' amonucion, gn a pus rén e l' årmwere. On s' a djoké l' londmwin a Rabat po tcherdjî les mwaisses-sôdårds et co des caisses d' amonucions (amonucions-bales mins purade amonucions-amagnî) (L. Mahin). F. nourriture, ravitaillement, provisions, vivres. >> botike a l' amonucion: ki vind d' l' amagnî. F. alimentation générale. >> aler a l' amonucion: aler ås comissions. Loukîz a: coûsse. F. faire ses courses. >> pwin d' amonucion: pwin des sôdårds. >> côper les amonucions: èn pus dner d' cwårs (a des efants, evnd.) Zande l' a taené et lyi côper les amonucions (L. Mahin). F. couper les vivres. 2. amonucions [f.n.t.pl.] çou k' on mete dins on fizik, on canon, ene ôte åre. Li Duk di Lorinne les aveut si bén ratourné Tot dabôrd k' i pierdît coraedje Et cwitît tertos leus ovraedjes, Leu poure, leus bales et leus canons, Leus moirtîs, leus amonucions, Tintes et bagaedjes, ôr et årdjint (paskeye do sidje di Viene). F. munitions. Disfondowes: amonucion, amonicion. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî sorwalonde i/u do shuvion francès la municion, avou riscôpaedje.
amonucioner [v.c.] ahessî avou des amonucions. Et vos, purdoz totès sôres di sacwès a magnî et s' metoz vos amonucions a pont, por vos et les ôtes saveur magnî. (li Djeneze, ratournêye pa L. Hendschel). F. approvisionner, fournir, armer. | amonucionaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "amonucioner". Li prumî amonucionaedje di pîces en uroliårds, ci serè diviè l' 15 di decimbe 2001. On dit eto: ahessaedje. F. approvisionnement. | amonucionmint (pron. -cion'm-) [o.n.] amonucionaedje. F. approvisionnement, intendance.
amoureus | amoureus, amoureuse [addj., purade padrî] 1. Ki rsint d' l' amour. F. amoureux. 2. ki vôreut bén des grinnes tot cåzant d' ene tere. F. désireux, humecté. >> i fåt semer cwand l' tere est amoureuse: a) cwand i fwait bon et ki l' tere est frexhe. b) i fåt profiter cwand ene feme a håsse.
ampreur, ampèreur rl a: impreu.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.