Dictionnaire explicatif wallon: A (AN-AZ) Splitchant motî: A (AN-AZ). |
anårtchisse I. [o.f.n.] 1. onk k' est siconte des lwès et s' vôreut basti ene societé sins govienmint et sins mwaisses. 2. èn anårtchisse estremisse ki pout distrure et touwer pask' il est siconte des lwès (mot purade eployî inte 1850 et 1940). rl a: terorisse, revinteu, rediveu. F. anarchiste. 3. (rabaxhant) onk ki vout candjî les dujhances des djins, ki n' si cmoenne nén come zels. La l' anårtchisse a-t i dit l' gamén, seur d' aveur oyou les omes kel dijhént (E. Lempereur). F. original, réformateur. II. [o.n.] sistinme sins lwès. F. anarchisme.
ancyin, ancyinne [addj., purade padvant & o.f.n.] 1. vî, viye. Loukîz a : forcrexhe. F. ancien, vieux, suranné, obsolète. >> ancyin francès: lingaedje ki si scrijheut e l' Iye di France et pus lådjmint di 1000 a 1600. 2. k' a stî replaecî pa èn ôte. F. ancien, ex-. | ancyinnmint [adv.] dins l' tins, i gn a lontins. | ancyinnté [f.n.] 1. clasmint sorlon l' tins k' ene djin overe ene sawice, sorlon l' ådje d' ene sacwè. On-z a tnou conte di l' ancyinnté po tchoezi l' novea prezidint. 2. vî cayet. L' ôrlodje, c' est ene ancyinnté ki m' mere m' a leyî.
Ancyin Bedje, Ancyinne Bedje [o.f.n.] 1. djin ki dmoréve el Gåle divant les Romins, et k' esteut payén. On dit eto: Sarazin, Gålwès, Cele. 2. foirt erirêye djin. rl a: retrôclé. I vikèt co come des Ancyins Bedjes. F. rustre.
Andene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Andenne, divnou intité. Disfondowes: Andène, Ondène.
andî [o.n.] cropecinde. F. chenêt.
anê rl a: anea.
anea [o.n.] 1. rond d' fier, di keuve, di bwès. Elle a rmetou des aneas a ses gordenes. F. anneau. Ingl, Ny, Alm. ring. >> anea d' clés: anea wice ki les clés pindèt F. trousseau de clefs. >> coûsse ås aneas: djeu k' on saye di dispinde, tot corant tant k' on pout d' aneas pindous après des crotchets. >> djeu d' anea: djeu wice k' on saye di hiner des aneas d' bwès so ene plantche avou des clås, des couteas plantés, u après des botayes. >> anea d' torea: (mot d' acleveu) rond d' fier k' on mete å nez des gayets po s' endè polou rinde mwaisse. >> anea d' chore: (mot d' batlî) rond d' fier ki rastént l' chore. >> lever l' anea: (mot d' verî) si djoker d' ovrer (gn aveut èn anea d' fier dins les pots des verîs, et cwand l' pot esteut vude, i cwitént l' verreye, tot rpoirtant leu pot avou l' anea). rl a: leyî ouve. >> A-anea: A-bole (å) >> anea d' waibes: (mot d' éndjolisse) waibes Etrernete raloyeyes direk ene a l' ôte, k' on pout catoû-naivyî dsu. Vinoz catoû-naivyî so l' anea des waibes waloncåzantes. Ingl. webring. 2. bague (k' on mete e s' doet). Les coines del gade rilujhént come des féns noûs aneas d' keuve (J. Gelinne). >> Ni mete måy a t' doet èn anea trop stroet: N' atchete nén al croye, n' epronte nén çou k' to n' sårès payî. Franwal: ahåyant po: ne pas vivre au-dessus de ses moyens. 3. sôre di bague k' i gn a sol bodje di sacwants åbussons, et ki provént do displacaedje do tchapea cwand l' åbusson crexhe. Po ricnoxhe les tchampions des bwès, todi bén rloukî s' il ont èn anea ! Disfondowes: ania, agna, anê, ènê, onê. Etimolodjeye: latén annellus.
anevrisse [o.n.] (mot d' docteur) fijhaedje d' ene shoflete (bouyote ki s' fwait ådfoû) so ene artere. Il a morou d' èn anevrisse å cour (H. Forir). Cwand l' anevrisse schere, c' est l' forsonnaedje divintrin, l' emoradjeye ådvins, cwè. >> bouyote d' anevrisse: Franwal: ahåyant po: poche d' anévrisme. >> schiraedje d' anevrisse: Franwal: ahåyant po: rupture d'anévrisme. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do grek "aneurusma", pal voye do F. "anévrisme", 1850.
anêye [f.n.] durêye ki l' Daegn prind po toûrner åtoû do Solea. F. année. >> boune anêye, boune santé. çou k' on sohaite li prumî d' djanvî åzès djins k' on rescontere. >> anêye bizete°: anêye avou on djoû di rawete.
angueuler, angueuladje, angueulåde rl a: egueuyî, egueuyaedje, egueulåde.
ania rl a: anea.
anichter u anichî I. [v.c.] 1. manni. Il ont anichî tos leus beas solés. N' anichîz nén vosse bele blanke tchimijhe, la. Dji n' les lai nén cori dvant l' ouxh, peu k' i n' anichtexhe leus cayets. F. salir, souiller. 2. brouyî l' aiwe, tot djåzant des broûs. Avou les grossès plouves, li Smwès esteut foirt anichtêye. F. troubler. 3. crexhou dins les dinrêye, tot djåzant d' crouwås. C' esteut on frumint foirt anichté. F. rempli de mauvaises herbes. 4. manni l' air, tot djåzant d' mwais prodûts. Ces troyreye di foumires la k' anichtèt l' boune air di l' Årdene. F. polluer. 5. (imådjreçmint) manni l' oneur d' (ene sakî). I n' fåt nén anichter on curé: ça poite måleur (ramexhné pa M. Francard). F. salir le réputation. >> On n' est anichté ki pa pus niche ki lu: dijhêye po solåcyî onk k' on-z a cdjåzé. Franwal: ahåyant po: "On n'est jamais sali que par de la merde". rl a: tchôdron. II. s' anichter, s' anichî [v.pr.] anichî ses mousmints, ses mwins, si figueure. Ni t' va nén co anichter dins les bôjhes (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: anichî, anichter, anicher, anichi, anichè, anichtè. Etimolodjeye: bodje niche, betchete a-, avou deus cawetes di viebe. | anichant u anichtant; anichante, anichtante [addj.] 1. k' anichtêye. Relire ås crompires, c' est nén ene si anichtante ovraedje ki ça. F. salissant. 2. ki pout esse anichté åjheymint. Li blanc c' est ene coleur foirt anichtante. | anichaedje u anichtaedje [o.n.] mannixhaedje. Des taetches di yebes, c' est on laid anichtaedje. L' anichtaedje do boird des voyes avou des plasticreyes: kéne ehale ! rl a: edaglaedje, sipitaedje. F. souillure, salissure, pollution. | anicheu u anichteu; anichteuse u anicheuse u anichtresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) k' anichtêye totafwait. Ces djonnes la, c' est des anicheus: t' elzès pous bén bouwer tos les djoûs. 2. li ci, li societé ki mannixh li nateure. Disk' a tant k' c' est nén les anichteus les payeus, t' årès todi do polouwaedje. | anichtance [f.n.] mannixhance. End ont i fwait, des coferinces so l' anichtance di l' aiwe ! rl a: epestaedje, epestiferaedje. F. pollution. Coinreces Basse-Årdene.
animisse I. [o.n.] croeyance dins des esprits k' animèt les plantes, les djins, les rotches. L' animisse n' est k' on ptit boket del fwè tradicionele, mins c' est l' veur ki c' est l' boket k' on ndè cåze tos les djoûs dins ces payis la (J.M. Lecomte, rat. pa L. Mahin). F. animisme. II. [o.f.n.] li ci(ne) ki shût li fwè animisse. F. animiste. III. [addj.] a vey avou l' animisse. F. animiste.
anîsse [f.n.] 1. feme u båshele k' on s' etind vormint bén avou leye). Elle estént grandès anîsses. Ele lyi dmandéve consey et i sepeut did leye des afwaires k' ele n' åreut nén raconté al meyeuse di ses anîsses (J.P. Dumont). F. amie. 2. feme k' èn ome a divnou s' galant. T' as divnou on vî cropeu; dispoy cwand n' finixh tu pus l' cwarmea tot remoennant ene anîsse (J.M. Masset). On dit eto: boune-anîsse. F. copine. Disfondowes: anîsse, anîze, amîze, amîye. Omrin: amisse.
anixhiler [v.c.] rinde nén valåve. Stalene anixhila li Republike Sovietike Otonome di Crimêye, et moenner evoye, di foice, di pus d' on miyon d' Tatårs eviè l' Ouzbekistan eyet li Kazaxhtan po les femes, et viè les fosses del Sibereye po les omes (Lucien Mahin). F. annuler, dissoudre, supprimer. Disfondowes: anichiler, anihilè.
Annvoye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Annevoie-Rouillon, rebané avou Anhêye. Disfondowes: An.n'vonye, An'voye.
anoder [v.c.] (mot d' acleveu) fé sinte (èn ôte vea, èn ôte agnea) a ene vatche ene berbis ki s' djonne est crevé, po k' ele li leye teter. F. faire adopter. | anodaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe « anoder ». F. adoption. Etimolodjeye: viebe oder.
anoyeus, e [addj.] trisse, poenneus. Cwand dji vs schoûte djåzer do vî tins, dji vs trove bén anoyeus (C. Massaux) F. triste, amer, abattu.
anoyî (codjowaedje) I. [v.c.] rinde anoyeus. rl a: peler, soyî, taener. F. peiner. II. s' anoyî [v.pr.] divni anoyeus. F. s'attrister. Li vwès des clotches s' anoye ås recwiyems Pask' on Walon a dit "Disk' a" (H. Lerutte). rl a: dizanoyî. F. se désespérer. | anoymint [o.n.] estance do ci, del cene ki s' anoye. Sayîz don do prinde on pô d' amuzmint u vs alez bén seur mori d' anoymint (F. Duysenx). Lambiet si hape pal tiesse, tot tuzant, pu fé ene djesse di discoraedjmint et d' anoymint (M. Peclers). rl a: disbåtchance, disvoymint. F. désespoir. Disfondowes: anônymint, anoymint.
Anret [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Hanret, rebané avou Inguezêye.
ansambe [o.n.] mousmint d' feme, avou ene djupe u ene marone, del minme toele k' el djakete. Faleut vey come elle esteut prôpe avou si ptit gris ansambe. Etimolodjeye: calcaedje do F. "ensemble", rl a: eshonne.
ansene [f.n.] maxhaedje des flates di vatches (u di ds ôtès biesses di cinse), avou do strin, eployî po-z ecråxhî les tchamps. Di l' ansene, des ecråxhes, tot çou k' vos vloz, li cinsî end aveut metou sins cawyî (C. Bentz). rl a: fumî. F. fumier. Disfondowes: ansène, ansine. Etimolodjeye: latén "insaginare" (sinse ?). | ansinî [o.n.] hopea (moncea) d' ansene metou divant les cinses, divins l' tins. rl a: pådje 2, fumî. F. tas de fumier. >> fir come on cok so si ansinî: foirt fir, foirt binåjhe di luminme. Disfondowes: ansinî, ansègnî. | ansiner (codjowaedje) [v.c.] mete di l' ansene so (on tchamp). rl a: ecråxhî. F. fertiliser.
Ansreme [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Anseremme, dedja rebané avou 5500 Dinant e 1964 (divant les grands rebanaedjes); limero diyalectolodjike: [D 51].
Ansreme:
Antartike [n.pl.] shijhinme continint, metou al fene copete del meye-bole nonnrece, tot rascovrou d' glaece et d' nivaye. rl a: Trô al bijhe di Nonne.
antchou [o.n.] manire di s' kidure, grandiveuzmint. F. chichi. >> sins antchous: sins si rtourner dpus k' ça. F. sans façon. Coinrece Payis d' Lidje.
antebidone [mot-criya] dins l' contene: Antebidone, marcote frezêye; Cwand les vatches bizèt, elle ont l' cawe levêye; Mistritchou, layelayiloû, antebidone, vos estoz foû ! contene po poter. Disfondowes: an'tébidon', an'tèbidon', antèbidon'.
Antene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Anthisnes divnou intité. >> do cafè k' a passé pa Antene et rivni pa Monfoirt: djeu d' mot avou do tene cafè, dj' ô bén do cafè avou bråmint d' aiwe, k' est moens (Disfondowes: mons = Mont) foirt k' èn ôte.
antomeye [f.n.] 1. ashonna des oxheas d' ene sakî. Neni ! C' est des antomeyes, ki vikèt dins on monde di spérs et d' macrales, ki l' efant ni sait kî çk' î est mwaisse. On dit eto: sikelete. F. squelete. 2. syince ki studeye li coir des djins et des biesses. F. anatomie. Disfondowes: antomèye, antomîye, anatomîye. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "anatomie".
anuti [f.n.] moumint ki l' solea s' coûtche et ki l' nute amonte. C' est a l' anuti k' les singlés vnèt ås crompires. rl a: vesprêye, brune, brunete, friskete. F. crépuscule, tombée de la nuit. | s' anuti (codjowaedje) [v.pr.] dimorer avå les voyes pår nute; esse tårdou po rintrer al nute. Normålmint, ene comere comifåt ni s' anutixh nén inla. Disfondowes: s' anuti, s' anëtîr.
anviêr rl a: evier.
anviye rl a: eveye.
anweye [f.n.] longou pexhon come on sierpint ki skepeye e l' Atlantike, pu ki rmonte les rivires di l' Urope Coûtchantrece, e sincioeus latén "Anguilla anguilla" . Tins del grande setchresse di 1921, Djustin aveut atrapé ene anweye di dpus d' céncwante cintimetes (M. Georges). Divant d' les cure, fåt saetchî les båbes azès anweyes (C. Massaux). F. anguille. >> distchåssî (schoircî, disbiyî) ene anweye: lyi rsaetchî ses båbes. F. écorcher. F. anguille. >> i fåt todi schoircî l' anweye pa s' cawe: I fåt cmincî èn ovraedje come k' c' est l' pus åjhey. >> esse coriant come ene anweye: foirt coriant. >> i vs ride el mwin come ene anweye: on n' pout nén conter sor lu. >> si ployî come ene anweye: si poleur ployî foirt. Franwal: ahåyant po: "F. très souple". >> si ctaper come en anweye: si ctaper foirt cwand on l' vout tni astok. On dit eto: come on moulet. F. comme un beau diable. >> wespiyant come ene anweye: foirt wespiyant. F. vif, hyper-remuant. >> mwinre come ene anweye: foirt mwinre. F. maigrichon, cachectique. >> Les Anweyes: no d' ene plaece di Djimbe. 2. (po rire) vé. F. pénis. Etimolodjeye: latén "anguis" (sierpint), avou ridaedje GU W. Disfondowes: anwèye, anwîye, inwîye. | anwiea [o.n.] 1. djonne di pexhon, djusse rexhou d' l' oû. F. alevin. 2. pitit pexhon. F. fretin. 3. pitite anweye. F. anguille juvénile. Etimolodjeye: cawete -ea. | anwiale [f.n.] pitite anweye. F. anguille juvénile. Etimolodjeye: cawete -ale.
anweye ås set trôs [f.n., pl. des anweyes ås set trôs] lamproye. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje avou anweye.
anweye di håye u anweye di bwès [f.n., pl. des anweyes di håye, des anweyes di bwès] dizi (colevrot). Etimolodjeye: mot d' aplacaedje anweye + håye u bwès.
Anzene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Hanzinne, rebané avou Florene.
apårtumint [o.n.] cwårtî (lodjmint). Disfondowes: apartèmint, apaurtumint.
apasser I. [v.c.] hazer, fé les cint pas åd triviè di. Il apasséve li colidôr, nosse malåde (C. Denis). II. s' apasser [v.pr.] (mot d' cinsî) mete li pî foû des traits tot cåzant d' on tchvå atelé. On dit eto: s' ebertaker. Etimolodjeye: viebe passer, betchete a- (fé passer). | apas [o.n.] egré metou tot seu. Dji n' såreu ddja aler prinde ene douche; dji n' sai pus monter l' apas. F. marche, palier, socle. Etimolodjeye: sivierba d' apasser.
ape, apiete rl a: hepe, hepiete.
ape-châr, ape-tchâr rl a: hape-tchår 2.
apertèke rl a: aberteke.
apî [o.n.] plaece la k' on tént des moxhes al låme. Ût tchetoeres, c' est ddja on bea apî. (ramexhné pa Forir). On dit eto: moxhlire. F. rucher. >> moxhe d' apî: moxhe al låme. Etimolodjeye: bodje latén "apis" (moxhe d' apî), cawete -î.
apîçter s' apîçter [v.pr.] si mete a pîce (a djoke), tot djåzant d' moxhons. Louke ces oujheas apîçtés sol coxhete, Ki fiestèt i ? (N. Defrexheux). rl a: s' adjoker.
Ene ciwagne, apîçtêye so les fis electrikes (poirtrait saetchî pa Louis Baijot).
apîter rl a: epîter.
aplonkî [v.s.c.] ariver tot d' on côp. Ene flouxhe di sovnis aplonkèt-st e m' cervea (T. Hébrans). On dit eto: abizer, abroker, aspiter. F. surgir. Etimolodjeye: viebe plonkî, betchete a- (d' aprepiaedje).
aploure (codjowaedje) I. [v. sins djin] 1. ariver, tot djåzant del plouve. Il nos aplova ene laide pitite drache sol cabus. F. tomber. 2. ariver tot d' on côp. I nos aploût èn ovraedje fô, dispu k' il ont drovou l' zonigne. F. tomber, arriver en quantité. II. [v.s.c.] 1. amoussî ene sadju, tot djåzant d' ene aiwe. L' aiwe aploût e l' tchambe på cassé cwårea. 2. ariver d' tos costés (tot cåzant d' sacwès). L' årdjint aploût e ç' måjhon chal. Les oneurs aplovèt sor lu. Dji voeyeu aploure les côps, et dj' a bén conté, pus d' ene feye, dihoter come èn Ostrogot (A. Maquet). F. affluer. 3. ariver et k' on n' s' î atind nén, et k' ça n' fwait nén plaijhi, come ene laide plouve. I t' pôreut aploure sol narene ene biscûte come t' end a måy riçû (A. Maquet). 4. avni a bråmint, tertos eshonne tot cåzant d' djins. Les payizans aplovèt a l' fôre a Lidje. Il aplovèt tertos el Beldjike, c' est k' i sont mî k' e leu payis, don. rl a: abroker, raploure. F. accourir, affluer, arriver en masse, venir se réfugier. III. [v.c.] apoirter e grande cwantité. Ki l' anêye ki vént nos aplouve des cwårs. (R. Viroux). F. apporter. Disfondowes: aploûre, apleure, aplûre. Etimolodjeye: viebe ploure, betchete d' aprepiaedje a-. | aplovou, aplovowe [o.f.n.] li ci (cene) k' arive novea divins on viyaedje, ene kiminålté. F. immigrant, nouvel(le) arrivé(e), nouveau, elle. Etimolodjeye: pårticipe erirece (2inme sôre) do viebe " aploure ".
apocalipe I. [f.n.] (rilidjons crustinne, djwive et muzulmande) fén do monde. F. apocalypse. Arabe: youm al qiyyama. >> tchivå d' l' apocalipe; biesse d' apocalipe: biesse ki n' egzistêye nén et ki fwait sogne. F. monstre, animal fantastique. II. Apocalipe (da sint Djhan): (rilidjon catolike) dierin live do Novea Testamint, k' on dit ki c' est sint Djhan ki l' a scrît. On boket d' Apocalipe da sint Djhan. Disfondowes: apocalipe, apocalipse. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî (grope PS å coron) do grek "apokalupsis" (revelåcion) pal voye do latén d' eglijhe, 1500. | d' apocalipe [addjectivire] franwal ricmandé po "apocalyptique". Dj' aveu des forvuzions d' apocalipe.
apoirter (codjowaedje) [v.c.] 1. amoenner, vini dner. Dj' aveu a poenne disfwait m' tchapea ki Mayane m' apoirtéve ene botaye di vén (M. Peclers). rl a: abouter, aboler, ahessî. F. apporter. 2. amoenner dins on payis, a pårti d' ådfoû. C' est totès apoirtêyès vatches: ele sont pus rade malådes k' els ôtes. rl a: epoirter. F. importer, introduire. | apoirtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "apoirter". F. fourniture, livraison, importation, introduction. | apoirteu, apoirteuse u apoitresse [o.f.n.] li ci(ne) k' apoite (ene sacwè). rl a: ahesseu, abouteu. F. livreur (euse), fournisseur, importateur. | apoite [f.n.] dins l' ratourneure: ene sacwè a l' avire a l' apoite: rl a: avire. Disfondowe: apwète (apwate, apônrte). Coinrece Hôte Årdene.
apontyî I. [v.c.] 1. aprester. Dj' a-st apontyî mes usteyes po ndaler ås tchamps. Dj' a co apontyi 1000 noveas mots ritrovés dins les carnets do Gaston (L. Baijot). I cour o bwès sol bon motif d' apontyî l' tindreye ås tchampinnes (S. Fontaine). rl a: aprester. F. préparer, apprêter. 2. mete a pont. Il ont apontyî on novea programe di naiviaedje so Etrernete. rl a: adjinçner. F. mettre au point. 3. (mot d' éndjolisse). F. configurer. II. [v.pr.] s' apontyî s' aprester. Ele s' aponteye po-z aler å bal. Vos vs poloz bén apontyî a rçure ene volêye di vosse pere cwand k' i rinterrè. Disfondowes: apontyî, apontiyî, apontyi, apontiyi, apontiè, apontè, apontî, aponti, apôtî, apwèti. Etimolodjeye: bodje "pont", betchete a-, cawete -yî. rl a: epontî. | apontiaedje [o.n.] accion d' apontyî; si rzultat. L' apontiaedje do vaccin sida va co deurer kékès anêyes. L' apontiaedje des nwâces årè dèré 15 djoûs. Dji n' a bouté fok ene dimeye eure a l' apontiaedje di l' éndjole por vos polou ovrer avou l' sistinme d' operance Linux. rl a: apresses, aprestaedje. F. préparation, mise au point, configuration.
apougnî I. [v.c.] 1. apicî. Dji m' tel va apougnî pa s' buzea ! >> apougnî po cou po tiesse: apicî fer. F. empoigner, saisir, attraper. 2. (pus stroet) apicî (on hapeu d' boûsses) rl a: ramasser, rascode. F. arrêter, appréhender. 3. ataker, comincî. On-z apougne a cénk eures å niût. >> divant d' apougnî: tite metou dizeu l' adrovaedje d' on live metans: "Ene Båke so les bwès d' l' Årdene", rl a: adrovaedje; rl a: rapougnî. II. s' apougnî [v.pr.] si prinde påzès pougns, po s' batayî. On s' a cåzumint apougnî po on mot dins li scrijhaedje finå. Franwal: ahåyant po: "en venir aux mains". >> Les tchéns s' waitèt lontins divant d' s' apougnî: I n' fåt nén cmincî a s' bate sins awè bén pezé ses foices. Disfondowes: apougnî, apougni, apougner, apougnè, apognî. Coinrece Årdene nonnrece (sinse di comincî). | apougnåve [addj.] 1. ki pout esse apougnî, copurade, k' on pout prinde åjheymint avou ses doets, tot djåzant d' cwårs (nén trop ptits). F. maniable, manipulable. 2. (pus stroetmint) ki våt les poennes k' on pougne didins, tot djåzant di ptite manoye. Mins, s' elle estént ptites, les pîces d' on sô årît co stî apougnåves assez, pusk' avou l' tarif di 1800, tchaeskene åreut valou on pô pus d' on cwårt di cinteme (0,5105) (N. Lequarré). | apougnaedje [o.n.] 1. margaye wice ki les djins s' apougnèt. F. rixe, pugilat, empoignade. 2. adrovaedje (d' on live). | apougnåde [f.n.] apougnaedje (margaye). Gn a yeu ene apougnåde al rexhowe do bal. Disfondowes: apougnâde, apougnate, apougnaude. | apougnåjhe [f.n.] apougnaedje (margaye). Gn a-st oyou ene fameuse apougnåjhe ouy sol rowe. Disfondowes: apougnauhe, apougnauhye, apougnauje. | apougneure [f.n.] 1. pougnêye. L' apougneure d' on fier a ristinde. F. poignée. 2. manire d' apougnî (avou del foice) Il a ene sifwaite apougneure ! F. poigne. Disfondowes: apougneûre, apougnûre. | apougneu, apougneuse u apougnresse [o.f.n.] 1. onk, ene ki s' apougne voltî avou ls ôtes. F. batailleur, bagarreur, querelleur, euse; violent(e). 2. li ci (cene) ki cmince èn ovraedje. C' est nén todi les apougneus les finixheus ! F. initiateur, promoteur (d'un travail).
apougnî: Des zwers ki s' apougnèt. (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
apoûssî [v.c.] poussî aviè l' ci ki cåze. Ci n' est nén l' droet do djeu d' apoûssî vaici a côps d' matrake des "travayeus volontaires" (E. Wartique & E. Thirionet). Etimolodjeye: viebe poûssî, betchete a- d' aprepiaedje.
aprandjire [f.n.] tins d' prandjire. Dissu l' tins d' aprandjire, Les viyès bounès djins s' assopixhnut, påjhires En aspoyant leu tiesse conte el dos del tcheyire (W. Bal). F. temps de midi. Disfondowes: a-prandjêre, aprandîre. Etimolodjeye: sustantivaedje d' ene troke divancete + no. rl a: alnute, åmatén. | aprandjler s' aprandjler [v.pr.] s' aprester a prandjler. Les motons s' aprandjlént cwand dj' les a fotografyî. Les bedots estént aprandjlés dizo ene grosse buze di raiwaedje. Disfondowes: s' aprandj'ler.
"Contes d' aprandjire", da Paul Moureau (di Djodogne).
aprepyî s' aprepyî (di) [v.pr.] vini tot près di. Aprepyîz vs do scanfår. F. s'approcher.
après-cwatre-eures [f.n.] vesprêye.
après-l'-dinner [f.n.] après-nonne. C' est a pårti del Floreye Påke ki l' Avenida Alfonso III est totes les après-l'-dinner, bôrêye di djins ki vnèt vir les porcessions (G. Spirito). Coinrece payis d' Nameur. Disfondowes: après-l'-din.ner, aperdin.ner.
après-l'-marinde [f.n.] après-nonne. Coinrece Årdene nonnrece.
après-midi [f.n.] après-nonne. Gn a pont d' si laid semdi ki l' solea n' lût l' après-midi (ramexhné pa Y. Gourdin). Coinrece Årdene nonnrece.
après-nonne [f.n.] boket del djournêye ki va di ene eure a cwate cénk eures. rl a: nonnêye, après-midi, après-l'-dinner, après-l'-marinde, après-prandjire, rl a: vesprêye. F. après-midi.
après-prandjire [f.n.] après-nonne. Coinrece payis d' Nivele.
aprester [v.c.] | aprestaedje [on] adrovaedje (d' on live) | apresses [f.n.t.pl.] aprestaedjes.
apretes rl a: aprester \ apresses.
aprindisse [o.f.n.] li ci (cene) ki doet aprinde. F. apprenti, apprenant. Etimolodjeye: cawete -isse (2) sol bodje "aprinde".
aprover [v.c.] trover k' (ene sacwè) est bén. Dj' aprove li mariaedje di m' fi. Nos aprovans l' ci k' a råjhon. F. approuver, agréer, certifier, consentir. Etimolodjeye: viebe prover, betchete a-. | aprovaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "aprover". F. approbation, acquiescement, assentiment, consentement, certification, agréation, agrément. >> aprovaedje des contes: Franwal: ahåyant po: "audit". | aproveu, aproveuse u aprovresse [o.f.n.] li ci (cene) k' aprove (ene sacwè). Li critike trove todi des aproveus. Loukîz a: omologueu. F. approbateur, certificateur. >> aproveu d' contes: mestî contåbe, po-z acertiner les contes d' ene societé. F. auditeur, commissaire aux compte.
apus ki I. [divancete] a pårt. Il est l' dierin di s' classe apus k' onk (J. Wisimus). Apus k' les Afrikins, tos les ôtes sicrijheus ont ene sifwaite admiråcion pol francès (L. Mahin). Gn a nolu a vni låvå, apus ki l' wårdeu do poujhoe (L. Mahin). rl a: såf, ki, åré. F. sauf, excepté, si ce n'est. II. [aloyrece] a pårt ki. C' est l' minme tins ki l' anêye passêye, apus k' il a nivé pus tård (ramexhné pa M. Francard). F. sauf que, excepté que, si ce n'est que. Disfondowes: a pus ki, â pus' ki. Coinrece Vervî Måmdey.
arabe I. [addj.] 1. a vey avou ls Arabes. C' est on tchvå arabe. Les payis arabes. II. [addj. & o.f.n.] (nén politicmint comifåt) pice-crosse. Man Clemance î rwaitive di foirt près; elle esteut minme ene miete arabe (Marie-Jeanne Cheruy). On dit eto: djwif. F. avare. Disfondowes: arabe [arap'], arâbe. III. [o.n.] lingaedje djåzé pås Arabes. >> rifondou arabe: scrît arabe oficir. >> arabe coinrece: arabe cåzé dins tchaeke payis arabe. C' est d' l' arabe coinrece do Marok.
araedje [f.n.] 1. må ki s' prind, ki pout ataker totes les biesses a tchôd sonk, et les djins avou, ki l' cåze c' est on virusse ki distrût li cervea. On-z a cmincî a mete les plokes ås rnåds conte l' araedje diviè 1975. rl a: raedje. >> må d' araedje: no d' l' araedje, li pus corant davance. >> Va s' prinde li må d' araedje: Va s'-t å diale. 2. disdut avou ttafwait cou dzeu cou dzo, avou bråmint do brut. Kéne araedje al såle, cwand ont cmincî a s' margayî. Disfondowes: arèdje, aradje. Etimolodjeye: riscôpaedje d' on sujhion (walo-)lorin: la raedje.
araedje: vatche avou l' må d' araedje, ki boerlêye eyet ki glete (poirtrait saetchî pa Lucyin Mahin).
araegnreye [f.n.] toele d' araegne; rl a: rantoele; >> l' Araegnreye: li rantoele Etrernete; Nén dandjî di voyî pa emile des tecses ki sont ddja so l' Araegnreye (J. Schoovaerts); rl a: Rantoele, Ruslî. Disfondowes: aragn'rîye, arègn'rèye, aragn'rèye; Etimolodjeye: bodje "araegne" eyet cawete veyowe do mwais costé -reye.
arantoele [f.n.] toele d' araegne; rl a: rantoele. Disfondowes: arantwèle, arantèle. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon po toele d' araegne, araegne-toele. Coinrece Mitrin walon
aråvler [v.c.] 1. haetchî avou on råve. 2. (imådjreçmint) ramasser, come avou on råve. E volant esse prumî po-z aråvler l' ritchesse Sins m' rinde conte, dj' a passé astok des sintimints (R. Bauffe). F. amasser, accaparer.
årbalesse [f.n.] 1. åre did dintlins, fwait d' ene air et d' on gros baston ki sotént l' trait (fletche), tins k' on lugne. I saetchént co a l' årbalesse. F. arbalète. >> aler come on trait d' årbalesse: aler rade. F. filer comme une flèche. 2. haerna simpe (håre di côrî metou dins l' mantche del få po rabate li fåtchaedje). 3. airtchî (oujhea). Les årbalesses, ci n' est nén des orondes. F. martinet. >> aler (u: filer) come ene årbalesse; u: esse vif come ene årbalesse: todi aler rade. Disfondowes: ârbalesse, ârbalêsse, arbalesse, arbalète, aurbalesse. Etimolodjeye: latén "arcuballista" (minme sinse). | årbalestrî [o.n.] 1. li ci ki saetche a l' årbalesse. 2. airtchî (oujhea). F. martinet. Disfondowes: ârbastrî, aurbastri, aubastrî, aurbalestrî, ârbalèstrîy, aurbalètrîy, aubalèstrîye (femrin), ârbalèstrîye (f.), albaltrîje (f.), aubaltrîje (f.), oubaltrîche (f.).
odzeu: årbalesse d' Afrike (Daegntoele). a droete: årbalesse ki vole (Daegntoele). |
ârbastrî rl a: årbalestrî.
Arbûmont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Herbeumont, divnou intité. Disfondowes: Arbûmont, a Rbûmont, Harbeumont; vîs scrijhas: Herbemont. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon yebe + mont, mont ås yebes.
årca I. (v.v.m.) aloyaedje di metås foirt corant el moyinådje, ene miete dôré, et ki s' eployive come li laiton (ki lu est årdjinté). Li mot n' est pus eployî asteure ki dins l' ratourneure fi d' årca. F. archal. II. fi d' årca [omrinne sustantivire] 1. fi d' laiton (foirt racafougnåve fi, fwait d' on maxhaedje di keuve et d' zénk). I fjha, e såvlon, des trôs do diyamete di ses ciedjes, prinda do fi d' coton po fé witche, meta on boket d' fi d' årca al cawe del witche et l' efonça e fond do trô bén å mitan (A. Lenfant). C' est come des pieles efilêyes so l' årca (Luc Declerq). F. fil de laiton, fil d'archal. >> aveur des djambes di fi d' årca: roter tot ployant so ses djambes (pask' on-z a trop boevou). rl a: cabalancî. 2. fi d' fier. On treyisse di fi d' årca. Louwis a rmetou d' l' ôle didins les deus crassets Ki pindént å plafond après troes fis d' årca (Louis Piron). F. fil de fer. 3. fi d' èn ôte metå. F. fil métallique. Fårè-t i k' on djoû, dji leye mes hozetes Sins aveur dansé dizo l' fi d' årca ? (Jean Rode). >> fi d' årca d' keuve: fi d' keuve. I fåreut do fi d' årca d' keuve di telefone. F. fil de cuivre. Etimolodjeye: do bas-latén "aurichalque"; luminme do grek "oreixhalkon".
årcåde [f.n.] 1. åtche (maçonreye del cogne d' on dmey rond). Li vî pont d' Djambe a noûf årcådes. rl a: årvô. F. arcade. 2. (mot di speleyo) trawêye rotche e cogne d' air. >> Årcåde a l' Air (disfondowe: arcåde a l' êre). >> L' Årcåde do Rivoe (Disfondowe: dè Riveu), >> l' Årcåde des rotches di Cizaiwe: no di des rotches del Basse Aiwe d' Oûte. >> les Årcådes des rotches a Piteas (disfondowe: a pitins); no d' ene plaece di Comblin-å-Pont. Dipus d' racsegnes (e francès) so ls årcådes dins les rotches del Walonreye. 3. dins l' ratourneure djeu d' årcåde: sôre di djeus electronikes. Disfondowes: aurcaude, arcaude, arcâde, êrcaude. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "arcade".
årcådes del viye moskêye di Baxhatchassaray, el Crimêye (Daegntoele).
archè rl a: airtchî.
årchele [f.n.] håre. Coinrece aschate walon picård. Disfondowes: archèle, aurchèle. | årcheler 1. hårdaxhî. Dj' a ddja bén archelé åtoû d' ça, et gn a co rén ki va (ramexhné pa Carlier & Bal). 2. fé tos les mestîs. Il a ddja archelé dins totes sôres d' afés (ramexhné pa Carlier & Bal). Disfondowes: ârchèler, ârchèlè, aurchèler. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "hard" (pitit fi toirtchî) (rl a: håre, håde), avou candjaedje D -> C (rl a: hårkea). Coinrece aschate walon picård.
årchele: des rames di beyôle loyis après les stipes avou ene årchele.
archûre rl a: årtcheure.
arcôze [f.n.] (mot d' carioteu, di djeyolodjisse) sôre di rotche foirt deure, k' on fjheut les brikes refractaires. A Rdû, c' est d' l' arcôze: c' est des bloks come li mitan del tåve; on bateut mene po ls aveur djus (ramexhné pa L. Mahin). F. arkose.
Årdene [n.pl.] redjon di tienes racovietes d' aforesses ki s' sitind so tote li paarteye sud del Walonreye (sol droete rive di Mouze), sol Grande Dutcheye do Lussimbork et des bokets el France. Disfondowes: Aurdène, Ârdène, Ardène (Ârdine, Ârdwine). | Årdinwès, Årdinwesse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki dimeure e l' Årdene. rl a: Lårdinwès. >> Årdinwès (u: Ådneu), panses a poes (pol rimaedje: pwès u peus, a l' asulon), magneus d' boleye, (pol rimaedje: bolîye), raletcheus d' coyî; u: Årdinwès, magneu d' crompires, magneus d' coirbås: dijhêyes po rire des Årdinwès, pask' il estént sovint pôves et avént des rujhes po bén magnî. II. årdinwès [o.n.] (mot d' diyalectolodjisse) pårler d' l' Årdene, ki prind sovint come modele les diyalekes del Hôte-Årdene, po vey l' adire k' i gn a avou l' pårler d' Lidje. III. årdinwès, årdinwesse [addj.] a vey avou l' Årdene. Disfondowes: Aurdinwès(se), Ârdinwès(se), Ârdènès(se), Aurdinès(se), Ârdinès(se). | Ådneu, euse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki dmeure e l' Årdene, riwaitî (eye) come ene miete biesse et pice-crosse pås Lidjwès. rl a: Lidjeus, rl a: ågneu. Disfondowes: Aun'neu(se), Augn'gneu(se), Ân'neu(se), Âgn'gneu(se).
ardî, ardi 2 rl a: airdiè.
Årdinoes >> Årdinoes, panse a poes ! rl a: Årdinwès, Ådneu. (mot teyorike ki rashonne les mots d' asteure Årdinwès et Ådneu, nén ritnou e walon a cåze d' on speciålijhaedje do sinse di ces deus mots la; rl a: -oes).
Årdjetea [n.pl.] 1. ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Argenteau, rebané avou Vizé; novea limero del posse: 4601; limero diyalectolodjike: [L 29]; vî limero del posse: 4531. Ortografeye walone oficire pol posse: Årdjètê. Nos d' plaeces: en Åytê (en Årdjetea); Sol Hôteu; Å coron des tchamps; Wihou. Hamteas: e bôr (e Bork), e F. Boore; Li martchî d' e Bôr; e l' Ôneu (Ônoe), e F. Lhonneux; Nihon e F. Nixhon; Sarolê (Sårolea), e F. Sarolay. Disfondowes: Aurdjètê, Auytê, Arjintô. 2. no d' plaece di Wagnlêye. Disfondowe: Aurdètcha. Etimolodjeye: bodje gayel "arganto" (årdjint), cawete -ea; no sovint dné a des rews clairs come di l' årdjint, u a des årdjintés tchamps (tchamp avou del blanke tere).
Årdjeton [n.pl.] hamtea d' Lonzêye. Etimolodjeye: gayel "argantomago" (årdjinté tchamp, tchamp avou del blanke tere).
årdjint [o.n.] 1. rilujhant metå, k' on s' endè sieve po fé des pîces di manoye, des schieles, des ôrreyes, evnd. Ene tchinne d' årdjint, on rond-d'-ôr d' årdjint, on platea et ene caftire d' årdjint. Ça rglatixh come di l' årdjint. A Lidje, on-z esteut oblidjî di rçure diferinnès pîces d' ôr et d' årdjint del Bavire, del Bourgogne, di Cologne et co d' ôte påt (N. Lequarré). rl a: blanc. F. argent. >> peme, pemî d' årdjint: sôre di melêye (pemî). >> medaye d' årdjint: deujhinme plaece dins ene coûsse, ene bate esportive. 2. Elemint tchimike metålike di simbole atomike Ar. Ene poude di sulfate d' årdjint. rl a: vif-årdjint. 3. di l' årdjint des cwårs. I vont lver d' l' årdjint po leu pordjet. Cwate aidants c' est on patår; L' årdjint est fwait po rôler; L' ci k' va-t a tchvå so ene ecnêye S' fwait pus nåjhi k' aroter (viye tchanson). >> I fwait årdjint d' tot: i profite di totes les ocåzions po wangnî des liårds. >> mariaedje d' årdjint, mariaedje di rén: cwand k' on mareye ene sakî po ses cwårs, ça n' deure nén. >> l' årdjint fwait l' bea vizaedje: ene kimere, minme laide, trove a s' maryî s' elle a des cwårs. >> èn ome di strin va cweri ene feme d' årdjint: dijhêye po on pôve ki va maryî ene ritche. >> èn ome di strin våt ene feme d' årdjint: risponse al ratourneure di dvant, po les cis ki disfindèt on sfwait mariaejde; l' ome, minme sins cwårs, pout bén tni on manaedje, s' il est sûti et coraedjeus. >> li ci k' a d' l' årdjint trove des parints: rl a: liårds. >> prinde po d' l' årdjint sounant: croere ene sacwè sins l' aveuri. F. prendre pour de l'argent comptant. >> ça costêye di l' årdjint: ça våt tchir, ça costêye tchir. rl a: liård. >> c' est l' årdjint ki fwait rire: rl a: liård. Vos avoz veyou dvins l' råvlea Ki l' vû batch fwait grognî l' pourcea, Come l' årdjint fwait rire li beguene (Delarge). >> l' årdjint rind franc les djins: li ci k' a des liårds n' a pus sogne di dire si idêye, cabén k' ele n' ahåye nén les gros. >> èn ome sins årdjint, c' est on leu sins dint: on n' si sait disfinde el sôcieté cwand on est pôve. >> l' årdjint d' putin va come li vint: ene putin furlêye ttossu rade les cwårs k' ele wangne. >> li tins c' est d' l' årdjint: i n' fåt nén piede si tins. >> il a bråmint d' l' årdjint u: bråmint des årdjints: il est ritche. >> i rôle so l' ôr et l' årdjint: il est foû ritche. rl a: cwårs, çanse, liårds. >> gåy di håres et ledjî d' årdjint: dijhêye po onk ki s' mousse bén mins ki n' a waire di cwårs. >> esse tcherdjî d' årdjint come on crapåd d' plomes: èn pont aveur di cwårs. >> l' årdjint n' a nou mwaisse: on pout fé do comiece avou des djins k' on voet evi. >> avou do tins et do strin et l' årdjint, les messes mawrixhèt: a) (propmint) on code les messes co vetes, et les mete dins des caisses so do strin por zeles mawri; b) (imådjreçmint) i fåt esse pacyint et sogneus po-z adiercî s' côp dins on pordjet, po reyussi ene sacwè. >> El ci ki n' est nén contin, k' i rprinde si årdjint: dijhêye d' on vindeus po mostrer k' il est seur di s' martchandijhe. >> Ri d' Årdjint: rew di Neuvile-dilé-Sogniye. rl a: Årdjintene 1. 2. Disfondowes: aurdjint, ârdjint, ârdjant, ardjint, ardjant. | årdjinter [v.c.] (codjowaedje) mete ene coûtche d' årdjint so (ene sacwè). årdjinter ene glaece, ene tchinne. Disfondowes: aurdjinter, ârdjinter, ardjinter, ârdjintè, ârdjèn'ter. | årdjintaedje [o.n.] metaedje d' ene coûtche d' årdjint. F. argentation, argentage, argenture. Disfondowes: ârdjintadje, ârdjintâdje, årdjintèdje, ârdjèn'tèdje. | årdjintreye [f.n.] totes les schieles d' årdjint. F. argenterie. Disfondowes: ârdjintriye, ardjintrîe aurdjintrèye, aurdjintrêye, ârdjèn'trèye. | årdjinteu, årdjinteuse u årdjinteyresse [o.n.] djin ki c' est s' mestî d' årdjinter. | årdjinteure [f.n.] wårnixheure d' årdjint. Disfondowes: aurdjinteure, ârdjinture, ardjinture. | årdjintî, årdjintresse [o.f n.] grand årdjintî, grande årdjintresse: minisse des finances.
platea, bassén eyet cocmwår d' årdjint (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
årdjintene [f.n.] fleur des tchamps, e sincieus latén Potentilla argentea, ki ses foyes sont blantchåsse come di l' årdjint, padzo et cobén padzeu, eyet ki ses djaenès fleurs florixhèt do moes d' may å moes d' awousse. rl a: årdjintêye, yebe å froyon. F. potentille ansérine. Disfondowes: ârdjintine, ardjintine, aurdjintène. | årdjintêye [f.n.] årdjintene (Potentilla argentea).
årdjintene (Potentilla argentea) (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Årdjintene 1 [n.aiwe] rew ki court a l' Elpe, e F. Argentine. Etimolodjeye: latén "argentum" (aiwe claire come di l' årdjint); rl a: L' Elpe (etimolodjeye).
Årdjintene 2 [n.pl.] payis di l' Amerike nonnrece, e castiyan, República Argentina, metou å Ponant del fene ponte sud do continint; ki si spåde inte li Grande Coidlire des Andes al frontire avou l' Tchili a l' Ouwess, l' Océyan Atlantike a l' Ess, eyet li Boliveye, Paragway, Braezi eyet l' Ourougway å Nôr; 2.791.810 km² long et lådje, avou 32.500.000 dimanants. Mwaisse-veye: Buenos Aires. Lingaedje: castiyan. Etimolodjeye: adjectif castiyan "argentino" (årdjinté) ki fwait referince å grand fleuve lomé "Rio de la Plata" (fleuve d' årdjint). Disfondowes: Ardjintène, Ardjantine, Ârjantine, Aurdjintène.
ardweze [f.n.] 1. schaye bén taeyeye. 2. usteye des scolîs wice k' i scrijhèt ene sacwè, k' i polèt disfacî après. >> esse so l' ardweze: aveur des desses.
åré [divancete] apus ki. Dj' avans fwait ostant d' guiyes onk ki l' ôte, åré ci pårt ci. rl a: ki. F. sauf, excepté, si ce n'est. Sorcoinrece Årvaye Nåwinne.
arègn'ter rl a: erunter.
Arel rl a: Årlon.
aréncréns [o.n.t.pl.] toele d' araegne; rl a: rantoele. Disfondowes: arincrins, aréncréns, arécrés. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon po crin d' araegne, araegne-crin.
arèni rl a: eruni.
aresse-boû [o.n.] sitantche-boû. F. arrête-bœuf. Etimolodjeye: acolaedje viebe (arester) + coplemint. Coinrece Comblin-å-Pont.
areyoplane [o.n.] 1. (v. m.) avion. On voyaedje en otomobile, En areyoplane, e balon; Les tchvås sont divnous inutiles Po les tcheretes, po les camions; Mins do tins di m' grand-mere, On n' pårléve nén d' tot ça (A. Trigaux). Eco k' t' as råyî des pådjes dins t' cayé po fé des areyoplanes (B. Genaux). Ça fwait, Ive, ki vos arivez a Abidjan en areyoplane et ki vs rescontrez des Olandès (L. Mahin). rl a: plane. F. avion. 2. vî avion. Dji t' asseure ki dj' esteu seré divant d' monter dins ç' vî areyoplane la. rl a: zénk. F. aéroplane, coucou. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "aéroplane", avou stopaedje di l' ahiket, et rbetchfessaedje di letes, 1910. | areyodrome [o.n.] tchamp d' aviåcion. | areyopoirt [o.n.] grand tchamp d' aviåcion, et totes ses ahesses po rçure les voyaedjeus et les martchandijhes des avions.
On ptit areyoplane.
Argayon [n.dj.] (foclore) no d' èn adjeyant di Nivele; >> L' Argayon, el djeyant d' Nivele; pîce e vers di 12 pîs, sicrîte dins l' deujhinme mitan do 19inme sîke pa Michel Renard, ki raconte les paskeyes d' èn adjeyant eyet mostere li vicaedje do Roman Payis di s' tins la. (linwyince) L' Argayon est ene prumire saye di rfondaedje des walons di tot l' Roman Payis. Pondants eyet djondants
arimer [v.s.c.] fé rimer des scrijhaedjes, fé del powezeye. Disfondowes: arimer, arîmer. F. versifier. Etimolodjeye: viebe rimer, betchete a- 3 (fé rimer). | arimaedje fijhaedje di powezeye. F. versification. Disfondowes: arimèdje, arîmèdje, arimadje. | arimeu, arimeuse u arimresse [o.f.n.] fijheu(se) d' arimeas. F. versificateur, poète. Disfondowes: arimeu(se), arim'resse, arîmeur. | arimé [o.n.] arimea. Coinreces Payis d' Måmdey.
arimea [o.n.] sicrijhaedje avou rén k' des vers. On dit eto: powinme. F. poème. Etimolodjeye: ricoprindaedje di arimé, pårticipe erirece prin come no, come parint avou l' cawete -ea, dizo assaetchance di rimea, 1960.
arindjî [v.c.] 2. ahåyî. Ça n' m' arindje nén di vs vini passer cweri semdi.
arinner [v.c.] comincî a djåzer avou ene sakî. F. adresser la parole, interpeller. On dit eto: atôtchî, eyet (pus råle) adjåzer, apårler, advizer.
ariole I. [o.n.] loriot. F. loriot. >> on bea ariole: onk ki tchante come on loriot (sins s' djoker). II. [f.n.] 1. viole. F. piano mécanique, orgue de barbarie. 2. grand brut (avou del muzike et des danses). C' est l' eure k' i dvreut cmincî a-z aveur sogne; l' eure ki l' ariole des biesses di nute atake e grand bwès (J.M. Warnier). F. farandole. >> moenner l' ariole: moenner l' araedje. Disfondowes: ariole, âriole, âriyol. Etimolodjeye: latén oreolus (ôrimiele). | ariete [f.n.] bele pitite tchanson. Dj' a sondjî on djonne mestré ki vneut tchanter Des årietes riloumant m' beaté (A. Gauditiaubois). F. ariette. Disfondowes: ariète, auriyète. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' itålyin arietta (tchanson come li cene do copere-loriot.
ark rl a: air 2.
arkeyolodjeye [f.n.] syince ki studeye les viyès pires et les bastixhaedjes do vî tins. Etimolodjeye: do grek arxheos, vî, eyet logos, cåzaedje. | arkeyolodjisse [o.f.n.] sincieus ki studeye les viyès pires. | arkeyolodjisse [addj. padrî] a vey avou l' arkeyolodjeye.
a-rlache rl a: rilaye.
arlochî rl a: harloxhî.
Årlon, so plaece: Arel [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Arlon, divnou intité avou novea limero del posse 6700; vî limero del posse: 6700. >> ban d' Årlon: Årlon avou: Åtébas, Bunnert, Giisch, Hinch, Täernich. Dj' esténs troes Borkins e scole a Årlon, internes a l' Institut Sinte-Mareye (E. Pècheur). Djeyografeye: sourd di Smwès. Lingaedje do payis: lussimbordjwès. Porcintaedje del djin ki cåze lussimbordjwès e 1978: 10 åcint. >> Payis d' Årlon: en almand, Arelerland, viyaedjes del Beldjike ki djåzèt lussimbordjwès. Vîs scrijhas: Orolaunum (100), Castellum Harlonis (750).
arlotcheu rl a: harloxhî \ harloxheu.
a-rlouye rl a: rilaye.
Armégnî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Harmignies, rebané avou Mont. Disfondowes: Armégnî, Ârmègnin; vîs scrijhas: Harminiacas (868), Harminium (868), Harminiacum (931). Etimolodjeye : bodje tîxhon "Hermo" (pitit no Herman), cawete latene -iacus (da Herman).
årmî, ârmîre rl a: lårmî (riscôpaedje di "lårmî" e "l' årmî").
årmon [o.n.] (v.m.) 1. l' årmon u les årmons do tchår. pîce do dvant do tchår, fwaite di deus bwès taeyîs esprès, ki pôzèt sol blo d' ashi et s' raprotchî pa padvant, la k' on va-st agritchî l' timon. >> bwès d' årmon: tchaeke des deus bwès di ci etcherpetaedje la. >> pont des årmons: pîce di bwès ki rdjond les cawes des årmons, metowe dizo l' tchår. >> noejhete d' årmon: pitit blokea ki tént eshonne les deus bwès d' årmon, pa padvant. 2. årmons del soyete, d' ene ricepe: les deus montants, k' on-z apougne po soyî. 3. (imådjreçmint) foice, sitocaesté. Kén årmon k' il a co po si ådje ! (F. Deprêtre et N. Nopère). >> èn ome di bon årmon: èn ome di boune costitucion, foirt, ki n' est måy malåde. Disfondowes: aurmon, ârmon, armon.
Les årmons d' on tchår: les bwès d' årmon (3), li noejhete (1), li xhamea di dvant et l' doetoe (båre di fier) (2); li pont des årmons (4) (poirtrait et adjinsnaedje pa L. Mahin).
årmoniom [f.n.] pitite ôre sins tuwyeas. Vos djouwez bén d' l' årmoniom, Camile: vos liroz åjheymint les notes;:: åy, hê, ti ! nozôtes, c' est des cwårêyes, et cial, c' est des rondes. Dj' åreu bén vlou èn årmoniom electrike. F. harmonium.
Li ptite djouweuse d' årmoniom (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
arnaga arnagat [o.n.] gamén (målåjhey). Coinrece walon do Coûtchant.
arnitoele [f.n.] arantoele (1. d' araegne, 2. Rantoele Etrernete). Puski dji vos a å dbout di mi arnitoele, dji vos doe vos dire ki po les djins ki dmorèt å lon, l' abounmint est di 25 uroliårds (D. Trempont). Disfondowes: arnitwale; arnitwèle. Coinrece El Louviére, walon do Coûtchant.
aroedi (codjowaedje) [v.s.c.] divni roed(e). Li viye Mareye si dispaitcha, tot haetchant ses djambes halotches et aroedeyes (P.J Dosimont). Li froed del bijhe hagne dins mes doets tot aroedis (E. Pecheur). Li djalêye aroedixh on moyî drap (ramexhné pa J. Haust). Disfondowes: arèdi, areudi, arûdi, arwèdi, arwèdë, arwadi. | aroedi, eye [addj.] divnou roed (divnowe roede) tot djåzant di mimbes, des doets, evnd. rl a: nukî, bwejhlé. F. ankylosé, courbaturé.
arone [f.n.] pî-d'-vea. Sebastyin Wibin, di Ståvleu, loméve les pî-d'-vea "arones" (J. Bastin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' almand "aron", luminme calké do latén "arum". Coinrece Payis di Ståvleu.
arote rl a: harote.
arouni rl a: eruni.
arouyî, aroûyi rl a: eruni.
aroyî [v.s.c.] (mot d' cinsî) 1. kimincî li prumire roye di tcherowe, djusse å boird do tchamp. >> Po-z aroyî: tite metou dizeu l' adrovaedje d' on live, d' ene gazete. F. éditorial. 2. fé ene bate (po li tchvå passer pol prumî toû). | aroyaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "aroyî". F. premier sillon. 2. toû d' ene sitindêye. F. périmètre. 3. adrovaedje (d' on live). F. préface. | aroymint [o.n.] aroyaedje, prumire roye di tcherwaedje djondant l' tchamp do vijhén. Il aveu stî o tribunå a cåze d' èn aroymint. F. premier sillon. >> tcherwer ls aroymints: comincî les apresses. Po tcherwer les aroymints del såjhon ki vént, nos nos rapoulrans e cminçmint do moes d' setimbe (G. Fontaine).
årsea [o.n.] (vî mot d' sårteu, di fådeu) 1. cene (cinde) provnant des waezons råyîs al hawe pazès sårteus, et broûlés dins des forneas. Li feu dveut djôkiner, cure tot doûçmint, po-z ariver a fé on gros hopea d' årseas (S. Fontaine). On cmaxhive on pô l' årsea, pu on l' sitåréve tot avå l' årtû, al schoupe (S. Fontaine). To ristraméves les årseas so t' sårtaedje: c' esteut on pôve umusse. 2. bwès ki rexhe del moye di fåde, et ki n' est nén bén tourné a tcherbon d' bwès. On discatchive li moye di fåde: t' aveus l' bea tcherbon, et t' aveus les årseas: c' esteut do tcherbon må fini (L. Mahin). 3. (stindaedje) plaece k' a stî broûlêye po esse sårtêye. rl a: Årsumont. F. brûlis. Disfondowes: aursin, ârsin, arsin, arsia, aursia; Pc. arsiô. Etimolodjeye: latén ardens (broûlant), cawete -ea (pitit broûlant cayet). Coinrece Årdene, Fagne (Payis d' Chimai).
årseas sol boird d' ene moye di fåde (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
arsouye [o.f.n.] arnåjhe djonne. >> L' Arsouye: gazete e walon, eplaideye a Nameur, di 1919 a 1924. Elle eplaidive tenawete des årtikes politikes e walon, et des po dmander ene ricnoxhance do lingaedje walon. (Dipus d' racsegnes so Wikipedia).
Årsumont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Arsimont, rebané avou 5060 Sambveye; limero diyalectolodjike: [Na 107]; vî limero del posse: 5680. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Aursumont. Istwere: hamtea di Åjhea, Disfondowes: Arsîmont, Aursumont; Vîs scrijhas: Harchimont (1246), Herchimont (1265), Harcymons (1265). Etimolodjeye: mont ås årsîs (årseas provnant d' on sårtaedje); H ristitchî a nonsyince dins les scrijhas del Hôte Moyinådje.
årt [o.n.] 1. sepyince po fé ene sacwè, ki ls ôtes ni sårént. Po médyî les biesses, i fåt aveur li toû; c' est po ça k' on djheut l' årt veterinåre. 2. fijhance d' ene sacwè (muzike, belès letes, ovraedjes al mwin, dessinaedje, filmaedje) ki dmande ene sepyince k' est bén da sinne, et ki les ôtes n' ont nén del minme façon. Å prumî rang, on l' mete po l' industreye, et dins les årts, ele riglatixh ostant (T. Bovy). >> li setinme årt: li cinema. >> li ûtinme årt: li binddimådje. >> Li Novea (u: Noû) Årt: årtchitecteure del comince do 20inme sieke, ki s' vout houwer erî des fômes di scwere do 19inme sieke, et si siervi d' on roylaedje assimetrike, d' arabesses, evnd. Sacwants grands nos do Noû Årt: Horta (Anverse, Brussele), Gaudí a Bårçulone. F. Art nouveau. | årtisse [o.n.] 1. onk, ene ki fwait on mestî dins les årts. Djôzef Vrindt esteut todi moussî come èn årtisse avou on flo a racawetes, si cawe d' aronde eyet si tchapea d' batlî. On crås cou d' tchåsse k' aveut-st ene balowe e cervea priya a s' tåve des hopeas d' årtisses: des pondeus, des tchanteus, des sculteus (Fabian, rat. pa F. Nyns). rl a: sitoele, sitår. 2. onk, ene ki fwait si mestî avou årt. Gn a nén a dire, nosse dame, mins dji wadje k' el modisse k' aveut fwait ç' tchapea la, ça dveut esse èn årtisse (J. Roman). 3. medcén des biesses. rl a: veterinåre.
a hintche et odzeu: les cortis Gaudí, tipike do roylaedje assimetrike do Novea årt; a droete: coulot "Noû Årt" a Anvers (poirtraits saetchîs pa L. Mahin) |
årtcheure [f.n.] ronde caisse di bwès, fwaite d' ene dozinne d' airs, metowe åtoû del meule d' on molén, po l' molaedje èn nén spiter pattavå. Disfondowes: archûre, êrtcheure. Etimolodjeye: bodje latén "arcus" (rl a: air); cawete -eure.
årtchî, åritchî, ârtchîr, artchî rl a: airtchî.
årtchiteke [o.f.n.] ome (feme) di mestî ki fwait les plans des bastimints. rl a: air, åtche. | årtchitecteure [f.n.] 1. mestî et syince des årtchitekes. 2. adjinçnaedje, etcherpetaedje. >> årtchitecteure cliyint / sierveu: (mot d' éndjolisse) adjinçnaedje d' éndjoles avou on programe sierveu ki ramexhnêye totes les dnêyes et racsegnes, et des programes cliyints ki n' fijhèt ki dmander ces eformåcions la et les mostrer ås uzeus.
årtea [o.n.] 1. doet do pî. Vos årteas sont, bén seur, å dbout d' vos pîs (tchansons des verités, F. Loriaux). Ses årteas, avou do rodje a ongues dissu, atirént les ouys des omes cwand k' i brotchént foû do cur di ses sandaletes (J. Schoovaerts). rl a: doye, dognon. F. orteil. >> djouwer avou ses årteas po fé rire ses pîs: dijhêye a èn efant ki tchipote a ses årteas. >> gros årtea: Dj' aveu risticlé m' gros årtea; c' est ene sacwè ki fwait må (R. Mathieu). >> Å galop, galopea, li diale° vs årè pa vos dijh årteas. 2. årtea d' pretcheu. 3. sûti efant (et motoit arnåjhe). rl a: galopea. Disfondowes: ortia, ôrtia, artia, artcha, ortcha, ôrtcha, ortè. Etimolodjeye: latén articulus (djonteure).
årtea d' pretcheu [o.n.] sôre di feve ki vént so des stapetes. Del boune sope bén spesse avou des årteas d' pretcheu et ene tårtene di boure di cinse ! (R. Mathieu). rl a: manjtout. F. haricot.
Artike [n.pl.] edjalé oceyan, metou al fene copete del meye-bole bijhrece. rl a: Trô al bijhe di Nonne.
årtisyince [o.n.] syince ki studeye les maladeyes des biesses. F. médecine vétérinaire. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon di årtisse et syince, 1996.
årtû [o.n.] (vî mot d' cinsî) tere k' a stî tcherwêye, mins k' i gn a co rén k' a lvé. I fwait placant so les årtûs après les plouves (J. Bastin). On cmaxhive on pô l' årsea, pu on l' sitåréve totavå l' årtû, al schoupe (S. Fontaine). F. guéret. Disfondowes: ârtû, ortu, ârtûr, aurtû. Coinrece Hôte Årdene. Etimolodjeye: tîxhon "aarde" (tere).
årvô [o.n.] plaece avou on bastixhaedje e cogne d' air. F. arche.; copurade: 1. tchapistrea d' ene eglijhe. I s' a stî mete a l' ahoute dizo l' årvô et leyî passer l' plouve. rl a: poice. F. porche. 2. air e maçonreye a l' intrêye d' ene rouwale, ki passe dizo l' astaedje d' ene måjhon, u po on rû passer dizo on molén. Les amoreus dimorént des eures e l' årvô. F. passage voûté. 3. poice, plaece dins ene eglijhe, on palås, ene abeye, avou on plafond en air. Il aveut fwait l' plan do magazin: les buros estént dins des ptits årvôs å fond. F. arc, voûte, volute. 4. årvô d' cåve: pitit tchapistrea a l' intrêye d' ene cåve ki rexhe direk divant l' ouxh. I tnént botike e l' årvô. Disfondowes: aurvô, arvô, ârvô. Disfondowes: mot ad' acolaedje no (air) + no (vô). | årvolou, owe [addj.] 1. k' a l' cogne d' èn årvô. 2. k' a les djambes ki ployèt, ki n' tént waire so ses pates. F. bancal(e). 3. (imådjreçmint) broxhûle, må aclevé (êye), roufrouf, minteu(se). Il est trop årvolou; i n' fwait nén åjhey viker avou lu. C' est èn årvolou, i n' fwait nén a s' fiyî a çou k' i raconte. F. bourru(e), brutal(e), brusque, arrogant(e), évaporé(e). Disfondowes: aurvolu, ârvolou, aurvolou, owe.
deus årvôs do molén d' Mont-l'-Ban, po l' Aiwe di Tcherin passer dizo l' måjhon (poirtraits saetchîs pa J. Adam).
asbåbli rl a: abåbli.
asblawete [f.n.] 1. sacwè metowe po vs brouyî, ki vos croeyoz k' c' est l' veur, mins ki n' egzistêye nén. Ci n' est k' ene asblawete. I pårléve d' ostant dpus k' il aveut dmoré lonmint moyea; mins ç' n' ît fok po traiter les medcéns d' pô-foirts eyet d' fossîs, el syince d' asblawete eyet les apoticåres di martchands d' soda pus biesses k' el pidjon do grand Zande, ki, malåde, s' aveut rfwait e boevant do purea (R. Painblanc). F. mirage, tromperie, illusion, poudre aux yeux. 2. fåve, minte, couyonåde. Vos m' contez des asblawetes. Tot çk' i raconte la, c' est des asblawetes. On dit eto: crake, coye. F. blague, mensonge. 3. fåve, amuzant conte. Loukîz a: floriconte F. histoire, conte, légende. 4. toû d' passe-passe. F. tour de prestidigitation. 5. pitit live a l' aiwe di rôze. C' est ene k' a yeu bråmint do succès F. bluette. Disfondowes: asblawète, asblëwète, asbluwète. Etimolodjeye: sivierba di asblawter (bodje blåwe, rl a: asblawi).
asblawi I. [v.c.] 1. rinde aveule, tot djåzant d' ene foite loumire. Li solo m' asblawit. I s' amuze a asblawi les djins avou l' solea dins on muroe. Tot d' on côp, on fourit asblawis pa ene grosse toitche. On dit eto: a(s)båbli, siblawi, blawi; Loukîz a: sdôrner, broûyî. F. éblouir, aveugler. >> asblawi avou des foitès loumires: (imådjreçmint) mostrer a tertos ene sakî, on payis. Les petaedjes di bombes do 16 di may 2003 ont asblawi l' Marok avou les foitès loumires di l' actouwalité eternåcionåle (L. Mahin). F. mettre sous les feus de la rampe, sous les projecteurs. 2. (imådjreçmint) fé po vanter, po mete e valeur. I pinséve m' asblawi avou tos ses flaflas. Il esteut cråndimint asblawi pås idêyes recsisses. Li tåve esteut covrowe d' ene mape, blanke come l' ivier, et gn aveut des fenès pôrçulinnes a vs asblawi (Andersen, ratourné pa L. Hendschel). Loukîz a: atourner, emacraler. F. éblouir, impressionner, fasciner, séduire. 3. adawyî. I s' a leyî asblawi pa ene feme ki n' valeut nén tripete. On dit eto: andoûler, amidjoler. F. séduire, tenter, aveugler. 4. emantchî (rôler). I saye di nos asblawi avou tos ses ramaedjes. Ele l' a asblawi avou ses bounimints. Loukîz al sinonimeye. F. tromper, duper, embobiner, leurrer. II. s' asblawi [v.pr.] riglati. Les nedjeus sont come des rozlants cachets Ki s' cotapnut dins l' aiwe ki rmouwe Et mete dins Djåce ki s' asblawit Les rôzès taetches di leus coirs nets (P. Moureau). Al difén, gn aveut s' vizaedje ki s' asblawixheut come dandjreus Archimede li djoû k' il aveut trové si mwaisse-lwè (L. Mahin). F. briller, étinceler, s'illuminer. Disfondowes: asblawi, asblëwi, asbleuwi, asbluwi, asblèwi, asblauwi, asblâwî, asblâwi, èsblawi, èzblawi, èsblâwi, èsblouwi, èzblouwi, ablëwi. Etimolodjeye: viebe del 4inme troke fwait sol bodje blåwe, dobe betchete as-. | asblawi, asblaweye [addj. purade padvant] 1. andoûlé (-êye). Nos estans asblawis pa tot çou k' est scrît, come estant "mî" k' ene sacwè ki n' est "ki" dit (L. Hendschel). Zabete, leye, ele li dveut co vey voltî, asblaweye k' elle esteut dispu estant tote djonnete (J. Schoovaerts). Li skiron, tot asblawi Ni saveut pus k' lyi dire merci (P. Lassence). F. ébloui, admiratif, enthousiasmé, impressionné, fasciné, séduit. 2. sitåmusse, sins rén poleur dire. Dji dmoréve la, eclawé, asblawi, avou m' boke å lådje, e sayant d' ramexhner les sovnances eyet les istweres racontêyes dissu l' Turkeye (L. Hendschel). Mi, s' on poleut fé des siermints, dji raetchreu mi åme, la, divant vos, po vos assurer ki dji so vraiymint asblawi des belès imådjes: kés beas poirtraits di l' Argayon et di s' famile! (M. Renard). Pus tård, dj' a discovrou (fén asblawi, èn ome !) totes les ritchesses do vocabulaire et des belès letes di totavå l' Walonreye (L. Mahin). F. ahuri, stupéfait, interloqué, émerveillé. | asblawixhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "asblawi". Dj' a yeu èn asblawixhaedje. Mi, dj' aveu yeu come èn asblawixhaedje, puski, deus moes dvant l' peupe-sipata do Rwanda, dj' aveu adjinçné on raploû so les parfondès cåze del margaye Toutsis-Houtous (L. Mahin). F. éblouissement, aveuglement, tromperie, séduction, duperie, étourdissement, vertige, illumination. Disfondowes: asblawichèdje, asblëwichadje, èsblawihèdje, èsblâwihèdje. | asblawixhmint [o.n.] asblawixhaedje. Il a des asblawixhmints, i fåt k' i waite a lu. F. éblouissement, vertige. Disfondowes: asblawich'mint, asblëwich'mint, asbluwich'mint, asblauwich'mint, èsblawihy'mint. | asblawixhant, asblawixhante [addj., purade padvant] k' asblawixh. A ç' moumint la, Moyisse a veu ene asblawixhante loumire ki vneut do cir. F. éblouissant, éclatant. Disfondowes: asblawichant, asblëwichant, èsblawihant, èsblâwihant. | asblawixheu, asblawixheuse u asblawixhresse [o.f.n. & addj., purade padvant] onk, ene k' asblawixh les ôtes. Ça l' ahåye, leye, di toupiner åtoû d' l' asblawixheu mayeur (J. Boitte). F. envoûteur, séducteur, star.
a-schape rl a: schape.
aschate [f.n.] fén boird, dins l' ratourneure "a l' aschate": djusse å boird, presse a toumer. >> Schwele a l' aschate soune a si etermint: Ni metoz nén les cassons å fén boird (d' ene tåve, d' ene dresse); i vont tchaire et si spiyî. Disfondowes: ascate; a-chate, a-hate, ascape. Etimolodjeye: etrocla di a-schate, rifwait di a schape (?); coinreces Årdene nonnrece (ascate), Bastogne (a chate), Lidje (a-hate) | aschatî, aschatresse [o.f.n.] onk, ene ki n' vout nén discuter des idêyes (politikes, rilidjeuses); rl a: estremisse, integrisse. Disfondowes: ascatî, ascatresse, Etimolodjeye cawete -î, 1996.
aschoûter I. [v.c.] schoûter: 1. pruster oraye a çou k' ene sakî dit. Dji vos vou berdeler et n' nén vos aschoûter (J. Beaucarne). Les djins di ç' costé ci, i les fåt aschoûter: des côps c' est co bén vraiy, des côps, c' est des mintreyes. (J. Beaucarne). Taijhoz vos. Nos n' avans waire di tins. Aschoûtez mu ! (L. Hendschel). O ! aschoûte bén: "si ti vleus, saiss, T' pôreus bén esse ttossu crås k' mi, respond i l' tchén (L. Bernus). F. écouter. 2. obeyi. C' est on chef k' est bén aschouté. I fåt aschoûter ses parints. F. obéir. 3. aprotchî po schoûter Aschoûtez çki dj' vos va dire. 4. schoûter avou ene aschoûtrece. Vloz aschoûter l' cour et m' dire çou ki vs oyoz ? On dit eto: osculter. F. ausculter. II. [v.s.c.] schoûter (ratinde). F. attendre. >> Li plouve aschoute: ele ratind divant d' rataker. Disfondowes: ascouter, ascoûter, aschoûter. Etimolodjeye: latén auscultare. | aschoûte [f.n.] 1. cwålité do ci k' aschoûte bén. C' est èn efant ki n'a pont d' aschoûte. Totes foû d' zeles, sins pus d' aschoûte, ele vont vey après leu pere (V. Carpentier). F. obéissance. >> n' awè nén pus d' aschoûte k' on djonne di tchén, k' on moulet: èn nén saveur schoûter. 2. termene k' on-z est k' aschoûte. Il est a l' aschoûte. F. écoute. 3. djin k' aschoûtèt. F. auditoire, audience. >> awè d' l' aschoûte: awè des djins ki vs aschoûtèt. Franwal: ahåyant po: être influent. C' est èn ome k' a d' l' aschoûte. Disfondowes: ascoute, ascoûte, ècoute (achoûte, ahoûte). | aschoûtaedje [o.n.] accion d' aschoûter, si rzultat, copurade: a) schoûtaedje avou l' oraye. Dji n' a måy admetou l' aschoûtaedje ås ouxh. F. écoute. b) schoûtaedje avou l' aschoûtrece. C' est on cour ki shofele a l' aschoûtaedje. F. auscultation. Disfondowes: ascoutâdje, ascoûtadje, (achoutadje, ahoûtèdje). | aschoûtoe [o.n.] 1. pitite usteye po-z aschoûter k' on si stike e l' oraye. Il aveut les aschoûtoes del wåcman e ses orayes; comint årîz vlou k' il åreut oyou ene sacwè ? F. écouteur. 2. (po rire) oraye. I nos ont siervou on plat d' ascoûtoes et d' pesteloes (des orayes et des pîs d' pourcea). rl a: schoûtoe. Disfondowes: ascoutoû, ascoûtwè, (achoûtwè, achoûtoû, ahoûteu). | aschoûteu, aschoûteuse u aschoûtresse [o.f.n.] li ci (cene) k' aschoûte, copurade: a) po waitî d' sawè ene sacwè k' on n' lyi vout nén dire. Cåzez pus bas, i gn a kécfeye des aschoûteus; Franwal: ahåyant po: oreille indiscrète. b) li ci (cene) k' aschoûte ene sitåcion d' radio. rl a: schoûteu. F. auditeur. | aschoûtrece [f.n.] usteye do docteur, di l' årtisse, k' il aschoûte avou li cour, les peumons, et pa des côps l' vinte. Cwand k' on n' aveut pont d' aschoûtrece, on meteut si oraye sol goidje do malåde,... u del malåde. F. stéthoscope. Disfondowes: ascouteu, ascoûteu, (achoûteu, ahoûteu). Coinreces walon do Coûtchant.
ascoxhî I. [v.c] passer ådzeu di. Ascoxhe li bî ! Foû do traeyén del måjhonêye, li tåye ascoxhe li tins et les anêyes (Bernard Louis). I gn a k' on sourdant po m' comprinde Lu k' on ascoxhe sins l' riwaitî (Georges Smal). rl a: asdjambler. F. franchir, enjamber, sauter. II. [v.s.c] 1. roter rade. On ascoxhe, la, valet ! Il ascoxhe, dandjreus, po rariver dé l' comere. E-z ascoxhant, les deus soçons ont arivé a l' eure. On-z ascoxhive fel, mins ça n' shuveut nén foirt padrî: il avént målåjhey, mes omes! (J.F. Brackman). rl a: aspener. F. se dépêcher. >> l' ascôxhî: cori evoye. Ascoxhe lu, la, valet, si ti vous ariver pol trin. rl a: siteper, el trossî, ramxhyî, si dixhombrer. F. se presser. 2. (mot d' djimnastike) drovi les djambes. Oreleye, ascoxhîz pus foirt ! rl a: schåyî. F. écarter. III. s' ascoxhî [v.pr.] 1. si schåyî (po ene djin). Avou vos djeus d' tirlibibi, ttaleure vos vs ascoxhroz totoute. F. faire le grand écart. 2. (mot d' årtisse) tot djåzant d' ene vatche, rider djus avou les deus pates di drî åd foû, tot s' cwåtlant les tchås des coxhes et dmorer coûtcheye avou les djambes come ene rinne (ene gurnouye). Nosse vatche s' a ascoxhî sol pavêye; por mi, elle est fotowe. F. tomber, s'écarteler. Disfondowes: ascochî, ascôchî, ascôchi, ascôchè, ascôjer, ascôjè, asgôchi, asgôcher, ascwachi, ascwâchi, ascohî, ascoyî, astohî. Etimolodjeye: bodje coxhe, dobe betchete as-, cawete des viebes del deujhinme sôre. | ascoxheye [f.n.] 1. distance inte les deus pîs cwand on rote. Et vola ki dji voe m' moniteur rivni, a grandès ascoxheyes, del tour di controle (Yvonne Gendarme). On stocaesse ome, ås grossès mashales, abiyî d' on blanc cindré, fwait sacwantès ascoxheyes sol terasse (Pol Bossart). Dji vôreu tant fé ene grande ascoxheye, po passer houte des djoûs sins loumire, et m' ritrover li cou el blanke nivaye ! (P.H. Thomsin). On dit eto: asdjamblêye, hazêye. F. enjambée, pas. >> di vaici a mon m' fré, i gn a k' ene ascoxheye: c' est tot près. On dit eto: pixheye, côp d' fizik. F. à un pas, tout près. >> i n' est nén a ene ascoxheye près: i n' a nén peu d' è rmete. On s' a rindou conte ki les Provançots ni sont nén a ene ascoxheye près, leu "boulvård", c' esteut ene voye nén pus lådje ki les cis d' Årveye (Claire Paulet). F. exagérer. >> i fwait des ascocheyes di coixhî: i va rade (come onk k' est pokî et ki s' såve). F. se hâter. >> fé l' grande ascoxheye: a) si maryî. b) mori. >> li dierinne ascoxheye: li moirt. 2. mezeure di cisse distance la. F. pas. >> mezurer a l' ascoxheye: hazer. F. arpenter. 3. avanceye, progrès. Li prumire djin sol lune: ene pitite hope po èn ome, ene grande ascoxheye po totes les djins (Neil Armstrong, rat. pa L. Mahin). F. pas, étape, progrès. >> l' Ascoxheye: tite d' on live e walon da Raymond Bertrand (1942). Disfondowes: ascochèye, ascôchîye, ascôchîe, ascohîe, ascohèye, ascohêye, asgauchîye, astohêye, ascôjêye, ascôjîe. | ascoxhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ascoxhî". Co on ptit ascoxhaedje et i sereut foû del waide; i valeut mî, avou l' gros gayet ki pesteléve. F. enjambement, franchissement, traversée, progression. Disfondowes: ascochèdje, ascôchadje, ascohèdje. | ascoxheu, ascoxheuse u ascoxhresse [o.f.n.] 1. onk (ene) ki rote a grandès ascoxheyes. Li ptit Bebert, c' est èn ascoxheu, la, lu; i n' fwait nén todi åjhey del shuve. F. bon marcheur. 2. onk k' avance raddimint dins ses ovraedjes. Å buro Waslet, c' est tos ascoxheus: vosse dossî n' trinnrè waire, dandjreus. F. fonceur. Disfondowes: ascocheu(se), ascochresse, ascôcheu, ascwacheu, ascôjeu. | ascoxhire [f.n.] ascoxheye. I måtche a grandès ascoxhires (ramexhné pa M. Francard). Coinrece Payis d' Bastogne. | ascoxhmint [o.n.] 1. ascoxhaedje. F. franchissement. 2. dins ene coûsse a pî, ene coûsse di tchvås, sacwè k' i fåt ascoxhî po passer houte. Li dierin ascoxhmint, c' esteut on frexhisse, nén co on mete lådje, et vo l' la ki toume bén ddins ! F. obstacle, rivière. | ascoxha [o.n.] ascoxheye (avanceye, progrès dins des arindjaedjes diplomatikes,des rcwerances). Armstrong, did dissu l' lune: por mi c' est on zoupla d' pouce, mins c' est èn ascoxha po l' umanité. Li djoû k' il ont fotou l' meur di Berlin djus, on pout dire ki ç' a stî èn ascoxha po l' Urope. F. percée, grand pas, progrès. Disfondowes: ascocha, ascôja. Etimolodjeye: viebe "ascoxhî", cawete -a (absitroet adierça), 1998.
ascwati (s' ~ ) [v.pr.] s' acwati. Vinoz vs ascwati addé mi; mi ptit poyon, dji vs voe voltî (L. Mahin). Coinrece walon do Coûtchant eyet Årdene nonnrece.
asdjambler [v.c. & v.s.c.] ascoxhî. I l' åreut falou vir asdjambler franc batant sol tchimin ki va djusk' åd dibout do monde (W. Bal). | asdjamblêye [f.n.] ascoxheye. Å dbout d' troes asdjamblêyes, ti voerès on bouxhon tot flori d' sucetes (J. Spinoza-Mathot). Dimey toû, mins rén k' sacwantès asdjamblêyes, divant do rataker tot droet (L. Hendschel). On dit eto: hazêye. >> a grandès asdjamblêyes: foirt raddimint. F. à grands pas.
asglignî [v.c.] adjnoyî. s' asglignî [v.pr.] 1. s' adjnoyî. Dj' a des deureas a mes djnos foiski dj' m' asgligne po bouter o corti. Gn a l' ci ki s' asgligne padvant des imådjes k' il a fwait fé por lu s' ragrabouyî cwand k' on lyi fwait des egnegnes (E. Gilliard). F. s'agenouiller. 2. (imådjreçmint) si fé tot ptit po dmander åk. Dji n' m' irè todi nén asglignî dvant lu, savoz ! rl a: adjeni. F. s'agenouiller, se prosterner. Disfondowes: asglignî, asgligni, asgrigni, aglignî, aglègnî. Coinrece walons do Mitan et do Coûtchant. | asglignaedje [o.n.] adjnoyaedje. Disfondowes: asglignadje, asglignâdje, asgrignâdje, aglignadje, aglègnâdje.
asgur [f.n.] cwålité di çou k' est sgur. "C' est come ça avou l' sida !" vos amake-t ele avou l' asgur d' on mådjuster d' univiersité. (L. Mahin) F. assurance, aplomb. rl a: sigur. >> d' asgur: ki tént bén droet, ki tént bé so ses pîs. rl a: assene. Disfondowes: asgur, asguër. Etimolodjeye: etroclaedje divancete (a) + addjectif (sigur). Coinrece Basse-Årdene. | asgurer [v.c.] mete d' asgur. Dj' a asguré l' schåle avou on ptit ablo; vos ploz bén monter dsu. F. mettre d'aplomb, équilibrer, stabiliser. Disfondowes: asgurer, asguri, asguërer. Etimolodjeye: viebe fwait sol no "asgur". | asguraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "asgurer". F. stabilisation.
ashir (codjowaedje) I. [v.c.] mete li drî d' ene djin so ene tcheyire, ene plantche evnd, les djnos ployî di scwere. Il ont ashiou l' vî pa so les tcheyires di dvant. Dji prind des bagns al wapeur d' aiwe bolante, Groumiant les dints tos les côps ki dj' m' ashid (J. Bertrand). II. [v.pr.] si mete luminme insi. I tondèt leu rmoye avou on tracteur, ashids (B. Mirlon). Disfondowes: assîr, achîr, achîde. | ashida [o.n.] 1. plaece po s' ashir. Ashidoz vs, taijhoz vs !:: I m' fåreut èn ashida. F. siège. 2. plaece do bådet (pitit banc di mnujhî) la k' on ashide li bwès. Disfondowes: assia, assiya, achîda. | ashidwere [f.n.] ashida. C' est nén l' tot: i m' fåt trover ene boune ashidwere po mareder. F. siège, place assise. >> ashidwere d' ene fåtcheuse (raezete u loyeuse): plaece la k' èn ovrî s' pout ashir tins k' les tchvås saetchèt. Disfondowes: achîdwêre, assîdwâre, achîdwêr (omrin). | ashideuse u ashidresse [f.n.] comere ki fwait ashir les djins, e cinema. F. ouvreuse.
Li cinsî est metou so l' ashidwere del loyeuse.
ashofler (codjowaedje) I. [v.c.] shofler (ene sacwè) aviè l' cåzant. Li vint nos ashofléve li nivaye al narene. II. [v. a "i"] shofler (aviè l' cåzant), tot djåzant d' l' air. Il ashofele on ptit vint d' prétins ki vs ragaiyixh tot. rl a: shofler. Disfondowes: assofler.
ashonna [o.n.] 1. sacwès ki vont eshonne. F. ensemble. 2. soces ki s' metèt eshonne et s' etinde so on pris, èn ovraedje. L' ashonna des payis espoirteus d' petrole. F. cartel, entente, consortium. Etimolodjeye: bodje shonner, betchete a-, cawetes -eu, -ant, -aedje, -a, 1996.
ashonner [v.c.] (mot di mnujhî et d' tcherpetî) mete eshonne (des bwès) po monter ene tcherpinte, des tours d' ouxh, evnd. I vos fåt ashonner ces deus bwès ci po fé l' budai del tcherpinte. Ashonner l' ecådrumint d' èn ouxh. rl a: eshonne, rl a: epåmer, abocter, emantchî, rl a: assimbler. F. assembler. | ashonneu, ashonneuse u ashonnresse I. [o.f.n.] ovrî(re) k' ashonne des pîces. II. [o.n.] vî lingaedje efoirmatike. III. [f.n.] machine d' imprimreye k' ashonne les foyes en on cayé. | ashonnant, e [addj.] k' ashonne, copurade po des programes efoirmatikes. | ashonnaedje [o.n.] pîces di bwès, di fier ashonnêyes po fé on montaedje. Èn ashonnaedje a bolons, k' on sere al clé, èn ashonnaedje a tchveyes di bwès, k' on-z abroctêye å mårtea. >> nos tecnikes des ashonnaedjes: ashonnaedje e cawe d'aronde: F. en queue d'aronde; ashonnaedje a dmey-bwès: F. à demi-bois; ashonnaedje en inglet: F. à onglet; ashonnaedje a rinneure: F. à rainure; ashonnaedje a weye et hote: F. tenon et mortaise. rl a: epåmaedje, assimblaedje.
askepyî (codjowaedje) [v.c.] 1. fé skepyî (ene sacwè d' noû). C' est lu k' a-st askepyî tant d' noûmots e walon ? Les rediveus Tamouls volèt askepyî èn estat da leur, dislaxhî do Sri Lanka. Li Chwès est ene rivuwe e walon askepieye e 1995. Li comunisse, c' est ene ideyolodjeye askepieye pa Karl Marx. Zôrbrôd est on viyaedje askepyî pa Djihan Sourbrod e 1534. Li betchete "ri-" askepeye on novea viebe avou on sinse bén da sinne, come avou netyî / rinetyî. rl a: mete so pî, adjinçner, amonter. F. créer, fonder, établir. 2. (rilidjon) fé skepyî (les djins, les biesses, li daegn, tot djåzant do Bon Diu). Cwand Nungu (li Bon Diu) a yeu askepyî li solea et nosse bele, il les pinda e cir (conte congolès, ramexhné pa G. Lucy). F. créer. Etimolodjeye: viebe "skepyî", betchete a- 5 (fé skepyî), avou assaetchance do flamind "scheppen" (minme etimolodjeye ki "sikepyî", minme sinse k' "askepyî"), 1995. | askepiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "askepyî". L' askepiaedje di pîces di teyåte pår e walon ni date nén d' ayir. Et portant li djonne riwè, Mohamed VI, lezî a dné ene rude bistoke: l' askepiaedje d' èn Institut pol Tuzance Amazire (L. Mahin). F. création, formation, fondation. | askepieu, askepieuse u askepeyresse [o.f.n.] li ci (cene) k' askepeye ene sacwè. Paris a dit arvey a Yves Saint-Laurent, onk des pus grands askepieus di novelès môdes po les femes. rl a: meteu so pî, adjinçneu, amonteu. F. créateur (trice), fondateur. rl a: Grand Askepieu. >> mimbe askepieu: onk des cis k' ont-st askepyî ene soce. F. membre fondateur.
Uzaedjes des mots "askepiaedje" et "askepieu" |
askeuter (s' askeuter) [v.pr.] 1. aspoyî l' keute so ene sacwè, po s' sotni. I s' a askeuté sol candlietecandjlete, et dmander on dmey. F. s'accouder. 2. astoker. Disfondowes: askeuter, askeutè, ascoter. | askeutêye [f.n.] viye muzeure, k' aléve do keute disk' å dbout des doets (a pô près 50 cm). F. grande coudée. Disfondowes: askeutêye, ascoudêye.
asmala [o.n.] peclêye di djins del minme famile, del minne binde, kécfeye avou bråmint des bagaedjes. Cwè çki c' est d' ça po ene asmala ? (J. Goffart). Etimolodjeye: riscôpaedje do F. "la smala" (minme sinse), di l' arabe "zamala" (tos les cpagnons).
Imådje di "On cokea å solea", da Jean Goffart eyet Jean Raes.
asmete [v.s.c.] (mot d' acleveu) s' aprester a veler, a poûtner, a coshler, tot djåzant d' ene vatche d' ene cavale, d' ene troye ki leu pé infele divant. Li troye asmeteut: ele freut corade les gorets (R. Dedoyard). rl a: casser. | asmetante [addj.] k' asmete. Dji vôreu bén ratchter ene asmetante vatche.
Asneu rl a: Asnoe.
Asnoe [n.pl.] no di sacwants viyaedjes el Walonreye: 1. (la-minme: Asnwa) ancyin ptit ban del Walonreye), e F. Assenois, rebané avou Leglijhe. Vîs scrijhas: Astinetum (804), Astenoi (1173). 2. Les Asnoes (la-minme: Les Asnès) ancyin hamtea d' Ofagne, e F. Assenois, rimetou avou l' Grand Bietris. Vîs scrijhas: Astinetum (1170). 3. (la-minme: Asneu): hamtea d' Hamwè, e F. Asneux. 4. (la-minme: Asnè; Esnè) hamtea d' Ompré. e F. Assemois. Sipotaedje des djins : les Macrales. >> li tchmin d' Asnoe: voye ki va d' Bastogne a Asnoe. >> A l' Åbe d' Asnoe: no d' ene plaece di Bastogne, sol voye d' Asnoe. On scrît eto: Esnoe. Vîs scrijhas: Astonaiz (1356). Etimolodjeye: bodje latén "hasta" (pitit bwès, pitit baston, lance di sôdård, rl a: estale), acmaxhî avou l' bodje tîxhon "astaniya" (coxhreye), cawete -oe (bwès ås ptits åbes). Vey eto: Esneu, Esnoe.
Asnwa rl a: Asnoe.
aspanse I. [o.n] onk (ene) ki n' sondje k' a s' panse. F. gourmand, goulu. >> les Aspanses: sipotaedje des cis d' Andene. II. [no d' crodjambot] crodjambot ki magne les efants. Gn aveut l' Aspanse ki n' esteut måy a rpaxhe et k' i lyi faleut tos les djoûs des ptits efants a croxhî (E. Gilliard).
aspirene [f.n.] drouke ki médeye les mås d' tiesse, les matchureas, evnd, ki l' ovrant prodût est l' seur såcilike. Ele vora eviè l' dreslete ås droukes et-z egoler onk après l' ôte troes catchets d' aspirene (L. Mahin). F. aspirine. Etimolodjeye: måke di fabrike divnowe on cmon no, 1920.
aspiter [v.s.c.] 1. sipiter aviè l' ci ki djåze, tot djåzant d' ene aiwe. L' aiwe m' aspita å vizaedje. Ses ouys serés, il oyeut l' crînaedje del pompe et l' aiwe k' aspitéve dins les saeyeas d' blanc fier (J.P. Dumont). F. jaillir. 2. ariver tot d' on côp. Des cints et des cints tiesses aspitît ås finiesses. Il a aspité chal come on côp d' aloumire. Aspite ene nouwêye di coirbås, Et come si ene sakî lzî derixhe Ki por zels l' eurêye est la presse Vo les la plonkîs, tot breyant, Å mitan do tcherwé ki foume (H. Simon). Gn a des gros spès nouwaedjes k' aspitèt did låvå, Tot berôlant s' n' on l' ôte, etot maxhurant l' cir (Baudelaire, redjårbé pa L. Mahin). Gn a des Comissions d' Cossultåcion k' arindjèt les bidons cwand k' gn a des arokes k' aspitèt inte les parints et li scole (Y. Lorint). Tossint vént raviker nos mehins... et, avou leye, c' est todi djourmåy li minme paket d' imådjes ki m' aspite ås ouys (P.H. Thomsin). Portant, les djonnes ont sovint dandjî d' ene fråze walone tipike, po ratourner des mots francès d' asteure k aspitèt dins leus tiesses (L. Mahin). F. surgir, apparaître brusquement. rl a: aflûtchî, adårer, adramter. 3. si spåde tot d' on côp, tot cåzant d' ene novele. E moes d' decimbe 1997, li novele a aspité so l' Etrernete et divins les medias, ki Bon-papa John aléve rinaivyî e cir, po fé des sayes di medcene so l' aviyixhaedje (L. Mahin). Franwal: ahåyant po: "faire l'effet d'une bombe". 4. acori tot d' on côp. rl a: aflûtchî, adårer, adramter, abroker. F. accourir, surgir. 5. kimincî a esse veyowe, tot djåzant d' ene sipite di feu, d' ene sitoele. Ene après l' ôte, les stoeles aspitént å cir. F. surgir, apparaître. Disfondowes: aspiter, aspitè.
asprouver, aspouve rl a: esprover.
assaetchî 1 [v.c.] fé vnu aviè li sudjet: a) fizicmint. Djam assaetcha Djuleye disconte di lu et, pol prumî côp e s' veye, i nouca ses deus grands bresses åtou d' on stoumak di feme (M. Hicter). F. attirer. b) nén fizicmint. On fwait tot çk' on pout po-z assaetchî les djonnes aviè l' walon. F. attirer, enthousiasmer (pour), passioner (pour). Disfondowes: assatchî, assètchî; assatchè, assatcher. rl a: saetchî, rl a: atirer, rl a: essaetchî. Etimolodjeye: bodje "saetchî" eyet betchete a- di movmint viè l' sudjet.
assåjhner I. [v.c.] mete des spices so èn amagnî. Di tos costés, on sinteut vni les odeurs di tchå, cûte å bwès, et assåjhnêye ås yebes do Sud del France (Guillaume Smal). F. assaisonner. II. [v.s.c.] 1. mawri, come li dmande l' avançmint del såjhon. rl a: dissåjhner. F. mûrir. 2. (imådjreçmint) divni pus maweur, sicolodjicmint, rilidjeuzmint. Signeur, dinez nos on côp d' mwin po nozôtes crexhe et assåjhner dins nosse fwè (G. Sfasie). F. mûrir.
assanne, assanle rl a: eshonne.
asse 1 [o.n.] coir ki lût e cir, come li solea, li beaté, les stoeles. Dj' a todi yeu d' l' agrès po les syinces: l' istwere do vî tins, li syince des asses et l' istwere del Walonreye (M. Vandenheuvel). F. astre.
asse 1: Rodje orandje asse si bea, Edoirmoz vos, Solea (A. Gauditiaubois).
asse 2 [o.n.] maladeye ki dene des coûtresses d' alinne et do tchipta ezès brontches. Onk u ene k' a d' l' asse, il (elle) a les ptits saetchs-a-l'-air ki sont-st e feu (C. Benoit). F. asthme. | asmatike (addj., todi padrî & o.f.n.) court d' alinne.
asse 2: bombe po l' asse (poirtrait hacné sol Daegntoele).
asse 3 rl a: aisse.
assene (d' assene) [advierbire] ki tént bén so ses pates. F. en équilibre stable.
assimbler [v.c.] ashonner. | assimblaedje [o.n.] ashonnaedje. | assimblumint [o.n.] ashonnaedje. Etimolodjeye: calcaedje do F. tecnike "assembler, assemblage", 1880.
assimblêye [f.n.] rashonnaedje di djins; rl a: raploû, rapoûlaedje, rabindlaedje. Etimolodjeye: calcaedje do F. politike "assemblée", 1790.
assinte rl a: acinte.
assonne, assone rl a: eshonne.
assonrer [v.c.] arindjî comifåt. F. mettre en ordre, arranger. Etimolodjeye: bodje erî-rfwait vî lussimbordjwès "sunor" (FEW 282b-283a), betchete a-.
assoteymint [adv.] come on sot. Ça våt i co les poennes di cweri assoteymint après des djins comifåt dins c' binde di brigands la (J. Brumioul). Ça fwait ki, assoteymint assez, li Walonreye furlêye ses sôs po ki les Belès Ouves ki rexhèt foû di s' schô, on n' ricnoxhe nén k' c' est da sinne (F. André et al, rat. pa L. Mahin). F. fiévreusement, bêtement.
assouwer I. [v.c.] fé souwer. C' est les sapins k' ont assouwé les fagnes. F. assécher, drainer, tarir. II. s' assouwer [v.pr.] 1. si saiwer, tot cåzant d' ene fagne, d' on frexhea. 2. si vudî di s' pus, tot cåzant d' èn abcès. Avou l' trô ki dmore å lådje dins l' dint, l' abcès si va assouwer. F. se drainer, se tarir. | assouwaedje [o.n.] accion d' assouwer, si rzultat. F. drainage, assèchement.
assûner [v.c.] fé sûner. Li sovni do tins k' est houte assûne del miråcolêye (R. Viroux). Etimolodjeye: viebe "sûner", betchete a- 5 (fé fé l' accion do viebe).
astaedje [o.n.] tchaeke livea d' on bastimint, d' ene hôte måjhone, d' on bildigne wice k' i gn a des tchambes, des cwårtîs. I dmorèt dins on vî cwårtî, å troejhinme astaedje d' ene pôve måjhone (P. H. Thomsin). rl a: plantche \ plantchî. F. étage.
astantche [f.n.] 1. meur di tere u d' cimint, grand u ptit, metou po ratni ene aiwe. Les efants s' amuzèt a fé des astantches. S' i n' årént nén yeu fwait ene astantche avou des saetchs di såvlon, tote li Basse Libin esteut neyeye. F. barrage, digue. rl a: bate. 2. aiwe ratnowe padrî ci meur la. Li poujhoe, c' est ene pitite eståcion d' pompaedje, k' apice l' aiwe di l' astantche, et l' evoyî eviè on tchestea d' aiwe, metou sol cresse (L. Mahin). >> mete les biesses a l' astantche: aler miner les vatches s' abruver å ri. 3. boird d' ene aiwe. Coûtchî so m' vinte, dji dfoyteye les fleurs di l' astandje (M. Hicter). F. berge. Disfondowes: astantche, astontche, astâtche, astanke, astampe. | astantchêye [f.n.] basse d' aiwe ratnowe pa ene astantche. L' astantchêye di Piridovoy est bråmint pus ptite ki li cene di Rossachanca (L. Mahin). F. lac de retenue. | astantchî I. [v.c.] 1. basti ene astantche so (ene aiwe). 2. arester (li soe). Gn a rén k' té ki d' l' aiwe po-z astantchî vosse soe. II. [v.s.c.] basti ene astantche. Si dji n' åréns nén yeu astantchî dvant l' ouxh, les aiwes moussént el cåve. III. s' astantchî [v.pr.] monter d' livea, tot cåzant d' aiwes ratnowes pa ene astantche. F. grossir, gonfler. Etimolodjeye: bodje stantchî eyet betchete a- (fé stantchî). | astantchea [o.n.] (mot d' edjenieur) pitite astantche, di céncwante a cint meye mete cubes. Les astantcheas siervèt eto a espaitchî les brôs di vni ebôjler les grands båraedjes. F. barrage collinaire. Etimolodjeye: bodje "astantche", cawete -ea, 2001. | astantchlêye [f.n.] aiwe k' i gn a dins èn astantchea. F. lac collinaire.
astapler I. [v.c.] 1. fé on bén måjhné moncea avou do bwès, des brikes, des mwelons, evnd. Li djin ki skepeye strupieye, ele sitrame des meyes di sorires a tot kî l' atôtche, ele astapele des ptitès djoyes, ele sofrixh sins moti (R. Viroux). F. amonceler, accumuler, empiler. 2. mete ene sadju ene sacwè, ene sakî ki n' î esteut nén. Les politikîs ont grignî des dints cwand DHL, li societé d' evoyaedje di colis abeye abeye, a vlou astapler sacwants d' ses buros el Walonreye (L. Mahin). F. établir, installer. II. s' astapler [v.pr.] 1. vini dmorer. Li govienmint bedje esteut dedja astaplé å Håve (L. Tilkin). F. s'installer, s'établir. 2. si stamper. Les tchinnes a vni, les frinnes di dmwin, s' î astapelront, bén droet e leu bonåfidé (A. Lovegnée). F. se dresser.
asteure [adv] 1. å moumint k' on-z est; rl a: enawaire, ttaleure. 2. dabôrd (dins ç' cas la) Asteure, vos vôriz k' elle årént yeu stî a pî et ariver dvant les cis k' estént en oto !? Disfondowes: asteûre. Pc. achteure. | asteure ki [aloyrece] dabôrd ki. Asteure ki vs estoz schapé, vos vs fotoz d' aler dire vos priyores å sint.
astitchî [v.s.c.] rexhe aviè vos, tot djåzant d' ene pitite fene sacwè. >> Foû d' on må astitche kécfeye on bén: gn a des advintaedje ki s' mostrèt dins ene rascråwe. Franwal: ahåyant po: "à quelque chose malheur est bon".
asto rl a: astok.
astok u d' astok [advierbire] 1. ki n' bodje pus, ki n' sait pus bodjî, aspoyî so. Metoz li schåle astok conte li meur. Li schåle est d' astok, on pout monter dsu. Dj' a dmoré astok dins l' fås tchmin. L' ouxh est astok: loukîz s' i gn a nén ene pirete padrî. Nos n' dimorrans nén ene munute d' astok tant k' on n' nos årè nén dné çki nos vlans. rl a: e rake, a roke; rl a: astoker; rastoker. F. immobilisé(e), bloqué(e), à ne rien faire, calé(e), coincé(e). >> l' ôrlodje est astok: elle est arestêye. rl a: tini astok, aler astok, vini astok. 2. ki n' sait pus rén dire. Li ptit did mon Hérin ? Il a dit l' prumire sitrofe di s' rima, pu il a toumé astok. Li cmere a dmoré astok: ele droveut l' boke mins nén moyén d' fé rexhe on mot. F. à quia. 3. (d') a costé. Si vs avoz dandjî d' mi, dji so astok. A l' escole do travay d' astok, On n' vos aprind nén-z a viker, Oyi, sorviker, c' est ddja bea ! (A. Gauditiaubois). F. à proximité, voisin(e). >> l' ome d' astok: li vijhén. 4. disconte (po des cayets ki s' tchokèt). rl a: vini astok, aler astok. >> astok ! c' est l' pus roed ki dogue ! u: astok, vî stok: dijhêye cwand des djins s' bukèt. >> toumer astok avou: rescontrer des djins k' on n' vôreut nén. Dj' î a toumé astok avou les vijhéns. F. se faire accrocher par. 5. a fond, fer, foirt. I ronfele astok. F. fermement, fortement. >> bouxhî, luter astok: bouxhî, luter d' totes ses foices. >> serer d' astok: serer, siplinctrer ene sakî, ene sacwè, propmint u imådjreçmint. F. serrer de près. >> cortizer astok, u: frecanter d' astok, u: hanter d' astok: esse toltins avou l' minme kimere, cortizer po l' mariaedje. F. faire la cour assidûment. >> travayî d' astok: travayî fer. F. sans désemparer, d'arrache-pied, avec ténacité. >> èn ome d' astok: a) on foirt ome. b) on vayant, on coraedjeus. F. énergique. >> èn ovraedje d' astok: èn ovraedje bén fwait. F. du bon boulot. >> doirmi astok: doirmi come on sodoirmant. F. dormir comme un loir. >> djouwer astok: a) djouwer sins s' djoker. b) djouwer seré. I djouwe astok: i doet fé 15 po wangnî. >> waitî d' astok: riwaitî sins baxhî les ouys. rl a: carwaitî. F. fixer, regarder fixement. >> esse d' astok, u: si sinte d' astok: esse presse a l' atake, a l' ovraedje. rl a: adrame. F. être en forme. >> shuve d' astok: shuve di tot près. rl a: shût-cawe. 6. toplin. I n a des fruts astok ciste anêye ci. F. à foison. 7. d' astok: al cawêye. Il a vnou troes cwate djoûs d' astok, et pu on n' l' a pus veyou. Dji dmoréve sitampé låvå des eures d' astok. Dj' åreu doirmou des ans et des razans d' astok. rl a: en erote, å long. F. d'affilée, de suite, pendant. Disfondowes: asto, astok. Etimolodjeye: etroclaedje di "astok".
astok di [divancete] 1. dilé, a costé di. C' esteut astok del finiesse. Elle a passé astok di mi sins ddja mi rwaitî. Et Perlicoket a tapé l' hote djus padrî l' ouxh, astok do ramon (floriconte da Perlicoket). Dji n' aléve nén passer l' nute ashid astok di l' ouxh (J.F. Brackman). F. près de. 2. astok di, astok conte: disconte. Li ramon est astok do meur. Il avént metou li schåle astok do volé, siconte li poerî. rl a: conte, asconte, disconte, siconte; rl a: astoker. F. posé(e). 3. astok conte: conte (po deus cayets ki s' tchokèt). Dj' a vnou buker astok do sômî. F. contre. Disfondowes: asto, astok.
Il avént metou li schåle astok do volé, siconte li poerî (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
astoker (codjowaedje) I. [v.c.] 1. aspoyî astok. Dj' a astoké li schåle siconte del moye. Li cerijhî est astoké å meur. Al soyreye, tchaeke ovrî si tneut astoké ås comandes di s' machine. On-z astokéve les bwès å prumî på, po les arindjî e coides. F. poser, appuyer. 2. sitançner (mete on stok po k' ene sacwè n' toume nén). On-z a dvou astoker l' meur di m' monnonke: on bea djoû, i nos åreut vnou djus sol cabu. rl a: abuder. Po rintrer li tcherêye al gregne, i faleut bihairder: adon, on l' astokeut avou des fonnes. F. étayer, étançonner, affermir. 3. mete on baston astok d' ene plante, d' èn åbe, por lu (leye) crexhe bén droet, u n' nén ployî. I fårè astoker l' biyokî témint k' i gn a des biyokes. rl a: sitiper. F. tuteurer. 4. sotni, fé tni comifåt, fé tni astok. Dj' a astoké l' moye avou des budeas. Astokez bén l' gamene dins s' tcheyire; totaleure, ele va vni al valêye. F. consolider, soutenir, fixer, maintenir, assujettir. 5. mete ene astoke po ene rowe, ene schåle, evnd. èn pus saveur bodjî. Astokez deus des rowes di l' oto, divant di mete vosse crik. Astoke li tchår, po k' i n' dischinde nén l' rampe tot seu ! Astokez bén vosse schåle po n' nén vni djus. Il ont astoké les ouxhs et les fniesses. F. caler. 6. (imådjreçmint) mete (ene sakî) astok, et k' i n' sait pus cwè dire. Ele pinséve fé d' ses airs, mins dji l' a astoké k' ele n' a pus rén seu dire. >> astoker (ene sakî) conte li meur: lyi clawer l' betch. 7. diner des bounès råjhons. I vos fåt astoker voste idêye avou des contes et des chifes; ôtmint, c' est tos ragadlaedjes ! F. étayer (un raisonnement). II. s' astoker (a, conte, après) [v.pr.] 1. si mete astok (a ene sacwè), po n' nén toumer, po s' rischaper, evnd. I s' a astoké conte li pegnon. I s' astoként todi après l' meur di l' eglijhe; on lzî djheut: t' as peu ki l' meur ni toume, hê valet ? rl a: s' aspoyî, s' askeuter. F. s'appuyer (à, contre). 2. esse astok di, esse dilé. Astokés a l' eglijhe, vs avîz l' presbitere d' on costé, et l' môre di l' ôte. 3. trebouxhî, vini buker siconte di. Dji m' a astoké conte ene pire. F. trébucher, buter. 4. (imådjreçmint) si mete å rcoet des rascråwes tot ramassant des cwårs assez po bén viker. F. s'enrichir. rl a: sitok, astok, distoker. Disfondowes: astoker, astokè, astokî, astoki, ascoter, astotchî, astotcher, astotchè, astotchi. | astoke [f.n.] 1. pitit boket d' bwès, di fier, evnd po-z astoker ene sacwè. Metoz ene astoke a l' rowe di drî. Li tåve hosse, metoz lyi ene pitite astoke. rl a: ablo. F. cale, arrêt. 2. budea, sitançon. Les maçons ont metou des astokes po fé l' finiesse. F. étai, étançon. 3. (mot d' carioteu) boket d' fier, k' on poze ene djîsse dissu po fé levî (pont d' aspoye do levî). Metoz ene astoke padzo m' levî. F. point d'appui. 4. (v. m. d' cinsî) pîce del tcherowe, k' astoke li rîsse après l' håye. Disfondowes: astoke, ascote, astotche. | astokete [f.n.] pitite astoke, pitit budea. F. petit étançon, petite cale. Disfondowes: astokète, astotchète. | astoca [o.n.] 1. plaece k' on s' pout astoker dsu. F. appui. rl a: astocoe, aspoywere, aspoya. 2. sitançon, budea. Il ont metou on solide astoca al poite del gregne. F. étai, pilier de soutènement. 3. sitipe (po-z astoker ene plante, èn åbe). F. tuteur. 4. dossire (d' ene tcheyire). Dj' a ptchî ene tcheyire a astoca k' on simpe xhame. F. dossier. 5. boune råjhon k' on pout astoker ene atuze, on råjhonmint dissu. Vous ploz co bén rcweri après des ôtes astocas po voste idêye; disk' asteure, c' est on pô flåwisse. F. argument, preuve. 6. aroke, rujhe. Dji contéve aveur mi otorijhåcion li djoû minme, mins i gn a d' l' astoca. rl a: atna. F. blocage, problème, embûche. Disfondowes: astoca, astotcha. | astocaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) po les viebes "astoker" eyet "s' astoker". Li meur a vnou djus: c' esteut èn astocaedje di niche pourcea, ki vos m' fijhoz si må dire. rl a: sitipadje, abudaedje, sitançnaedje. F. étayage, étançonnement, enrichissement, consolidation, calage, fixation. Disfondowes: astokèdje, astocadje, astocâdje, astotchadje, astotchâdje. | astocmint [o.n.] sitançnaedje. F. étançonnement. Disfondowes: astocmint, astotchmint. | astokeu, astokeuse u astocresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki met des astokes a èn ôte. Po l' Liban, les Israyelîs, ki n' vlèt nén rexhe del "Djive di Såvristé", c' est zels les astokeus. F. semeur d'embûches. 2. (mot d' foclore e Hinnot, Roman Payis) ome maryî ki saye, avou ses soçons, d' astoker l' tchår do cwareme, å grand feu, et d' esse pus foirt ki les saetcheus, les djonnes omes nén maryîs. Les astokeus vinèt mete des ptits ablos divant les rowes do tchår; les distokeus les vnèt saetchî evoye. Disfondowes: astokeu, astotcheu. | astocoe [o.n.] 1. sitipe (po-z astoker ene plante, èn åbe). Metoz toudi èn astocoe a vosse rôzî; ôtrumint, il est pol diale ! F. tuteur. 2. plaece k' on s' pout astoker s' brès dissu. rl a: astoca. F. appui, accoudoir. Disfondowes: astotchoû (astocwè, astokeu, astocoû, astokû). | astocreye [f.n.] aroke, målåjhmince. F. ennui, entrave, empêchement. On s' distrape come on pout des astocreyes des djins (P.J. Dosimont). Disfondowes: astocrîe, astotchriye, astocrèye.
astokêye rl a: sitokêye.
astotchî [v.c.] astoker. Coinrece Basse-Årdene.
astronote [o.f.n.] cirnaivieu(se). Etimolodjeye: colcaedje do F. "astronaute", vinant d' l' inglès, 1965.
aswadjî aswadji [v.c.] 1. fé baxhî (ene poenne, ene doleur). Les Rwès Mådjes prezintèt tot çou k' i fåt po-z aswadjî l' mizere (Isi Cavraine). On dit eto: adoûci, radoûci. F. adoucir, apaiser, atténuer, alléger, tempérer. >> riméde po-z aswadjî: drouke ki n' médeye nén, mins fé baxhî l' doleur. F. calmant, médicament symptomatique. 2. solåcyî (ene djin k' est målureuse), fé baxhî s' poenne. Aswadje co tes efants si ene poenne u l' ôte les ctchesse (L. Lagauche). Awè, djel rivoe, et c' est la m' måleur N' è pôrè dj' don måy aswadjî m' pinsêye ? Sovnance ki m' fwait må, ca por mi l' bouneur N' est pus k' on bea sondje, ene doûce djoye passêye (E. Wiket). Loukîz a: riconsoler. F. soulager, consoler. 3. sitantchî (l' sonk). F. étancher, arrêter. Etimolodjeye: erî-rfwait latén "assuaviare" (rinde pus doûs).
ataker [v.c.] 1. comincî. On-z atake a-z abate al hepe d' on costé, pu on s' adjnole, et rceper d' l' ôte costé (ramexhné pa Léon Boulard). Nos raetchans dins nos mwins, nos atakans a schoupyî (W. Bal). C' est tos mots k' atacnut avou ene voyale. On dit eto: apougnî. rl a: rataker. F. commencer. >> po-z ataker: tite metou dizeu l' adrovaedje d' on live, l' editoriå d' ene rivuwe, metans: Djåzans walon. F. éditorial. 2. aler po bate ene sakî, vini boerler sor lu, vini fé do må. Dji m' a fwait ataker dins on tram paski dji lijheu les "Fleurs du mal" då Tchåle Baudelaire (L. Hendschel). On dit eto: hushtiner. F. attaquer. 3. fé des movmints po bate les ôtes, dins on spôrt. 4. rascråwer on boket do coir, tot djåzant d' on må. Li ptizeye, c' est ene maladeye k' atake les peumons. | atacaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "ataker". 2. (pus stroetmint) adrovaedje (d' on live). | atake [f.n.] 1. atacaedje po fé do må. 2. comince. On sait ddja bén cwè a l' atake do live. | atakeu, atakeuse u atacresse [o.f.n. & addj.] li ci (cene) k' atake les ôtes. | atacant, atacante [o.f.n. & addj.] 1. k' atake. 2. (mot di spôrt) li ci (cene) k' est metou (owe) a l' avant, dins ene ekipe di fotbal, volè, evnd. On dit eto: dvantrin.
âtch ! [mot-criya] bintch. Disfondowes: âtch, intch.
åtche [f.n.] 1. maçnaedje del cogne d' en air u d' on dmey rond, k' on fwait dzo les ponts inte deus pilés. Li maçon a fwait ene åtche po côper l' bele place e deus. rl a: åtche-Diè. F. arche, voûte. >> pont ds Åtches: pont d' Lidje, so Mouze. Disfondowes: autche, artche, arche, ârche, êtche. Etimolodjeye: latén "arcus" (air). | åtchete [f.n.] 1. pitite åtche. 2. åtchetes [t.pl.] (mot d' linwincieus, di tipografe) sene d' ôrtografeye ki sieve a dner ene esplikêye å mitan d' ene fråze. F. parenthèse. >> drovi ls åtchetes: sicrire li prumire åtchete, « ( ». >> riclôre les åtchetes: sicrire li deujhinme åtchete, « ) ». >> inte deus åtchetes: dijhêye po-z anoncî ene parole ki n' vént nén dins l' droet fi do pårlaedje. Etimolodjeye: bodje "åtche", cawete -ete, sol minme bodje ki l' arabe "qowseyn" (deus åtches) (minme sinse), 1999.
odzeu: li Pont ds Åtches a Lidje (Daegntoele) a droete: les viyès åtches do Pont Mareye-Tereze, a Maissin (poirtrait saetchî pa Mårtene Mahin). |
Åtche da Noyé [no d' batea] dins les rlidjons djwive, crustinne et muzulmande, grand batea fwait på patriåtche Noyé, po schaper ås grossès aiwes del Diloujhe, et k' il a tcherdjî dsu ene cope di tchaeke sôre di biesse. Dins l' Åtche, gn aveut ene vatche et, dabôrd, on gayet; Xham esteut ki riwaitive li vatche roemyî; el riwaitive flater (L. Mahin). Pondants et djondants: Li paskeye di l' Åtche da Noyé dins l' Bibe. F. Arche de Noé. Ingl. Ark of Noah. Arabe: safinat Noh.
åtche-Diè [f.n.] airdiè. Disfondowes: êtche-Diè, lêd'diè, autche-diè, aut'diè, audiè, laud'diè, laudiè.
atchessî [v.c.] tchessî aviè l' ci ki cåze. L' afwaire n' årè nén co stî si mwaijhe d' aveur atchessî e l' Almagne tos ces djonneas la (E. Wartique & E. Thirionet). >> Atchesse !: kimande a on tchén d' vatche po k' i ramoenne li tropea aviè l' hierdî. Etimolodjeye: viebe tchessî, betchete a- d' aprepiaedje.
atchté-tot-fwait [o.n.] 1. sacwè, purade on mousmint, k' on-z atchete direk o botike. F. prêt-à-porter. 2. programe, evnd, k' est vindou standård (li minme po tertos). Å dfwaite di programes, dji tere co todi bén m' plan avou d' l' atchté-tot-fwait. rl a: fé, rl a: fwait-fé. F. standard, commercial(e). | atchté tot fwait, atchtêye tot fwaite [addj.] sins mzeure, sitandård. C' est ene cote atchtêye tote fwaite.
Ate [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e payis djåzant picård, e F. Ath, divnou intité.
åté [o.n.] (rilidjon crustinne) meube metou dins l' keur di l' eglijhe, et ki sieve di tåve å curé po dire messe. F. autel. >> grand åté: grand meube avou bråmint des decoråcions, des eglijhes did divins l' tins. F. maître autel. >> pitit åté: dins les catedråles, pus ptit meube, metou dins les acintes. F. autel latéral. >> åté d' porcession: sifwait meube, metou sol voye d' ene porcession, la k' on s' arestêye et dire de priyires. F. reposoir. >> åté d' cofréreye: åté d' porcession gåyolé pa ene cofréreye. >> elle est gåye come on åté d' cofréreye: elle est foirt bén mousseye, avou des ôrreyes et de makiyaedjes. F. maquillée. Disfondowes: auté, âté, autè, autél, autèl.
grand åté d' l' eglijhe di Transene (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
atike [o.n.] cwårea metou ådzeu d' èn ouxh u d' ene vite, et ki n' si drouve nén. rl a: sordjoû. Gn a l' atike del finiesse ki rest ddja niche tote niche. F. imposte, vasistas. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "atique".
atimprance [f.n.] 1. airance do ci (del cene) ki ratind ene sacwè. El fivreuse atimprance, One vigreuse esperance Esprind les cours. (B. Louis). F. expectative. rl a: rafiya. >> (mocresmint) esse dins ene bele atimprance: esse må metou, dins ene laide situwåcion; passer on mwais cwårt d' eure; Franwal: ahåyant po "être dans de beaux draps". 2. pacyince; Des vayantès mwaistresses, plinnes d' atimprance, aprindèt ces ptits poyons la a dessiner, a discôper, et a s' etinde avou ls ôtes (P. Otjacques). Franwal: ahåyant po: modération.
atirer [v.c.] assaetchî.
atîtoter I. s' atîtoter [v.pr.] 1. si moussî, s' abiyî. Ele n' a vormint nole air po s' atîtoter. Vo ndè la co des droldimint atîtotés. Pocwè nén ene gote s' atîtoter Po plaire a l' ome k' on-z a spozé ? (Henry Forir). On dit eto: s' ecayter. F. s'habiller, se vêtir. >> s' atîtoter come li dimegne: esse bén prôpe. F. s'endimancher. 2. må s' moussî. On dit eto: s' ecayter. F. s'accoutrer, s'attifer. >> Come ti t' as-st atîtoté, tonton: toitche-linwe. II. atîtoter [v.c.] 1. abiyî (ene djin, tot djåzant d' on mousmint). Mågré k' el noere cote ki l' atîtotéve lyi touméve so les pîs, on voeyeut bén k' elle esteut plate come ene vôte (J.P. Dumont). F. vêtir, couvrir. 2. atchter des mousmints a (ene sakî). Ene feye, leye, dimane avou s' mame; Nanete si rafiyive dedja di l' atîtoter et do cori les botikes avou leye (J.P. Dumont). F. nipper. Disfondowes: atîtoter, atitoter. | atîtoté, atîtotêye [addj.] moussî, abiyî (mousseye, abiyeye). La ene båshele bén atitotêye. F. fringué, fagoté, habillé, vêtu, paré. | atîtotaedje [o.n.] manire d' esse moussî. C' esteut tolminme on drole d' atîtotaedje. On dit eto: ecaytaedje. F. parure, accoutrement. Disfondowes: atîtotèdje, atitotèdje.
atni [v.c.] loyî (veyou a pårti del plaece, evnd., k' on-z î est loyî). | atnance [f.n.] çou ki loye ene djin a s' payis, a ses parints. Walonreye, vike avou tes atnances, soeye bråmint pus sûteye et soeye fire di tes djins ! (P. Lefin). Il a des atnances avår la (L. Mahin). On dit eto: loyén. F. lien, attache (sentimental, familial).
atoker [v.c.] aloumer (li feu). C' est mi ki s' live li prumî et-z atoker l' feu. rl a: toker. F. allumer. Disfondowes: atoker, atokè, atokî.
atôtchî [v.c.] si mete a cåzer a ene sakî. On dit eto: arinner.
atourner [v.c.] 1. tourner comifåt (ene lete, on cåzaedje). Dji vos scrirè bén vosse messaedje si dj' el pou atourner. C' est onk k' atoûne todi si bén tot çou k' i dit. F. formuler, exprimer. 2. tourner (ene sakî) po k' ele vos voeye voltî. Elle aveut cnoxhou ç' tipe la; lu l' aveut atourné, et leye s' end aveut amouratchî (G. Lucy). On dit eto: andoûler. F. séduire. 3. tourner (ene sakî) a ses idêyes. I l' a atourné po k' i nos avoye on rnon po les louwaedjes k' on n' a nén payî. F. convaincre, amener. Disfondowes: atoûrner, atôrner. Etimolodjeye: viebe "tourner", betchete -a (fé fé) (fé tourner). | atourné, atournêye [addj. & o.f.n.] 1. dedja bén crexhou tot djåzant d' èn efant. On dit eto: refoirci, screfyî. F. formé, développé. 2. tourné (cou-d'-polin) tot djåzant d' on vea. F. culard. Coinrece Årdene.
atouwer I. [v.c.] 1. atôtchî (ene sakî) tot lyi djhant "ti" (et nén "vos"), çou ki n' est waire poli e walon. C' est laid d' atouwer ses parints. I n' si djinne nén po-z atouwer kî ki ç' soeye. On-z atouwéve ses tchvås cwand on-z esteut mwais "vouss roter, ti, feneyant!" mins on lzî djheut "vos" cwand k' on-z esteut binåjhe "Håwe Bixhete; dinez vosse pate !" Ni czamboujhe nén l' gamén insi, et va-z î ti-minme, çoula irè bråmint pus vite, lyi responda acoûsse Tereze, k' atouwa si ome po k' i s' dislaxhaxhe sor leye et nén so s' fi (Albert Lenfant). C' est des mintes ki s' atouwer c' est grossî, cwand on s' atouwe onk avou l' ôte, c' est k' on est camaeråde eshonne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Li djonne ki cmince a djåzer e walon, il atouwe foirt (ramexhné pa J.J. Gaziaux). F. tutoyer. 2. cåzer måpolimint, dire des laids mots a (ene sakî). Va rzè, la, u ti t' frès co atouwer. Et si, a l' plaece d' aroufler a l' etermint come on tchén dvins on djeu d' beyes, la k' riskêye co di s' fé atouwer et d' aveur des rujhes, i rawådreut on djoû u deus en èn oté ? (J.P. Dumont). Mins tén, vla k' dji n' l' atouwe pus -- on n' atouwe nén on moirt --, et ki dj' vén d' dire "camaeråde" a on Boche ! (W. Bal). On dit eto: tutweyî. F. invectiver, apostropher, rabrouer, insulter. 3. (imådjreçmint) ariver å hôt livea di. Li petrole, sotnou pazès greves å Venezwela, a atouwé les 26 dolårs å bari. F. atteindre, flirter avec, se familiariser avec. II. s' atouwer [v.pr.] si dire (n' on l' ôte) des påters di pourceas. Ele s' atouwèt come des tchéns, et k' tertos les ôt. I s' ont atouwé la ene eure å lon, avou l' Zande, come des tchéns d' barakîs (L. Mahin). F. se quereller. Disfondowes: atouwer, atouwè; atuwer; atuwè, atower, atwer. | atouwaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "atouwer". F. tutoiement, querelle, insulte. Disfondowes: atouwèdje, atuwadje, atouwadje. | atouweu, atouweuse u atouwresse [o.f.n.] li ci (cene) k' atouwe les djins k' i n' divreut nén. C' est èn atouweu ki s' fwait haire di tot l' monde. F. individu grossier, impoli, malappris, goujat. Disfondowes: atouweu(se), atouwresse, atouweur, atuweu. | atouwant, atouwante I. [addj.] k' atouwe les djins k' i n' divreut nén. Kén atouwant cårpea ! Kéne atouwante crapåde ! F. grossier, familier. II. atouwant [o.n.] (mot d' croejhete) prono d' atouwance. Gn a des atouwants ordinaires, des atouwants polis (twè), et des atouwants grossîs (ti-minme). F. seconde personne familière. Disfondowes: atouwant(e), atouwont(e), atuwant(e). | atouwance [f.n.] (mot d' croejhete) cogne di fråzes la k' on s' sieve do prono "ti" et nén "vos". rl a: atôtchance. F. forme familière.
atraire [v.c.] 1. (mot d' cinsî) a) saetchî sacwants côps a vude sol tete, po fé vni l' laecea do pé aviè li buze del tete. Li matante dimandéve al gamene d' atraire les vatches, po l' avancî. b) fé rexhe (li laecea) sins saetchî. I vs fårè mete li buzete modrece, po-z atraire li tete k' est ristopêye. F. extraire (le lait du pis vers le trayon). 2. (lweyince) mete å tribunå. I l' a-st atreyou divant l' djudje. C' est l' poirtrait do coreu a velo k' a stî atreyou po dopigne rl a: amete. F. traîner (en justice). Cdj. come "traire". Etimolodjeye: viebe traire (saetchî); betchete a- (movmint aviè l' ci ki dvize).
atrêre rl a: atraire.
Atrivå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Hatrival, rebané avou 6870 Sint-Houbert; limero diyalectolodjike: [Ne 15]; vî limero del posse: 6902. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Atrivau. Sipot des dmorants: Coirbås (Disfondowe: Cwarbaus).
atrocler, atroclaedje, atrocla rl a: etrocler.
atuze [f.n.] pinsêye bén etcherpetêye, ki va siervi d' modele po comprinde åk u po ndè basti des teyoreyes. Les efants divèt dire des fråzes et s' responde n' on l' ôte e walon: c' est ça l' atuze "walon = vicant lingadje" (L. Mahin). Nos vicans co trop sovint avou les croeyinces ki les diyalectolodjisses walons nos ont heré el tiesse; pask' il ovrèt co - nén tertos mins bråmint - avou les atuzes linwistikes des anêyes 1880 - dj' el di sins rire (L. Hendschel). L' atuze come cwè, praticmint, on pôreut rfonde li walon, ça n' date, po dire, ki d' 1990. F. concept, notion. Etimolodjeye: bodje "tuzer", betchete "a-" sol modele di apinse, 1995.
atuzer [v.c.] pinser ene sacwè bén etcherpetêye. F. concevoir.
atuzêye [f.n.] grope d' atuzes emantchêyes pa on sincieus a môde di lwè po-z esplikî ene sacwè mins k' i fåt aveuri pa des sayes. Fåt sawè ki les atuzêyes da Saussure eyet da Chomski ni tnèt nén conte del sôcieté, des djins ki cåzèt les lingaedjes (L. Hendschel). F. théorie. Etimolodjeye: pårticipe erirece di "atuzer" (çou k' a stî atuzé), 1998.
atuzlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe " atuzler ". L' atuzlaedje des ptitès copiutreces a 500 dolârs, djusse po s' sawè adjonde a l' Etrernete, nos a prin deus ans, sapinse les djins d' Apple. F. conception, création, invention. Disfondowes: atûzladje, atûzlèdje, atûzlâdje.
atuzler [v.c.] atuzer, copurade des plans, des machines. T i possibe, bén seur, ki les sincieus k' ont-st atuzlé les carculeus éndjolikes, diviè 1960, n' ont nén tuzé ki leu sistinme vicreut pus vî k' 40 ans (L. Mahin). Li pere Grignârd aveut-st atuzlé l' idêye d' on walon po tertos, "Di Bince a Vervî, di Wåve a Djivet"; les mwaisses flaminds et franskiyons d' l' Ôre des Djezwites l' ont-st evoyî e l' Inde po-z aprinde li mundari et l' uraon (å lére d' El Bourdon). F. concevoir, créer, inventer.
atuzleu, atuzleuse u atuzelresse [o.f.n.] li ci (cene) k' atuzlêye ene sacwè. C' est lu l' atuzleu do sistinme d' alarme po k' on n' hape nén les copiutreces dins les buros. F. concepteur, trice, inventeur, euse, créateur, rice. Disfondowes: atûzleu.
atuzlêye [f.n.] çou k' a stî atuzlé. L' idêye di djåzer walon fok e teyåte intere divins ene atuzlêye do walon foclorike, ki toûnrè flåwete dimwin u après (L. Mahin). F. conception.
aubalèstrîye rl a: årbalestrî.
aunia rl a: ônea, rl a: moxhon d' ônea.
Aunwa rl a: Ônwa, rl a: ônea.
aurder rl a: wårder.
Aurdètcha rl a: Årdjetea.
aurnia rl a: ônea.
aurt rl a: håre.
auto- (autorote, automatike) rl a: oto- (otorote, otomatike).
Auve rl a: Wåve 1.
auwinadje rl a: håynaedje.
avå 1 u avår (divant èn adviebe å mierpî) [divancete] dins tote li stindêye di. F. par, dans tout. >> avår ci: dins ç' payis ci, e cotoû. On dit eto: avier cial, divier cial. F. par ici, dans ce coin ci. >> avår la: dins ç' payis la. On dit eto: vier la, divier la. F. là-bas, dans ce coin là.
avaler (codjowaedje) [v.c.] 1. (v.v.m.) dischinde. rl a: disvaler. 2. houmer, goler (di l' amagnî, di l' abwesson). Il a avalé les montêyes di såçusses e deus tins troes movmints.
avant 2 (end aveur ~ ) rl a: schaver 1 \ schavant.
avår cogne del divance "avå" pa dvant on mot å mierpî.
avårci rl a: avå \ avår ci.
avare [o.f.n.] rapia, pice-crosse. | avarice [f.n.] rapiasté. >> fote l' avarice å diale: furler les çanses sins låtche. F. dépenser sans compter.
avårla avår la rl a: avå \ avår la.
-åve [cawete] 1. vicante cawete, metowe après on viebe (sol cogne do pårticipe erirece), po fé èn addjectif, avou l' sinse "ki pout subi l' fijhaedje". a) dins des mots classikes: haeyåve (ki pout esse haeyou), ovråve (djoû ki pout esse ovré), nén aduzåve (ki n' pout nén esse aduzé), ricnoxhåve (ki pout esse ricnoxhou). b) dins des noûmots, fwaits po ratourner les addjectifs français avou les cawetes "-able" et "-ible": croeyåve (ki pout esse croeyou), veyåve (ki pout esse veyou), nén oyåve (ki n' pout nén esse oyou), sipotchåve (ki pout esse sipotcheye, tot djåzant d' ene voyale), pexhåve (ki pout esse pexhî). 2. sustantivaedje di ces addjectifs la po fé des nos. a) classicmint: vijhnåve (plaece k' on pout "vijhner", k' on î pout aler ås vijhéns). b) dins des noveas mots: axhlåve: telefone, copiutrece ki pout esse "axhlé" (metou dizo l' axhele). 3. tot s' brouyant avou l' cawete -ant, addjectifs avou l' sinse "ki pout fé l' fijhaedje: ahessåve (ahessant, k' ahesse bén), hodåve (hodant, ki hode tofer). 4. moite cawete metowe so on bodje k' on n' ricnoxhe pus: haemåve, banåve. 5. moite cawete metowe so des calcaedjes di mots do francès avou l' cawete "-able" u "-aire": responsåve, contråve, amishtåve, respectåve, råjhnåve. rl a: -åbe, -ibe. 6. coron di sacwants mots, ki les disfondowes si stramèt dins les patwès come li cawete "-åve": tåve, råve, sitåve, fåve. Disfondowes: -auve, -âve, -âle, -aule, -âbe (-âpe), sol piceure di "tåve" (ki vos ploz vey si stramaedje el mape ALW 1.93).
åvé [f.n.] 1. Åvé (Maria) (rilidjon catolike) priyire a l' Aviedje. Li tecse di l' Åvé Maria. F. avé, je vous salue Marie. >> åmen po les beguenes, åvé po les curés, påter po les vicaires: rima d' efants. 2. sounaedje des clotches a nonne, la k' les djins priyént tot recitant des priyires a l' Aviedje. On soune l' åvé u les åvés. rl a: andjlusse. F. angélus. 3. pitit moumint (li tins di dire èn Åvé Maria). So ene åvé, elle resteut a costé d' mi. Ratindoz co ci ene åvé. Dji n' a nén l' tins, dji n' dimanrè k' ene åvé. rl a: houbonde. F. instant, seconde. 4. hapêye (long moumint) Nos trovéns dispu ene åvé ses scrijhaedjes dins l' Moxhon d' Ônea (E. Taquet). Disfondowes: âvé, anvé, auvé, avé. Etimolodjeye: calcaedje do latén d' eglijhe Ave Maria (minme sinse).
avè, avë rl a: avou 1.
avèr, avër rl a: aveur.
avesprêye [f.n.] vesprêye. Etimolodjeye: fåsse betchete a-, pa assaetchance di mots come anuti, aprandjire, 2002.
aveû, aveûse rl a: schaver 3.
aveur evoye [vierbire a spitron, a coplemint] 1. fé rexhe (ene sakî) d' ene sadju. On nel sait aveur evoye. rl a: si dishaler. F. se débarrasser, se libérer, être délivré(e), se défaire de, mettre à la porte, reconduire. 2. raveur (ene taetche d' on mousmint). T' as bea cafroter; ti n' l' årès nén evoye sins savon.
aveuri [v.c.] (codjowaedje) 1. vey si c' est l' veur a) po ene sacwè ki s' a passé: Dji va aveuri vost alibi. F. vérifier, confirmer. b) po on documint, on tåvlea d' pinte; I lyi fåt co aveuri les sinès. Dj' a aveuri sol Net po l' adresse da Guy Denis et c' esteut djusse (N. Darchambeau). rl a: raveuri, omologuer. F. vérifier, authentifier, certifier. 2. dire ki ça va come on-z a dit. rl a: acertiner. Li londmwin, elle aveurixheut: Nos serans la, sins manke, et moman avou (L. Mahin). F. confirmer. Etimolodjeye: bodje "veur", betchete a-, cawete -i des viebes del 4inme sôre (aclari, racourti). 1994. | aveurixhaedje [o.n.] accion d' aveuri; si rzultat. F. vérification, authentification, confirmation, certification.
avéye rl a: schaver 3 \ schavêye.
Aviedje [n.dj.] Mareye, li mame da Djezus-Cri. rl a: åvé. >> fis° (u: filets°) d' l' Aviedje. Etimolodjeye: riscôpaedje d' on shuvion la vierge => l' avierge, avou rwalonijhaedje ehåyî del troke francesse "ierge".
aviêr rl a: evier.
aviker [v.c.] 1. fé viker (on persounaedje di roman, di binddimådje) Walthery vineut d' aviker Natacha; dji n' pleu nén fé ene ôte otesse di l' air; ça fwait k' dj' a-st askepyî Yoko Tsuno, ene electronicresse. F. créer (un personnage). rl a: askepyî, viker, raviker. 2. (mot d' éndjolisse) fé roter, mete e dalaedje (on sistinme, ene gayole en on tåvleu, evnd). I vs fåt aviker vosse gayole po poleur sicrire didins. F. activer. Etimolodjeye: sibetchtaedje di "raviker", 1995. | avikea [o.n.] pitit wangne-pwin (pitit ovraedje po t' fé viker, sins furler). Dj' a trové on ptit avikea come wårdeu di stane ezès fôres å Heysel. F. gagne-pain, job. Disfondowes: avikia, avikê. Etimolodjeye: bodje "aviker", cawete "ea", 1980.
avion [f.n.] volant éndjin ki tchereye des djins u des martchandijhes. On cåze minme di siner èn ôte contrat; todi po des avions, bén seur (L. Somme). T' as ene avion, twè ?:: oyi, ene grosse, tot rodje, avou des rowes co pus hôtes k' el finiesse (B. Genaux). rl a: areyoplane, plane (3). Disfondowes: avion, aviyon. Etimolodjeye: Calcaedje do F. "avion", avou candjmint d' djinre a pårti do shuvion "èn avion" => "ene avion", 1935. | aviåcion [f.n.] 1. tot çou k' a a vey avou les avions. >> tchamp d' aviåcion: plaece ki ls avions aterixhèt, et s' enûlèt. rl a: areyodrome, areyopoirt. F. aérodrome. 2. tos les avions d' on payis. L' aviåcion almande esteut pus teribe å cminçmint. | avionreye [f.n.] industreye a vey avou l' montaedje des avions. F. avionique. Etimolodjeye: bodje "avion", cawete "-reye", 2003.
avire [f.n.] dins l' ratourneure a l' avire: 1. sins sawè å djusse çou k' on va trover, çou ki va ariver. endaler, djåzer, conter, mezrer, pezer, bouxhî, taper, tirer a l' avire. N' alez nén a l' avire eyou çk' i gn a do dandjî. Prinde on tchivrou l' temtêye bén, mågré les vilins risses; mins Cola dvént mesfiant; asteure, i leye l' ovraedje a l' avire po ls amateurs (S. Fontaine). rl a: a l' abaye, rl a: aweur. F. au hasard, au petit bonheur, à la légère, à l'aventure, selon la conjoncture. 2. må, sins mzurer. I fwait tot a l' avire. >> èn ovradje a l' avire: må fwait. rl a: a l' asulon. F. bâclé, au juger. >> ene sacwè a l' avire a l' apoite: åk nén bén tuzé. Franwal: ahåyant po: projet mal ficelé, mal préparé, bricolé. Disfondowes: avîre, awîre, avire. Etimolodjeye: latén arbitrium (libe tchwès). Coinrece Grand Payis d' Lidje. | avirer [v.c.] diner on rzultat a l' idêye, sins mzurer. Ti pårt di bwès, dji l' a-st aviré a 10 coides. F. estimer. >> Ça m' avire ki: i m' shonne ki. Croejhete: emantchaedje del fråze walone diferinne del francesse: W. Vosse cråxhoe (crås pourcea) m' avire tot k' il årè on moncea d' cråxhe ? (P.J. Dosimont). F. Il me semble que, il m'apparaît que. Disfondowes: avîrè, avîrer, avirer. | avirance [f.n.] mezeure fwaite a l' avire. Cwand k' on rfrè l' avirance des djins k' on-z årè dandjî po pus tård, i n' fårè nén rovyî on zolodjisse (L. Mahin). F. estimation, évaluation, approximation. >> a l' avirance: a l' avire, sins mzurer. Gn årè 2000 kilos d' crompires o boket, a l' avirance, hin. F. à peu près, approximativement, grossièrement, au juger. Disfondowes: avîrance, avirance. Coinrece Basse-Årdene. | avirete [f.n.] 1. mehin (pitit racro). I n' a seu vni, pask' il a yeu ene pitite avirete (L. Remacle). F. petit ennui, petit accident, désagrément, contrariété. 2. pitite avinteure copurade: beguin ki toûne må. F. aventure, liaison, mésaventure amoureuse. 3. (pa stindaedje) fåsse coûtche. 4. tour, rujhe Dj' a co yeu des aviretes avou mi éndjolreye. F. problème, ennui. Disfondowes: avîrète, avirète, avirate, avèrète.
aviyi [v.s.c.] (codjowaedje) divni vî, viye. Disfondowes: avîyi, aviyë, aviyî, avîli, avièyi.
avizer I. [v.c.d.] 1. vey tot d' on côp. El Tossint houte, dji rôléve dissu l' voye do Roû cwand dj' a avizé l' vî Tchofile (J. Schoovaerts). F. aviser, remarquer, apercevoir. 2. shonner (+ viebe). Et, dzo leus bassès coxhes, i n' crexhe ki des bouxhons k' elle avizèt voleur waeranti d' leu fouyaedje (H. Simon). rl a: ravizer. F. sembler, paraître. II. [v.c.n.d.] riwaitî, prinde asteme (a). I fåt avizer a çk' on fwait. F. prendre attention. III. s' avizer (di) [v.pr.] aveur l' idêye (di). Et s' i s' avizrént jamwais d' aler scrire conte li nôblesse et les priyesses (L. Hendschel). F. s'aviser (à), penser (à), prendre l'initiative (de). | avizance [f.n.] 1. idêye k' on-z a d' avance di çki va ariver. Di k' dj' end a yeu ene, d' avizance ! F. intuition, clairvoyance. 2. manire di rwaitî ene sacwè. Mins vola ki l' avizance do vea divént pår pus pôzitive dins li spot ki shût (L. Mahin). rl a: riwaita. F. image, look. 3. sacwè k' en prind po magnî e voyaedje; eurêye fwaite raddimint. Vos nd avîz cåzé å raploû, mins dj' esteu evoye ås avizances. rl a: marinde. F. en-cas. 4. (pus stroetmint) amagnî tipike di Nameur, fwait d' on boket d' påsse metou åtoû d' ene u deus såçusses. Li cofrereye "Les Cresteas d' Mouze" rimetèt a l' oneur l' avizance tradicionele di Nameur. rl a: tchôd-tchén.
Åvlè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Auvelais, rebané avou 5060 Sambveye; limero diyalectolodjike: [Na 88]; vî limero del posse: 5700. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Auvlè.
Li cwarmea a Åvlè (poirtrait saetchî pa J. Servotte).
avorer [v.s.c.] ariver raddimint. Tos les djoûs a nonne et a cwatre eures, ci serè l' minme veye ! Vos les voeroz avorer del sicole po si vni aclaper al finiesse do botike (J. Calozet). rl a: abizer, adårer, adramter.
avou 1 I. [divancete] 1. e cpagneye di, e soçnêye di (sovint po des djins). On n' vike nén avou les moirts. I s' a maryi avou s' couzene. Dji so parint avou li. Il a fwait camaeråde avou mi. I fwait målåjhey di s' etinde avou lu. Po cnoxhe les djins, i fåt viker avou zels. F. avec. >> aler u cåzer avou ene sakî: hanter avou leye (lu). Gusse va avou l' feye Zowé.. F. fréquenter, sortir avec. >> tini avou ene sakî: li disfinde, awè les minmès idêyes ki lu. Franwal: ahåyant po: être partisan de, être du même bord que, protéger. >> fé avou ene sakî: a) ovrer avou lu. b) lyi aler racuzer les djins di s' payis (a èn innmi) I fjheut avou ls Almands. Fé avou l' diale. F. collaborer, pactiser. c) li comprinde et fé çou k' il inme bén. O botike, fåt sawè fé avou les djins. F. accueillir, recevoir. >> grognî avou ene sakî: esse e margaye avou lu (leye); >> mete avou: radjouter. >> èn rén awè avou lu:: èn pont aveur di cwårs sor lu. rl a: ki... avou. 2. k' a da sinne (apartinance). Ene tchambe avou èn ouxh padrî. >> èn nén esse avou rén: a) awè do bén, b) awè des rexhowes po s' saetchî foû d' ene aroke. Si on djåze di prôze nén racontrece, li walon n' est nén avou rén (L. Hendschel). On n' est nén avou rén cwand on-z a des bons bresses. F. ne pas être sans ressources. 3. tot s' siervant di. Dji lyi fjha sene avou m' mwin; I acsegnî ene sakî avou s' doet. Drovî l' ouxh avou ene clè. Il a stî spani avou on soret. >> On n' fwait rén avou rén: i fåt des cwårs assez po cmincî on bon comerce, po fé ene måjhon daccion. F. avec, à l'aide de, au moyen de. 4. dins l' afwaire di. I l' fåt mete å courant avou l' tchvå. Savoz bén, avou vosse fré ? Ké novele avou ça ? Li waibe cåze di tot çou k' a a vey avou l' walon. Dji n' so nén co bén abituwé avou ç' betchteu Microsoft la. To vas roed avou l' boure. F. au sujet de, à propos de, en ce qui concerne. 5. dé, ås ouys di. Il est foirt populaire avou les djins. F. auprès. 6. eneviè, årgår di. Il est deur avou ses efants. I fåt esse bon avou les biesses. F. envers. 7. a cåze di. Avou tot çoula, dj' a pierdou m' tins. Avou les plouves, les crompires vont pouri. F. à cause de. 8. pa. Il a ndalè avou l' prumî trin. Dji fouri rviersi avou les aiwes. F. par. 9. tot åyant Il a rivnou avou s' cawe inte ses djambes. Il a dmoré avou s' betch å lådje. F. - (pont d' divancete: rentrer la queue entre les pattes). 10. avou ça: a) mågré ça. Il est ddja vî et avou ça, il est co alant. F. malgré tout. b) et ådzeu do martchî. Et avou ça, il est biesse. Et avou ça k' elle est laide et viye ! F. en outre, en plus. >> gn a rén avou ça: a) parole d' escuze a ene sakî ki pinse k' il a fwait åk di må. F. Peu importe, c'est sans importance. b) response di "gråces, merci !" - Merci bråmint des côps, dai, Louwi. - Taijhoz vs, alez, gn a rén avou ça, don, vos ! >> oyi et avou ça ! rivént so ene afrirmåcion. F. oui, quoique... II. [adv.] tot s' siervant d' çoula, tot prindant çoula. To prinds l' locet et t' discôpes li troufe avou. C' est ene trop viye éndjole; gn a rén a fé avou. I n' a pupont d' ridôs, mi ome; i nd a nén ddja dandjî, et i fwait pus clair sins k' avou (J.F. Brackman). >> fé avou: sopoirter. Li Cminålté Francesse, nos fåt bén fé avou. Disfondowes: avou, avu, avë, avû; avè, avek. Etimolodjeye: latén "ab hoc" (did la).
avou 2 [adv.] 1. eto. I côpa ene baguete el håye po ndè fé on bordon, et, tot binåjhe, i rintra el måjhon, lu avou (A. Lenfant). Vos estoz contin ? Bén mi avou ! C' est cåzu come si ça s' åreut passé ayir; les coleurs et les odeurs sont la, avou (J. Schoovaerts). rl a: ossu. F. aussi, également. >> Et mi avou !: mostere k' on n' croet nén çou k' ene sakî vént d' dire. I m' ont prometou k' i m' prinrént po-z aler al trake - Et mi avou. 2. minme. Les djins ont tchaké tertous dins leus mwins, et l' båshele do signeur d' Mirwå avou (L. Mahin). F. même, jusque, y compris. 3. vormint. Franc voleu avou ! A k' il est biesse; çou k' il est biesse avou ! Kés hodåves djonnes, kés hodåves djonnes avou ! Ti, djin, po on schita ki l' Bon Diu djouwe avou, on djoû i t' fotrè voye; i t' fotrè voye avou, po wårder ses trionfes (Omar Khayyam, ratourné pa L. Mahin). >> Neni, neni avou u nonna, nonna avou: refoirci nonnia. Kî çki dit dsu ? C' est nén des cis k' c' est leu mestî ? - Neni, va. Neni, avou ! (L. Mahin). F. pas du tout, absolument pas ! 3. co dpus, co hay. Il est dins les septantes et avou. F. même plus, et des poussières. Disfondowes et etimolodjeye: minme mot ki "avou 1".
avou 3 rl a: aveur.
avoye rl a: evoye.
avoyî 1 [v.c.] 1. fé vni (ene sacwè, ene djin, on messaedje) aviè l' djin ki djåze. Vos m' avoyroz vosse fi et dji vs evoyrè m' feye. Li påpe a-st avoyî ene lete a nosse riwè. Vos avoz pierdou, vos alez avoyî vos liårds. Dji vôreu bén k' on m' avoyaxhe les Ranteule gazetes pal posse, u m' les emiler (L. Mahin). rl a: voye, evoyî. >> Li ci k' avoye pikete avoye miete: cwand ene feme a èn efant, c' est l' pere (li ci k' a "piké") ki doet avoyî do pwin po nouri l' efant. 2. assaetchî. Avoyîz l' tchôdron k' est tcheyou dins l' pouss. Disfondowes: avoyî, avoyi, avouyî, avouyî, avoyer, avoyè. | avoyeu, avoyeuse u avoyresse [o.f.n.] li ci (cene) k' avoye. >> avoyeu d' noveles: (mot d' gaztî) sakî k' est å lon, et k' avoye des noveles a ene gazete, on posse. "Ele sinteut k' on lî touwéve ses djonnes", on papî di nost avoyeu d' noveles di Moscou, Boris Daxhlet (L. Mahin). F. correspondant(e).
avoyî 2 [v.c.] (mot di mnujhî) diner del voye (del lårdjeur å trait d' soyaedje) a ene soyete. Disfondowes: avoyî, avoyi, avayî. | avoyaedje 2 [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "avoyî 2". | avoyoe [o.n.] usteye des mnujhîs, sôre di picete di fier po rinde del voye a ene soyete. F. tourne-à-gauche. Disfondowes: avôywè, avoywè, avoyoû, avoyeu.
Des avoyoes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
avoyî 3 [v.c.] (v. m. d' tchårlî) 1. travayî les dbouts d' èn aessi d' tchår, tot-z emantchant les fizêyes°, po k' el rowe soeye a voye, ça vout dire si mete dins les aroymints "standårds" des viyès voyes di tere. Puski les rowes ripoizént so ene fizêye metowe a roye di cir, li pont d' aspoye, ele si fjhént tchessî foû del fizêye; I faleut don croker l' fizêye po ki l' rowe toûne bén sins aveur håsse di schaper; c' est çk' on loméve avoyî l' aessi: li travayî po ki l' rowe soeye a voye (L. Baijot). rl a: sicusse. F. carrosser. Disfondowes: avoyî, avoyi, avayî. | avoyaedje 3 [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "avoyî 3". Et i dit insi: "Vos m' dinroz ostant po l' avoyaedje di l' aessi. F. carrossage de l' essieu. 2. plaece ki les fizêyes s' emantchèt avou l' blo d' aessi. Disfondowes: avoyâdje, avoyadje, avoyèdje.
adjinçna d' èn aessi mostrant l' avoyaedje (amontaedje pa L. Mahin).
avoyî 4 rl a: evoyî.
avrèt rl a: schaver 3 \ schavrèce.
avri [o.n.] cwatrinme moes d' l' anêye, k' a 30 djoûs. F. avril. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. >> fleur° d' avri. >> pexhon d' avri: boude k' on fwait li prumî d' avri. >> pexhon d' avri !: criya eviè ene sakî ki s' rind conte k' i s' a fwait djonde li prumî d' avri. >> fé poirter l' moes d' avri: fé cori ene sakî li prumî d' avri, tot lyi contant ene minte. >> gn a pont d' prumî (u: d' dijh, u: cwénze) d' avri kel coucou nel dit: Li coucou tchante pol prumî côp li prumî d' avri å bon payis (Hesbaye), eyet li cwénze d' avri e l' Årdene; li spot candje di date, a l' asulon. >> Såt d' Avri (so plaece: Saut d' Avré): no d'on hamtea d' Nouvveye-dilé-Bwès. Disfondowes: avri, avrë, âvri, âvrë, avrè, avril; miersipepieuzmint al notûle ALW 3 111.
åvrûle [f.n.] sadju k' on-z î est å rcoet. Ces nuketes la dinént ene pitite åvrûle a djonne rigon e l' ivier (S. Fontaine). I profitît d' on ptit bwès d' beyôles po on pôk si mete a l' åvrûle, ca li bijhe di decimbe shofléve todi pus froede (Fré Lucas). Loukîz a: houte, coete. F. abri. >> A l' åvrûle des Djaeyîs: live da Emile-Joseph Piret. Disfondowes: auvrûle, âvrûle, avrûle, auvrîre, auvrêre.
avu 1, avû rl a: avou 1.
avu 2 rl a: aveur.
åvurnia rl a: havurna.
awaider awaidyî [v.c.] fé paxhe (ene biesse) tot l' åyant a gogne. Li hierdî awaidyive ses biesses li long d' on boket di rgon, ezès bossets (J. Bastin). Les Bahoutous k' ont sayî di respecter li viye lwè do vî payis, et tni des vatches, les awaidyî, e ridner a des pus bas k' zels, ont divni les barons del novele moennance (L. Mahin). F. faire paître, sous surveillance. Disfondowes: awaidî, awinder, awaider. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje "waide", avou ene betchete a- 5 (fé fé l' fijhaedje).
awaitî [v.c.] aloukî. Po reyussi s' côp, il awaite lonmint les tchivrous et leus åbitudes (S. Fontaine). F. inspecter; espionner, guetter, épier. | awaite [f.n.] termene k' on-z est k' awaite. fé l' awaite, loukî a l' awaite, esse a l' awaite. Do tins ki dj' vole, vos froz l' awaite. L' adrenalene, c' est l' ormone di l' awaite. (1995) Après les petaedjes di bombes dins l' metro d' Paris, li prezidint d' France, Chirac, aveut monté ene operåcion "awaite ås pirates". Onk ki pôreut-z esse del mafia, li police almande vôreut bén ene liwè po l' polou mete dizo awaite telefonike. F. guet, vigilance, surveillance. >> esse, si bayî, si mete d' awaite: a) fé atincion. Soeyoz d' awaite: i pôreut foirt bén ricmincî. Baye tu d' awaite: dji va demarer l' singlé. F. être sur ses gardes, être vigilant. 2. waitî d' vey ene sacwè. F. être aux aguets, à l'affut. 3. tini l' tchandele (esse toudi avou des djins ki vôrént bén esse tot seus). F. chaperonner, jouer les anges gardiens. | awaiteu, awaiteuse u awaitresse [o.f.n.] li ci (cene) k' awaite. Loukîz a çou k' vos fjhoz, gn a des awaiteus tos costés. F. espion(ne), vigie, surveillant(e), guetteur, euse. | awaitaedje [o.n.] accion d'awaitî, si rzultat. F. surveillance, garde, contrôle. rl a: tape-a-l'-ouy.
awatron biesse, djin vinowe å monde divant s' tins, frut nén bén fini. C' est èn awatron di l' åbe del syince k' a vnou å monde dins on bocå (A. Maquet). F. avorton.
awè [adv.] refoirixhante fôme d' "oyi". Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "Ah oui". F. certes, sûrement. Coinrece Payis d' Lidje.
awè 2 rl a: aveur.
åwe [f.n.] 1. gros spès oujhea d' poli avou les pates epåmêyes, on longou cô et on gros foirt betch. 2. såvadje oujhea, did dou ki l' sôre di cinse provént; el Walonreye, les sôres k' î rpassèt si lomèt e sincieus latén Anser anser eyet Anser fabalis. Cwand les åwes erpassèt, c' est sene di bon tins (ramexhné pa A. Carlier). rl a: såvadje åwe, djår, cråler >> bôrer u edjaver les åwes: les sognî d' foice, tot lzî stitchant l' amagnî dins l' djavea. >> djeû d' l' åwe: djeu d' sôcieté, avou deus dés k' on tape po vey cobén d' cwårés k' on pout avancî en ene sôre di pavêye di 90 cwårés, avou des rcompinses (on zopele pus lon) u des wadjaedjes (on dmeure aroké). >> roter come ene åwe, roter tot hinant les pîs ådfou, come on gros bourlouf. >> c' est co onk po-z aler e paradi des åwes: c' est on fén biesse, on boirgnasse. >> (nén piké des viers) ele sintrè vite a s' cou come les åwes vessèt: tot djåzant d' ene crapåde ki va divnou feme: elle årè co benrade håsse d' aprinde a djouwer åzès djeus d' l' amour. >> ou d' åwe: ou d' bwès k' on stitche dins ene tchåsse po l' tinkyî, sol tins k' on l' rasserceye. >> pate d' åwe: rl a: pate d' åwe. >> djetreye u tape a l' åwe, djeu d' dicåce did dinltins, disfindou pal Soce di Proteccion des Biesses diviè 1910, wice k' on djetéve ene haminde (on djetéve u on tapéve u on hinéve a l' åwe) eviè des åwes pindowes après ene rowe (ene rowe d' åwes) po lzî côper l' cô, et wangnî li biesse po fé fricasse; did la les ratourneures: >> pinde a l' åwe: 1. pinde et berlondjî, tot cåzant d' ene d' ene coxhe, d' on pwès pindou après ene coide k' est cåzu scotêye (come ene åwe k' a cåzu l' cô côpé, mins ki tént co, e djeu del djetreye a l'åwe) F. ne plus tenir qu' à un fil. 2. (imådjreçmint) esse al moirt. Franwal: ahåyant po: avoir du plomb dans l'aile; être sur le fil du rasoir. >> dji t' va cråwer a l' åwe: dji t' va maker d' on plin côp. >> fé l' rowe d' åwe: fé on poirî sol costé, so ses mwins; F. culbute latérale. rl a: kilabala. Disfondowes: auwe, âwe; rl a: oye, wè, zwè. Etimolodjeye: latén auca (minme sinse). | åwlete [f.n.] djonne åwe. rl a: ôclete. Disfondowes: (auwlète, âwlète, auwlate). | åwlî, ålresse u åwlire [o.f.n.] 1. wårdeu(se) d' ene trope d' åwes; rl a: ôclî. 2. martchand(e) d' åwes. 3. poytî, poytresse k' aclive des åwes (et sovint les bôrer po fé do fwagra). rl a: edjaveu. F. gaveur. Disfondowes: auwlî, (aulresse); âwlî, (auliè, aulière).
ene trope d' åwes.
aweure I. [f.n.] 1. tchance. Dj' a yeu l' aweure d' ariver a tins. Avou on stoumak come on pan, li pôve båshele ourit co l' foice di fé s' pus bea sorire, et lyi sohaitî boune aweure (F. Nyns). rl a: målaweure, awureus, dizawurer. F. chance, aubaine, coup heureux, bonne fortune. >> d' aweure: pa tchance. Dji l' a rescontré d' aweure. C' est d' aweure ki çoula a bén tourné. rl a: avire. F. par hasard, par chance. 2. parfond plaijhi d' viker. K' on-z est bén di boere on vere åtoû d' ene tåve avou les camaerådes; mins po rsinte ciste aweure la, a-t i mezåjhe di gote? (M. Chinon). rl a: bouneur. F. bonheur. II. [f.n.t.pl.] fis d' Aviedje (pitit créns d' araegne metou inte deus plantes, k' on dit k' i poirtèt tchance). On pinse ki les aweures sont fwaites pa des ptitès araegnes (H. Forir). Disfondowes: aweur, awîr, awir. Etimolodjeye: latén augurium (sene k' on voet l' avni avou). Coinrece payis d' Lidje.
aweye [f.n.] pitit fier avou on trô, po keude. F. aiguille. Disfondowes: awèye, awîye, awîe, awyîe, awèye, awêye, èwîye, ëwîye, agueûye, agûe, èguîye, miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 1.1. | awiyete [f.n.] feré dbout d' ene laecete, po stitchî dins les ouyets do solé. Gn aveut les minmes ås sinets des lives di messe. Li priyesse rifwait les awiyetes d' on live di messe po s' espaitchî di trop tuzer (Jeanne Houbart-Houge). F. ferret. Disfondowes: awiyète, awyète, aguiyète, anguiyète. | awiyêye[f.n.] aweye, avou l' fi k' est dvins. Dene mu ene awiyêye di fi.
awion [o.n.] 1. boket do coir des wesses et moxhes al låme ki lzî sieve a s' disfinde. L' awion del wesse est foirt dandjreus. F. dard, aiguillon. >> moxhe a l' awion: inseke k' a èn awion, copurade ene wesse. F. hyménoptère, guêpe. 2. pitite trike k' on pike les biesses di tcheriaedje avou, por zeles avancî pus rade. On dit eto: s(i)tombe. F.aiguillon. >> diner l' awion: a) piker tot djåzant d' ene wesse. Gn a ene moxhe ki m' a dné l' awion, et gn a m' doet ki houzele. F. piquer, darder. b) piker ene biesse po k' elle avance. On dit eto: s(i)porner, s(i)tombyî. F.éperonner, aiguillonner. c) (imådjreçmint) piker dins vosse cour. Dji sinta m' pôve cour tot evoye et l' djalozreye mi dner l' awion (A. Maquet). F. aiguillonner, blesser. d) (mot d' schaesseu) bouxhî so ene ôte schaesse avou l' vosse, po fé toumer l' bateu. On leve li schaesse e l' air, et pu on dene l' awion. 3. vé. F. pénis. >> elle a l' awion: ele ratind famile. On dit eto: esse ecinte. F. enceinte. >> aler a råwe et haper l' awion: po ene djonne feye, aler trinner et si rtrover grosse. Etimolodjeye: bodje "aweye", cawete -on.
awîre 1 rl a: avîre.
awîre 2 rl a: aweur.
awireus, awireuzmint rl a: awureus.
awoureus, awoureuzmint rl a: awureus \ awureuzmint.
awousse [o.n.] ûtinme moes d' l' anêye, k' a 31 djoûs. F. août. Eployaedje dins des fråzes: rl a: djanvî. Disfondowes: awous', a.ous', ayous', awës', awis', awout', a.out', awout, a.out; miersipepieuzmint al notûle ALW 3.115, et l' mape ALW 3.40.
awureus, e [addj.] 1. k' a del tchance. Il est awureus come on rwè. Est awureus kî pinse l' esse. rl a: tchançleus, ureus, binawreus. F. heureux, chanceux, se. 2. k' apoite del tchance. Li blanke dame lyi evoya èn awureus sôrt. F. favorable, propice. Disfondowes: awoureus, awireus, awureus. | awureuzmint [adv.] pa tchance. rl a: ureuzmint. Disfondowes: awoureuzmint, awireuzmint.
Åxhe [n.pl.] Veye almande (en almand Aachen) di 225.000 dimorants di l' Estat di Renaneye-Wesfaleye, nén lon erî d' Lidje. Istwere: Tchårlumagne, ki passéve voltî les iviers låvå, po profiter des sourdants di tchôde aiwe, î costrujha on palå, et î mora e 814. Si tombe s' î trouve co. Li palå da Tchårlumagne fourit pus tård rifwait en ene catedråle, ki serè 400 ans å lon li pus grande catedråle å Nôr des Apes. Elle a stî rclamêye patrimoenne di l' umanité pa l' UNESCO. E 936, Oto I fourit coroné a Åxhe, et po les 600 ans ki shuront, tos les Impreurs do Sint Impire î seront coronés. El Moyinådje, Åxhe esteut-st ene des pus grandès veyes di l' Impire, mins si pwès discrexhrè après. Ci fourit li prumire veye d' Almagne a-z esse liberêye påzès Aloyîs al fén del deujhinme guere daegnrece.
axhele [f.n.] plaece do coir metowe ådzo des bresses. F. aisselle.. Etimolodjeye: latén axilla (minme sinse). | axhlêye 1 [f.n.] 1. tchedje poirtêye dizo l' bresse. Elle a rarivé do djårdén avou deus axhlêyes di raecenes. rl a: schonêye, schorseye. F. brassée.. 2. (pa stindaedje) tchedje (poirtêye d' ene ôte manire, u tcherieye). I rivnént avou ene axhlêye di bwès sol begnon. F. charge. 3. dobleure k' on dene ås efants, tot les prindant dzo s' bresse, et lzî fotant so leus brodîs. F. raclée, correction.. 4. gueuyaedje d' on dzeutrin, ki vos lyi avoz djouwé on toû, paski voz avoz fwait ene biestreye, evnd. Dj' avéns clawé si djate di blanc fier apès l' tåve; nos esténs la stampés et ratinde l' axhlêye (H. Matterne). F. engueulade, réprimande. 5. kénte. Nozôtes, les djonneas, nos nos racrapotént po n' nén rire a l' axhlêye ki mononke Miyin vneut d' djouwer a nosse pa (P. Maudoux). F. farce, blague. Etimolodjeye: bodje "axhele", cawete di valixhance -êye (çou k' gn a dzo l' axhele). | axhelrece 1. [addj.] (mot d' docteur) metou a l' axhele, tot djåzant d' on boket do coir. Les glandes axhelreces; les voennes axhelreces. C' est l' artere axhelrece k' est tinkieye si vos doirmoz so vosse bresse, et vos vs rewoeyîz avou l' bresse ki doime. F. axillaire. 2. [f.n.] glande linfatike metowe a l' axhele. Dins l' maladeye des gretes di tchet, gn a les axhelreces ki sont houzêyes: c' est l' prumî sene. F. ganglion axillaire. Etimolodjeye: bodje "axhele", cawete -rece, 1998.
axhlete [f.n.] 1. plantche avou des fioriteures, pindowe å meur, hôt assez, po mete des potikets, des lives, evnd. Les lives, so l' axhlete, si drovèt et foû des imådjes avolèt d'Artagnan, Robin des bwès, Zoro et Tarzan (Léon Bukens). 2. axhletes [t.pl.] plantches metowes so des montants, po roister des sacwès al varade, u mete bråmint åk k' est todi veyåve. So ls axhletes, gn a des tåtes å blanc souke des ôtes ås pronnes, å riz, å côrin, erîlêyes pa rindjeyes di cwate (Lucien Somme). F. étagères. Etimolodjeye: bodje axhele, cawete -ete.
axhler [v.s.c.] prinde dizo l' bresse. Il a axhlé dins l' taessea d' djåbes et-z è prinde troes po sognî ses tchvås. F. poigner, saisir sous le bras. | axhlêye 2 [f.n.] poirtêye (djonnes di coshets, evnd. ki rexhèt d' on côp). Nosse troye a fwait traze djonnes: kéne axhlêye ! rl a: raxhlêye. F. portée. Etimolodjeye: pårticipe erirece di "axhler" prind come no. | axhlåve I. [addj.] ki pout esse poirté dizo s' bresse. C' est des trop gros balots; i n' sont pus axhlåves. rl: poirtåve. II. [o.n.] 1. tote pitite copiutrece k' on pout prinde avou lu. Ing. palmtop. 2. telefone sins fi. On dit eto: mobilofone, G.S.M., poirtåve. F. portable.. Etimolodjeye: viebe "axhler", cawete -åve, 1997.
axhorer [v.c.] touwer (avou ene pondante sacwè). Ça aveut winké come s' on areut yeu-st axhoré on pourcea (J.P. Dumont). C' est mi ki l' a-st axhoré, ci fås djubet la. Et d' bon cour eco (J. Lahaye). Nos n' l' alans tolminme nén axhorer: c' est nosse fré, c' est l' minme sonk k' nozôtes (Djeneze, ratourné pa L. Hendschel). F. tuer, massacrer, poignarder. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje xhore avou l' betchete a-. | axhoraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "axhorer". Po zels, li tchîf halkinéve di trop; et zels estént presses; il alént fé poirter li dôlêye ås espions, et cmincî leus axhoraedjes (L. Mahin). F. meurtre, massacre.
åy [adv.] oyi. Disfondowes: ây, auy.
-aye [cawete] moite cawete. 1. vinowe direk do latén, sins pont di sfwait mot e francès: waermaye, åmaye, nivaye. 2. vinowe do rfondaedje, pal tchuze d' ene sorwalonde: botaye, oraye. 3. vinowe d' on calcaedje do francès: bataye. Etimolodjeye: cawete latene -alia.
-âye, -åye (florihåye, fènåye, prandjlâye) [disfondowe cawete] rl a: -åjhe.
ayessî, ayessadje, ayessant, ayesmint rl a: ahessî.
ayi rl a: haeyi.
ayime rl a: haeyeme.
Åyneu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ayeneux, rebané avou Soûmagne. Disfondowes: èn Ågngneu, a Êgneu; Vîs scrijhas: Astanid (888), Astaneit (966), Asneit (1050). Etimolodjeye: bodje (latén & tîxhon) "asta" (pitit bwès, pitit baston, lance di sôdård, rl a: estale), cawete -oe (dizo disfondowe -eu), ristitchî N grammaticå; bwès di ptits åbes. rl a: Asnoe, Esneu.
azår [adv.] 1. dandjreus (mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver). Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimore jamwais l' minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp (J.F. Brackman). Il ont decidé, ezès buros, k' i m' faleut edvinter mi idintité: paski dj' end aveu co pont eyet m' pere, divant mi, n' end aveut nén nerén; eyet l' pa di m' pa, co moense, azår ? (D. Heymans). Pinsoz k' on vs va pleur nouri sins rén fé ? Mete li tåve, c' est ddja dtrop, azår ! (A. Volral) F. probablement, vraisemblablement, sans doute, certainement, sûrement. 2. motoit, d' astcheyance. En vos avizez nén, azår, D' èm mete prumire o Pris Wala ! Vos n' årîz kécfeye nén l' crédit D' èm vir Avou m' tchå eyet mes oxheas (G. Spirito). El blanc tchén vénrè-t i, azår, Tchessî les tinres bedots do cir Po rglati sol tere rafroedeye (A. Gauditiaubois). F. peut-être, éventuellement, d'aventure, par hasard. | azår ki [adrovire] dandjreus ki. Azår k' oyi ! F. probablement que. Disfondowes: azâr, azaur. Etimolodjeye: arabe "ez-zhar" (li tchance, avou del tchance), avou on sinse walon ki n' est nén l' ci do mot "hazård", ça fwait ki n' a motoit nén vnou på francès. Coinrece Coûtchant walon.
azès rl a: ezès.
azote [f.n.] 1. nitrodjinne. 2. ecråxhe des pasteures (k' i gn a bråmint d' nitrodjinne divins). I flaxhèt tant d' azote so les waides, k' i nd ont rtrové dins les poujhåvès aiwes co cint metes dizo tere. rl a: nitrate.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.