Dictionnaire explicatif wallon: T (TA-TD) Splitchant motî: T (TA-TD). |
tacaedje [o.n.] 1. (mot d' houyeu) plaeces, so les voyes des berlinnes, wice k' i gn aveut des takes al tere. Dinltins, gn aveut des tacaedjes ki la wice ki les berlinnes si dvént schåyî (candjî d' voye). 2. sipesse coviete di fier des oujhenes, des fuzêyes, des tanks, evnd. F. revêtement métallique. 3. (imådjreçmint) solide soûmint po ene idêye, on pordjet. Les areyopoirts walons, c' est on tacaedje po diswalper l' Walonreye, et po dner des plaeces ås Walons (rat. pa Lucien Mahin). Disfondowes: takèdje, tacâdje, tacadje. Etimolodjeye: bodje "take", cawete -aedje 2 (aclapêye a on no).
tacaedje: take e cour å coron d' ene dobe voye (dessinaedje da A. Van Calsteren, divins: Yû pol djoû, Vocabulaire wallon du mineur carolorégien, Ed. do Bourdon).
tacligne [o.n.] (fotbal) tcheyaedje so s' cou, sitindou eviè l' balon k' èn ôte djouweu vout piter dvins, pol choter evoye, sins aduzer l' ôte djouweu. Les pantalons les pus plakés estént da Buntinx, témint k' i n' arestéve nén di s' fé rider so s' cou tot å long do match; après on-z a lomé çoula tacligne (R. Joelants). F. tacle glissé. Disfondowes: tacligne, taclin'. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî d' l' inglès "tacling" (minme sinse), 1970.
tacligne: (poirtrait hacné sol Rantoele)
taco [o.n.] plat messikin fwait avou ene ronde galete di mayisse, ployeye e deus, et k' on rimplixh di tchå eyet d' legumes et ki s' pout magnî come on sandwitche.
tacot [o.n.] viye u mwaijhe oto. rl a: tcherete, zénk. F. tacot. Etimolodjeye: bodje "take", cawete -ot (pitite tole, pitite plake di fier).
taener (codjowaedje) [v.c.] 1. fé divni l' cur pus ployant, tot l' passant dins des batchs avou do tan, u ds ôtes prodûts tchimikes. 2. peler, soyî les coisses a (ene sakî). Gn a on vî taeneu ki s' live et dire: "Li progrès, li progrès dispoy li tins k' i nos taene, ci-la" (on esteut po clôre les taenreyes). F. importuner, énerver, fatiguer, excéder. 3. (mot d' cinsî) foû-waidyî (ene pasteure). F. surpâturer. | taene [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene taene. | taenreye [f.n.] fabrike la k' on taenéve les peas. >> Rowe des Taenreyes: rowe di Rotchfoirt (so Lome). | taenant, e [addj. & o.f.n.] 1. ki taene (li cur). 2. ki soye les coisses. rl a: haemåve, soyant, pelant, hodisse. F. ennuyeux, importun, raseur, tuant. | taenisse [addj. & o.f.n.] taenant(e). | taenaesse [f.n.] taene (dobleure). On lzî fotrè l' taenaesse di leu veye. F. raclée. >> fote°, ramasser° ene taenaesse. | taenaedje [o.n.] no d' fijhaede pol viebe "taener": 1. l' accion di taener. 2. li porcessus eployî po taener. | taenaeu, taenaeuse u taenresse [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki s' mestî c' est d' taener des curs. 2. (imådjreçmint) taenant (ki soye les coisses).
taessale [f.n.] broke di bwès ki ristope li trô k' on rimpli u k' on vude on tonea. F. bonde. >> i boereut les toneas et les taessales: i boereut cekes et toneas. Disfondowes: tèssale, tassale, tèssèle, tassèle. | taesler [v.c.] mete ene taessale a on tonea.
taesson I. [o.n.] 1. biesse ås tetes, ki magne did tot, avou des noerès royes so ene blanke cote, ki vike dins les bwès et dmorer dins ene terêye et k' a des blancs et noers poys, e sincieus latén Meles meles. Nos esténs come on taesson dins s' trô, cwand il î dmeure po-z ivierner (L. Mahin). F. blaireau. >> doirmi come on taesson: si dispierter tård. Dj' è respond k' il åront doirmou come des taessons, tos les tchots, cisse nute la (L. Mahin). Mins to pous bén pinser, a cénk eures å matén, Nannan doirmeut come on taesson (A. Henin). >> pôve taesson ki n' a k' on trô: i fåt todi aveur dipus d' ene rexhowe po vni mwaisses des rujhes del vicåreye. Loukîz a: rinåd, sori. >> Li Taesson: no d' ene plaece di Brinne-Tchestea. 2. (imådjreçmint) foirt londjin ome. F. lourdaud. 3. foirt mannete feme. F. souillon. 4. feme ki vout todi cmander. F. mégère. Etimolodjeye: gayel "tasgo". II. Taesson [n.dj.] no d' famile di Walonreye, vinant d' on no sobricot, sicrît e francès Tasson, Tesson. III. taesson d' Amerike [o.n.] pus grande sôre di taesson, e sincieus latén Taxidea taxus. Disfondowes: tèsson, tasson, tasson, tachon, tachron, tachô; Gm tachon; miersipepieuzmint el mape A.L.W. 8.14. ey el notûle 8.31. | taesnire [f.n.] trô d' taesson. F. tanière. >> Li Taesnire, Les Tasnires: no di des plaeces di Djanmioû, Salazene (Spontin) (so plaece: Li tasnêre), Lamortawe, Belfontinne-el-Gåme (so plaece: La tachnière), Tintnî, des Libins, di Frôhan (so plaece: La tachnire), Tchekion (so plaece: Les Tasnières), des Awirs (so plaece: tèsnîre), di Francortchamp (so plaece: tisnîre). Disfondowes: tèsnîre, tisnîre, tachnîre, tasnêre; Gm Tachnière. | taessone [f.n.] mere di taesson. F. blairette. | taesnea [o.n.] djonne di taesson. Etimolodjeye: cawete -ea, 2005.
taetche 1 [f.n.] 1. pitite surface k' est mannete. I gn'a ene taetche di vén so vosse tchimijhe. 2. pitite surface d' ene ôte coleur. Les taetches d' èn oujhea. rl a: caboleure, tapinaedje. Disfondowes: tètche, tatche.
taetche 2 [o.n.] (walon did dimwin) famile d' oujheas tchanteus ki xhuflèt tot fjhant des "taetch", come li sizet, li fåbite, li pimåye (pîlåd), li tcherdonî, li pinson, li linet. rl a: frindjidî. F. fringillidé. rl a: tchûtche, sitåtche. Disfondowes: teutche, tètche, tatche.
taexhon [o.n.] 1. schiele. Ene coujhene plinne di vîs taexhons. Ramassez tos vos taexhons. F. pièce de vaisselle. >> les texhons: totes les schieles a rlaver après magnî. Pocwè k' c' est todi les båsheles k' i fåt ki rlavexhe les taexhons ? rl a: bagadje, bidon, schiele, taexhnisse. F. vaisselle. 2. tot bidon fwait avou del cûte tere. rl a: téle, potreye. 3. pitite casrole. rl a: cassete, cawet. 4. pitite djusse po mete di l' aiwe, di l' ôle. Ele m' a spiyî on bea taexhon. F. vase. Disfondowes: tèchon, tachon, tahyon, tahon. Pc. tiéchon, tichon, tëchon . Etimolodjeye: acmaxhaedje di "taxhon", do vî tîxhon "thâhô" u "than" (diele), eyet "tèchon", do picård "tiéchon" (minme sinse) ki provént lu-minme do latén testus (tiesse), k' a dné eto l' francès "tesson". Motoit eto gn a-t yeu assaetchance di tawe. Coinrece Payis d' Lidje, Årdene, Payis d' Tchålerwè. | taexhnisse [o.n.] >> les taexhnisses: les schieles. Les vîs djonnes omes rilavèt todi leus taexhnisses divant d' magnî, et les cmeres après magnî. Disfondowes: tèchnis', tachnis'. Etimolodjeye: bodje "taexh" (di taexhon), rabaxhante cawete -isse. Coinrece payis d' Måtche.
On håynaedje di taexhons (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Taeye-Fier so plaece: Taye-Fiè 1. hamtea d' Lustin. 2. aiwe ki prend soud a Côrire, raiwî Måyin et Sårt-Biernåd, et s' maxhî a Mouze a Lustin. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe (taeyî) + coplemint (fier), aiwe ki taeye li rotche å fier; udonbén rispotchaedje di taeye å fier.
taeyeu å bwès [o.n.] bokion ki fwait les coides di bwès, tot ctaeyant les åbes abatous.
taeyî [v.c.] côper po-z aveur foû, po-z aveur djus. | taeye (mot d' houyeu) plaece k' on taeye dins l' rotche. F. galerie.
tafaitmint, tafêtmint rl a: totafwaitmint.
tafiard, tafieu rl a: tchafyî \ tchafiåd.
tafyî rl a: tchafyî.
take [f.n.] 1. grosse plake di scroufier, sovint avou des dessins scultés dsu, metowe dressêye dins on trô do meur di l' aisse dins les måjhones walones did dinltins, et insi ki tchåféve li bele plaece, avou. Dins les anêyes 1960, les vî-warîs ricwerént les takes, ki les djins vindént pacô po ene crosse di pwin. >> tchambe di take: bele plaece. F. salon. 2. (mot d' houyeu) divant k' i gn åye des rays ezès fosses, tchaekene des grossès plakes fijhant on plantchî wice ki les berlinnes rôlént. >> plat d' takes u pavé d' takes u plantchî d' takes: tacaedje. Dinltins, gn aveut des plantchîs d' takes ki la wice ki les berlinnes si dvént schåyî (candjî d' voye). >> take e cour: take cåvlêye å mitan, come on cour. 3. tote grosse plake di fier et di scroufier. Dj' elzès voeyeu ki sôdént les takes å chalumo, po fé les meurs do depot d' petrole. Etimolodjeye: almand coinrece "tak", "taken" (sinse 1).
take: ene take eyet l' tchambe al take (li bele plaece) (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
talnea, talnaedje, talnåde, talner: rl a: talon.
talon [o.n.] 1. boket drîtrin do pî. Dj' a ene crevåde å talon; ça fwait må ki l' diale. rl a: betchete. 2. boket do solé ki rascove ci pårteye la do pî. >> hôt talon: sôre di coine metowe al simele do talon d' on solé, po les femes awè l' air pus grandes. Les hôts-talons ont stî edvintés påzès Rominnes, des ptitès femes, po s' fé valou dilé les femes tîxhones, bråmint pus grandes, don, zeles. >> dji voe pus voltî ses talons k' ses betchetes: On-z inme mî l' vey-z eraler ki d' el vey ariver, c' est on soyant, on må-vnou. Disfondowes: talon, talan. | talnea [o.n.] pitite crape di brôus, di nive, ki dmore aplakêye après l' talon do solé. Disfondowes: talnê (talonê, talounê, talonia, talounia, talnia). Etimolodjeye: bodje "talon", cawete -ea (pitit talon). | talner [v.s.c.] (fotbal) piter l' balon avou s' talon. Disfondowes: talner, taloner, talonè, talouner. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî (sol piceure di "talnea") do F. talonner, 1950. | talnaedje [o.n.] (fotbal) pitaedje avou l' talon. Disfondowes: talnèdje, talnadje, talonadje, talounadje, talonâdje. F. talonnade. | talnåde [f.n.] (fotbal) talnaedje. Disfondowes: talnaude, talnâde, talonaude, talonâde, talounaude, talounâde.
talus [o.n.] hourêye. >> ene linwe° a talus ki totafwait ride djus.
tamblete [f.n.] (v.m.) baston d' regolisse (ancyinne soucråde). Nos suçéns del tamblete. Dinez mu on baston d' tamblete. Fijhoz nos do djus avou del noere tamblete. Dji vs frè do calitche avou del tamblete. On djheut eto: baston d' djus, calitche, djus, djumasse, daguet, kekè. F. bâton de réglisse. >> i n' a nén edvinté l' noere tamblete: i n' est nén foirt sûti. Franwal: ahåyant po: "pas inventé le fil à couper le beurre". >> tamblete so cwåte; u: >> tamblete e cwåte: ancyinne bouboune, fwaite avou do souke fondou so on cwårdjeu, k' on-z aveut rilevé les boirds. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. tablette.
Tamene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Tamines, rebané avou Sambveye. Ådzo del Respe, el Tiene di Larbeye, sol voye ki moenne a Tamene, gn aveut, dilé l' coine del rowe, ene pitite måjhone di brikes blankeyes a l' tchåsse on côp ou deus l' an (J. Schoovaerts). A Tamene, k' aveut stî Payis d' Lidje, divant d' endaler el Conteye di Nameur, bråmint des efants alént e scole (P. Maudoux).
L' intrêye di Tamene (poirtrait saetchî pa J. Schoovaerts).
tamijh [o.n.] pitit raidje. Dji tamjheye del farene divins on tamijh. (J. Haust) Etimolodjeye: gayel "tamîsium". F. tamis. | tamjhî [v.c.] raidjî. Disfondowes: tam'hî, tam'jî, tam'ji, tamijî, tamiji, tamijè, tamizè, tamizer. | tamjhaedje [o.n.] raidjaedje.
tancea [o.n.] påme del mwin. Mostrez mu on drovou tancea et dji vs dirè vosse planete. F. paume. Disfondowes: tancê, tancia, tancha. Coinrece Payis d' Lidje.
tanfler (codjowaedje) [v.s.c.] 1. shofler, respirer a grands côps, målåjheymint. On bea djoû a l' anuti, vo l' la ki rmousse el måjhon come on fonnet, mitan wîclant, mitan tanflant, mitan tchoûlant: " M...m...momo...moman, moman ! li Pé... li Pépé... li Pépé Crotchet ! " (L. Mahin). rl a: haner, puper. F. ahaner, haleter. 2. shofler po si rpoizer. Adon, tot seus, les djaeyîs, påjhûles, vont polou tanfler (P. Lassence). On dit eto: rishofler. F. respirer, souffler. 3. (imådjreçmint) shofler, tot cåzant d' èn instrumint d' muzike. På aléve fé zinziner si violon et Djan-Mi aléve fé tanfler et poûfurner si ptit årmonica, rabistoké et poûssif (E. Pècheur). F. s'essouffler. 4. aler målåjheymint, tot cåzant d' ene machine. Rén k' e schoûtant shofler et tanfler l' machine, on sinteut ki l' machinisse, li ptit Luther, aveut pår cårculé s' côp tot djouwant avou ses manetes et ses xhuflots (P. Rousselle). Pont d' brut, a pårt on trin ki tanfléve dins l' trawêye di Murwå po monter so Libråmont (G. Pècheur). On dit eto: teguer. F. peiner. | tanfla [o.n.] (mot d' årtisse) manire di respirer målåjheymint, boke å lådje, tot cåzant d' ene biesse malåde. rl a: hana, shofla. F. dyspnée. Etimolodjeye: bodje "tanfler", cawete -a (manire malårdieuse di fé l' fijhaedje), 1995.
tankami [o.n.] onk (ene) ki fwait di s' nez. >> fé do tankami: fé di s' gueuye, di ses imbaras, voleur peter pus hôt ki s' cou. Etimolodjeye: etroclaedje del troclete "tant k' a mi, ...".
tape-a-l'-ouy [o.n.] awaitaedje. Après on dierin ctournaedje di tape-a-l'-ouy, i vént al bricole. (S. Fontaine). F. surveillance, inspection. Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint.
taper evoye [vierbire a spitron, a coplemint] 1. èn pus voleur (on vî cayet). Tapez mu totes ces viyès riketes la evoye ! Ay mins mins mi, dji n' tape rén evoye. rl a: dishaler, fote evoye, ruwer evoye, hiner evoye, tchôki evoye. F. jeter, se débarrasser de, se défaire de. Ingl. to throw away. Ny. weggooien. 2. (cwårdjeu) djouwer (ene cwåte k' on pinse k' on s' frè haper après). Dj' a tapé m' bea rwè evoye. 3. furler, coshirer (des çanses). Furler et taper ses cwårs evoye, dabôrd k' i lzî faleut ddja bén totes leus plomes po voler ! (G. Brenner). rl a: kitaper, kissemer, brishôder, digårciner, furlander. F. gaspiller, dilapider. >> taper ses cwårs evoye pa les ouxhs et les fniesses: furler tot ses sôs. F. jeter l'argent par la fenêtre. 4. (imådjreçmint) èn nén rwaitî, èn nén fé avou (des djins) pask' i n' sont nén ritches. Ces djins la n' sont nén a taper evoye. F. dédaigner. | tapaedje-evoye [omrinne sustantivire] fotaedje-evoye. Si les vîs rivnént, i ndè frént, des ouys, e voeyant l' tapaedje-evoye d' asteure. rl a: furlaedje. F. gaspillage, gâchis. | tapeu-evoye, tapeuse-evoye u tapresse-evoye [o.f.n.] li ci (cene) ki tape des bons cayets evoye. Ç' a todi stî des tapeus evoye e ç' måjhone la. rl a: furleu, kischireu. F. gaspilleur (euse). Plurial: des tapeus(es) evoye.
tapêye [f.n.] 1. valixhance d' ene muzeure, d' ene longueur, d' on tins, k' ene sakî met. Ene eure po fé ça, c' est a pô près l' tapêye. F. valeur, estimation. 2. longueur, rote k' i fåt fé. I gn aveut bråmint d' pî-sintes ki triviersént les teres dins les viyaedjes et rloyî les viyaedjes etur zels, et minme ki moennént al veye; ça racourtixheut les tapêyes (Paul Gilles). On dit eto: trote, brete. F. trajet, étape, distance. Etimolodjeye: pårticipe erirece prins come no do viebe taper.
taprece [f.n.] (mot d' éndjolisse) plantchete åzès botons avou des letes k' on tape dissu po scrire so ene machine a scrire u ene copiutrece; Les arondeyès tapreces, enondeyes diviè 1998, n' ont waire yeu d' succès. Etimolodjeye: mot askepyi a pårti do v. taper et del cawete -rece metowe po des ptitès ovroûlès usteyes.
tarame [f.n.] tchafete (onk, ene ki djåze tofer, sovint po n' rén dire). C' est ene tarame; ele passe si veye u clapter (G. Cabay). rl a: Mareye-tarame. F. bavard(e).
tarlater (codjowaedje) [v.c.] ridobler (fote ene dobleure). F. rosser.
tårmak [o.n.] 1. daguet k' on mete so les voyes. F. goudron, macadam, asphalte, bitume. 2. li voye (avou do tårmak) leye-minme. Gn a ene rowe ki cwite li tårmak et ki broke djus dins l' fossé. Etimolodjeye: måke di fabrike, Tarmacadam, (macadam di daguet) divnou on cmon no.
tåte [f.n.] 1. dorêye. Si vos estoz ene pitite miete golafe, vos n' sondjroz nén sins rgret ki Tchålerwè est l' payis del fene tåte å côrin, kel dorêye est l' pus bea efant d' Lidje, kel Namurwès est fir di ses flamitches å froumadje, et k' a Nivele, el tåte a l' djote n' a nén s' pareye sol tere (E. Romain). F. tarte. 2. fadêye. Nosse bribeu sait bén ki, s' i vout wangnî les tåtes et l' cafè d' åmatén, i lzî fåt dner on côp d' mwin po djeter les ståves et fôrer les biesses (J.P. Dumont). F. tartine. >> piede ses tåtes: piede li råjhon. >> li tåte ritoume todi do costé do boure: on-z a tofer li contråve di çou k' on vôreut bén aveur. >> magneu d' tåtes ås efants°. 3. gozåd. Al dicåce, on fjheut cénk shijh dorêyes et deus troes tåtes. F. tarte recouverte.
tatouye [f.n.] dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter). F. raclée. >> fote°, ramasser° ene tatouye.
tåve [f.n.] 1. lådje plantche avou (troes ou) cwate pates, k' on magne dissu, u scrire, u ristinde, u fé ôte tchoi. 2. tåve di nute, tåve di sponte: meube avou on plat dzeu, metou a costé do lét. 3. arindjmint di dnêyes (sovint des nombes) e lene eyet colones li tåve des mopliyaedjes pa troes. Disfondowes: tauve, tâve, taule, tâle, tâbe. Etimolodjeye: latén tabula. | tåvlea [o.n.] 1. grande (noere) plantche pindowe å meur, u dressêye so des pîs, po scrire dissu Aloz å tåvlea, et mi scrire "on tchvå". 2. arandjmints di dnêyes (sovint des nombes) pa lenes eyet colones Vos pôriz mete ces nombes la en on tåvlea. 3. pinteure On tåvlea da Patnî. Disfondowes: tauvlê, tauvia, tâvlê, tâblô. | tåvleu [o.n.] (mot d' éndjolisse) programe avou des lenes eyet des colones, po fé des cårculaedjes u po roister des bayeyes. Metoz puvite ces dnêyes la so tåvleu Excel. Disfondowes: tauvleû, tâvleûr, tâvleû, tâbleûr. Etimolodjeye: riwalonijha do calcaedje do francès "tableur", 1997. | tåvlete [f.n.] 1. plake di måbe metowe divant ene finiesse, so on djivå, evnd. Li tåvlete del finiesse, del tchiminêye. Loukîz a: cimådje. F. tablette..
tåve-mwaiye [f.n.] mwaiye so pîs, avou ene coviete, ki pout siervi d' tåve. F. pétrin sur pieds. Disfondowes: tauve-mê, tâbe-mé, tauve-mwêye.
tawe [f.n.] tere castinnixheuse foirt deure. F. tuf. >> So les Tawes; å Fond des Tawes: No di des plaeces di Lidje. On voet ene claire riguilete di faws, pal finiesse, so les Tawes (Mariette Chinon). Etimolodjeye: latén tofu, 1050. | tawea [o.n.] pire ene miete djaene, ene miete tinre, ki sieve a fé des beas plafonds. Po rdischinde vos pasroz pa des montêyes avou on plafond e tawea ki date di 1696 (André Lessire). F. tufeau. | tawire [f.n.] 1. plaece k' on-z î saetche al tawe. 2. tawe. Disfondowes: tawîre, dawîre, tawêre.
taxhe [f.n.] 1. finte dins on mousmint, avou come ene tchabote racozowe divins, po-z î mete ene pitite sacwè k' on-z a tofer mezåjhe. I rimplixh ses taxhes di totes sôres di camatches (Motî da Forir). Rimetoz vosse motchoe dins vosse taxhe (Motî d' Cînè). On dit eto: potche. F. poche. >> kinoxhe come si taxhe: bén cnoxhe. I cnoxhe si djeu d' gueye come si taxhe (J. Bily). >> aveur si linwe e s' taxhe: èn nén cåzer bråmint. F. être discret. >> i n' a nén s' linwe e s' taxhe: i dit tot çou k' i pinse, håynete et platezak. >> motchoe d' taxhe: pitit cwåré drap, k' on s' motche divins. Françwès faxhive ses fadêyes en on motchoe d' taxhe. F. mouchoir. >> lampe di taxhe: pitite lampe electrike k' on pout mete e s' taxhe. Faleut prinde des coides, on coutea, ene lampe di taxhe po-z aler rcweri l' bixhe (G. Pècheur). On dit eto: toitche. F. lampe de poche. 2. (pus stroetmint) pitit saetch di toele, ki les djins î metént leu ptite manoye, agritcheye al cingue del marone u d' on vantrin. F. pochette. On dit eto: taxhete. >> divantrin al taxhe: divantrin k' a ddja ene taxhe keudowe. On dit eto: saetchea, taxhete. F. pochette porte-monnaie. >> mete foû di s' taxhe: dispinser di pus k' on martchî rapoite. Cwand vs åroz tot fwait, vos metroz foû d' vosse taxhe Motî d' Vervî. F. en être pour ses frais. >> gn årè nole taxhe après t' waxhea°. 3. (pa stindaedje) boûsse. L' etrindjir a hiné ene taxhe d' ôr å bribeu. F. bourse. 3. çou k' i gn a ådvins. L' etrindjir a hiné ene taxhe d' ôr å bribeu. On dit eto: potchtêye. F. bourse. Disfondowes: tahye, tahe, tache; Vîs scrijhas: taxhe. Coinrece Lidje & Årdene. | taxhot [f.n.] pitite taxhe. F. pochette Etimolodjeye: cawete -ot.
taxhete [f.n.] 1. pitite taxhe (pitite potche al manoye, pitite boûsse metowe al cingue). Fijhoz des taxhetes a vosse vantrin (Motî da Forir). Il aveut deus pîces d' on franc k' il aveut bon d' etinde xhilter e s' taxhete (J.P. Dumont). Vos lezî keudroz les tchåssetes, s’ i vs plait: Dj’ a do fi e m’ taxhete (Noyé walon). On dit eto: taxhot, taxhlete, saetchea. F. pochette. >> taxhete di houzår: pitit plate saetchea d' cur ki les cavlîs ataetchént al cingue. F. sabretache. >> al taxhete: al taxhlete. 2. toele ki rascove les boyeas d' on vea, ki sont come dins ene potche. F. fraise, mésentère. 3. plat fwait avou cisse toele la, et sacwants bokets d' tchå sins grande valeur metous astok, come li diyafrague, li flantchet, evnd. Il ont siervi ene taxhete di vea (Motî da Forir). F. fraise, diaphragme, hampe. 4. sôre di plante avou des grinnes metowes ome dins des ptitès taxhes, e sincieus latén "Capsella bursa-pastoris". Li taxhete, c' este ene espece di talaspik (Motî da Forir). On dit eto: malete. F. bourse-à-pasteur. Etimolodjeye: bodje taxhe, cawete -ete.
taye [f.n.] 1. mousmint come ene tchimijhe mins sins panea et sins botons pa dvant. Vo l' la evoye avou si claire taye ås mantches ritrossêyes disk' å dzeu des keutes (J. Calozet). F. blouse. 2. toû do coir ådzeu des hantches. Vosse feme a ene taye di wesse. F. taille.
tåye 1 I. [o.n.] 1. grand-pa. Pô d' djins djhèt: dj' a cnoxhou mes deus tåyes (H. Forir). F. aïeul. 2. pus vî ome d' ene måjhon. Li tåye s' ecrameye berlik berlok dins les firlotches di s' vicåreye (B. Louis). F. ancêtre. II. tåyes [t.pl.] djin d' vosse famile k' a viké la bén lonmint. Il ont rployî tchaeke a toû Leu gazete su leus djnos Et rpinde leu frake å båre, Les tåyes (E. Gilliard). Di ci åbe la, Les tåyes end ont djåzé come d' ene vîle conoxhance Ki leus peres ont veyou k' i n' estént k' des efants (H. Simon). L' air shofele k' araedje so l' åbe des tåyes (J. Docquier). F. pères, ancêtres. >> tåyes et ratåyes; u: nos tåyes et nos ratåyes, tayons et ratayons: tos nos vîs parints. rl a: ratåye, tayon. F. ancêtre, ascendant. Disfondowes: tauye, tâye, taye. Etimolodjeye: latén atavus (minme sinse). | tayon, tayone u tayonde u tayondje I. [o.f.n.] 1. grand-pere, grand-mere. Il a co on tayon et ene tayone. Èm tayon esteut houyeu. C' est on pailon ki vént do tayon d' èm tayone. Avou les ptits dierins, dji so divnou tayon, Did lahôt, vos dvoz rire cwand dji m' brouye dins leus nos (J. Nihoul). 2. ome, feme k' a viké la lontins, et ki vos dischindoz d' lu (leye). F. ascendant. II. tayons [t.pl.] tåyes (vîs vîs parints). C' esteut do tins d' nos tayons. Nos vîs tayons cåzént ddja insi. Djåzans walon, come nos tayons. Et nosse cour crexhe cwand c' est k' on tuze al glwere Di nos tayons ki n' avént måy pawou (T. Bovy). Do blanc pwin, les ptitès djins n' è voeyént k' ås grandès fiesses, et nos tayons fjhént dipus d' cas do pwin k' nozôtes (E. Gillain). Tonio, on lyi rindrè les teres ki ses tayons bezognént, tot metant a rasta les puss di petrole et les côpes di bwès dins l' aforesse Amazonyinne (Y. Paquet). rl a: ratayon. F. aïeux, ancêtres, ascendants. >> El lingaedje di nos tayons et ratayons: li walon (u li lingaedje k' on cåzéve di tos tins dins on payis). Disfondowes: tayon(e), tayonde, tayondje, tâyon, tayan, tayo, tayin, tayène. Pc. tayon. | tayåd [f.n.] (v.m.) nateure (d' ene viye feme). F. vulve. Coinrece Vervî.
tåye 2 [f.n.] cramoe. Etimolodjeye: disfondowe di téle. Coinrece Basse-Årdene.
tchabårêye [f.n.] fleur ki crexhe dins les boes e moes d' måss, avou ene longowe tidje et ene fleur del cogne d' ene pupe. On dit eto: pupe, clediè. F. narcisse sauvage. Disfondowes: tchabaréye, tchabarêye, tchâborêye.
tchabot 1 [o.n.] tchacåd (sôre di pexhon). F. chabot. >> les Tchabots: sipotaedje des cis di Lessive, d' Er, di Rkelene.
tchabote [f.n.] 1. trô dins èn åbe. A l' intrêye d' ene tchabote d' ene melêye, on cradjolé oujhea atchôke si tiesse (L. Demarche). >> apicî l' oujhea dvins s' tchabote: djonde ene sakî, apicî on djonnea po s' maryî, tot djåzant d' ene comere k' a des royes a ses coines. Beacôp d' ces lådjès cotes Ni cwerèt k' d' atraper L' oujhea divins ene tchabote Po l' aprinde a xhufler ! (paskeye 18inme sieke). 2. trô dins on meur, ene rotche. Gn a des fleurs ki gåliotèt les ptitès tchabotes (J. Morayns). Sacwantès munutes pus tård, i resconternut des moxhes-a-feu, sitindowes dins ene tchabote (M. Vandenheuvel). Asteure, la, dj' el voeyeu bén, racrapoté dins ene tchabote do meur (G. Denis, rat. pa L. Mahin). Dizo l' fornea, gn av' ene pitite tchabote po-z î hiner les cindes (å marxhå). 3. potale (trô dins l' meur d' ene måjhon, d' ene tchapele avou ene postere di sint, u d' l' Aviedje). Kibén nd a-t i nén oyou, l' pôve Lambiet, des "miyårds di no di hu" dizo s' tchabote ! (J.P. Dumont). Les djins batént li smele So les soûs des tchabotes (E. Michel). | tchaboter [v.c.] schaver, cåvler (on meur, on bwès). F. creuser. | tchabotaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "tchaboter". F. creusement. | tchaboté, êye [addj.] plin d' tchabotes, tot djåzant d' èn åbe, ene rotche. rl a: buhot. | tchabot 2, tchabote [addj.] tchaboté. Dj' a on dint tchabot. Coinrece Ôdeu, Bdjîlêye. | tchabotî u tchabotroû [o.n.] gorea-moxhon (oujhea ki vike dins des tchabotes), e sincieus latén passer montanus. On dit eto: oujhea d' tchabote.
tchabouyî [v.s.c.] begyî. Disfondowes: tchabouyè, tchabouyî. | tchabouyåd, e [o.f.n. & addj.] beguiåd. Disfondowes: tchabouyaud, tchabouyâd, cabouyåd. Coinrece do Bork (Sint Hubinr).
tchacossea [o.n.] oûs d' moxhes, fruts metous to(te)s onk so l' ôte. Gn aveut on tchacossea d' poeres so ene coxhe dilé l' finiesse. Fåt vey ses djambes come ele sont beles; divant, il aveut toltins des tchacosseas d' varices. F. grappe. >> Les Tchacosseas: sipotaedje des djins d' Moirci (dilé Libråmont).
tchaf ! [mot-brut] mostere li movmint des mashales, soeye-t i po mawyî tot fjhant do brut, come on pourcea, soeye-t i po djåzer al disgoviene. Ç' a stî tchaf tchaf tote l' après-nonne avou leus cayets d' walon; dj' end aveu m' sô, la, mi. Etimolodjeye: erî-rifjhaedje a pårti di "tchafyî" et "tchafete" 1995.
tchaf: dessinaedje da F. Walthéry, pol coviete del plake "Fåt todi k' ele djåze" da G. Cabay.
tchafô [o.n.] tchet-houwant. Les gurnouyes S' erbôrént dins leus berdouyes Po mia vir danser les tchafôs (R. Mayence). F. hibou.
tchafor [o.n.] for la k' on broûléve del castinne (pire al tchåsse) po fé del tchåsse. I rimonta come on spirou pa sol costé des vîs tchafors (Guillaume Smal). >> Les Tchafors: no di des plaeces di Palijhoû, On, Lidje, Tchespire, evnd. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (tchåsse) + no (for), for al tchåsse. | tchafornea [o.n.] pitit tchafor. | tchafornî [o.n.] ovrî k' overe dins on tchafor.
tchaforner [v.c.] 1. (mot d' tchafornî) broûler dins on tchafor, ovrer dins on tchafor. 2. broûler pår. L' ignire a vnou kekyî mes ouys Foû d' on feu k' on leyeut ndaler; On moncea d' coxhes et d' moitès foyes, Aflaxhî, cåzu tchaforné (B. Louis). Loukîz a: ecrahyî. 3. (mot d' cinsî) tchåfer et broûler cåze do fermintaedje (pol fouraedje, li farene, evnd). On stitche on baston dins l' farene po l' espaitchî d' tchaforner. Si on mete trop d' foumî, on tchafornêye les raecenes. 4. (mot d' bokion) souwaedje pår, et trop rade, come en on tchafor. Crener l' schoice d' ônea po nén k' ele tchafornêye. Do bwès tchaforné. Etimolodjeye: viebe fwait so l' mot tchafor (passer dins on tchafor). | tchafornaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "tchaforner". | tchafornumint [o.n.] (mot d' cinsî) tchafornaedje (tchåfaedje pa fermintaedje).
tchafouyî, tchafouyåd rl a: tchafyî.
tchafter [v.s.c.] tchafyî, copurade: a) berdeler; b) fé do brut avou s' boke, a cåze d' on må botchrai. Cwand k' les vatches ont l' cocote, ele tchaftèt (ramexhné pa M. Francard). | tchaftåd, e [o.f.n.] tchafiåd(e). Disfondowes: tchaftâd, tchaftaud.
tchafyî I. [v.c.] 1. fé aler ses tchifes po mawyî ene sacwè sins l' volou u l' polou avaler. Et vos ouys estént purade assaetchis pa s' tchoum-game, k' ele tchafyive tofer, et fé rexhe des tchicletes foû di s' boke (L. Mahin). Crawieus åbes, (...), Po vey vos ctoirdowès brantches cotaeyî li stoelî, Tot tchafiant on fistou, dj' m' ascwatixh a vos pîs (L. Mahin). F. mâchonner, mâcher, mastiquer, chiquer. 2. magnî tot fjhant bråmint do brut, come les pourceas. Cwand les singlés sont dins les dinrêyes, on ls ôt tchafyî d' å lon (L. Mahin). Batisse, li singlé raclô, sondje a cwand k' i tchafyive padrî s' mere, crompires, swele, oidje, avoenne (J. Calozet). II. [v.s.c.] 1. cåzer bråmint. On est la, et dji tchafeye... ça m' soladje... ça fwait lontins ki dj' end a gros sol panse (J. Schoovaerts). Soltin k' Houbert a stî wårni li tchvå et l' ateler, elle ont fwait les schieles, e tchafiant (R. Dedoyard). rl a: berdeler. F. bavarder, papoter. 2. cåzer po n' rén dire. F. jacasser, jaser. 3. cåzer po dire do må des djins. I fåt rwaitî a çk' on tchafeye a meynute so ene djåspinreye éndjolike come a çk' on dit e plinne nonne divant les djins coirzenoxh (J. Schoovaerts). rl a: canler, bawer. F. déblatérer. 4. cåzer dins ses dints, et k' on n' vous coprind nén. F. grommeler, marmonner. 5. begyî. Voci les dijh comandmints del Sicole di Walon d' Årvaye, a n' nén rovyî et dire sins tchafyî (S. Leroy). F. bégayer, bredouiller. Disfondowes: tchafyî, tchafiyi, tchafiyî, tchafier, tchafiè, tchafî, tchafîr, tafyî, tchafouyî, tchafouyè, cafouyî. Etimolodjeye: mot-brut "tchaf" (brut d' mawiaedje), avou assaetchance do mot tchife. | tchafieu, tchafieuse u tchafeyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki tchafeye, copurade: on (ene) beguiåd(e). On tchafieu, c' est ene sakî ki s' imberlificoteye dins a pô près tos les mots, copurade e lzès cminçant (C. Staquet). Disfondowes: tchafieu, tafieu, tchafiyeu, tchafouyeu, cafouyeu, se. | tchafiåd, e [o.f.n.] 1. onk, ene ki cåze po n' rén dire. Il avént fwait ene copinreye e walon, eyet l' lomer: "Li tchafiåd". K' aviz a berdeler Et a tant ragadler, Ô, vos deus, Tchafiåds dås shijhes trawêyes ? (L. Mahin). F. bavard(e). rl a: berdeleu, tchafete, pirlodjåd. 2. onk, ene ki djåze sol dos des djins. On tchafiåd, c' est onk ki n' såreut nén fé sins fé ndaler si yôde linwe sol dos des ôtes (C. Staquet). rl a: canlete. 3. beyåd(e). Definixha d' on tchafiåd: c' est on powete, ca avou lu, gn a tot ki rime (P. Faulx). Disfondowes: tchafiaud, tchafiâd, tafiard, tafiaud, tchafouyaud, tchafouyâd, e. | tchafiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "tchafyî"; copurade: a) cåzaedje po n' rén dire. Em fi ! vos berdelaedjes C' est tos peurs tchafiyaedjes (J. Beaucarne) F. jacasserie. b) cåzaedje inte les dints, k' on n' coprind nén. I berdeléve minme sovint tot seu; di tenawete, on comprindeut ene miete di s' tchafîaedje (J. Schoovaerts). F. verbiage. Disfondowes: tchafiadje, tchafièdje, tchafouyadje, cafouyâdje. | tchafete [f.n.] onk, ene ki djåze tofer, sovint po n' rén dire. Vos, Guy Cabay, cwè çki vos inspire po fé vos tchansons ? Gui Cabay - Mi, dji djåze so m' vijhene, k' est ene tchafete. Dj' a minme fwait ene plake sor leye: "C' est ene tchafete, ele n' aresteye nén di djåzer" (Responda da Guy Cabay). rl a: canlete, raguete, tarame, tarame, ravådeu, ragadlåd, ramadjåd, bawiåd, ratata. | tchafireye [f.n.] concert di tchafiaedjes, k' on n' s' ôt pus. Gn aveut ene tchafireye al tåve des femes, abomintåbe ! (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: tchafîrîye, tchafeyreye, tchafîreye. | tchafion [o.n] çou k' on tchafeye (tchiclete, tchike di toubak). Avou li rmontaedje del veye di 100 a 150 procints tchaeke anêye, li pris del marinde ki vos avoz mårké so vosse guide touristike, ça n' riprezinte pus rén avou l' vicaedje d' asteure, nén ddja d' cwè s' atchter on tchafion (L. Mahin). F. chique. Disfondowes: tchafion, tchafiyon, tchafian.
tchaire [v.s.c.] 1. vini djus. Les avions n' låtchént nén di fé des skerlaxhes dins l' sitoelî, et télcôp leyî tchaire des bombes so ls oujhenes (J. L. Fauconnier). On dit eto: scheure, toumer, clouper . F. tomber, dégringoler, choir. >> tchaire a djnos°. >> tchaire å rvier: tchaire en erî. Mon Diu deyî ! Ké laide comere ! Al vey, dj' åreu plou tchaire å rvier (R. Bauffe). F. tomber à la renverse. >> tchaire å rvier so s' vinte: dijhêye po rire. >> leyî tchaire el gorea: èn pus bouter, prinde si pinsion. Les Merlinpontwès ni s' dotnut nén ki c' est po yeusses k' i n' a nén leyî tchaire el gorea (F. Barry). F. débrayer. >> croere ki les ålouwetes vont tchaire el boke tote fricassêyes: croere ki tot va vni sins må.
tchaire djus [vierbire a spitron, a coplemint nén direk] tchaire al valêye (pus bas ki la k' on-z esteut); tchaire al tere. F. tomber.
tchaive [o.n.] tchena po poirter les colons. Po ndaler å saetchaedje å sôr di l' årmêye, end aveut troes u cwate ki poirtént des tchaives ås pidjons (Paul Gilles).
tchamårder I. [v.s.c.] 1. cåzer, berdeler. Ås fiesses, on s' gavéve, on boeveut, on tchamårdéve (P.J. Dosimont). On dit eto: tchafyî. F. parler, discuter, bavarder. 2. criyî foirt cwand i s' fåt taire (metans, dins ene såle k' i gn a on concert). F. chahuter. II. [v.c.] må cåzer, cåzer on lingaedje etrindjir. Dj' a tchamårdé l' inglès, l' arabe, Pu ds ôtes lingaedjes, des ptits cåzaedjes; Dj' conoxhe ostant d' pårlers k' el Påpe (L. Mahin). On dit eto: halmåder, berdaxhî, tchirlamer, berdeler, sprecler. F. baragouiner. | tchamårdaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "tchamårder". "Postoy mostoy"!? dji n' sai nén çou k' ci tchamårdaedje la vout dire (L. Mahin). Loukîz a: wastate. F. discussion, bavardage, chahut, baragouin, charabia, gallimatia.
tchamarete [f.n.] 1. djonnete ki s' abiye bén. F. coquette. 2. glawene grandiveuse et ramteuse. F. prétentieuse.
tchambe [f.n.] 1. plaece d' en måjhon, apus ki l' coujhene. >> bele tchambe, grande tchambe, tchambe di take: bele plaece. >> tchambe divant: dins l' måjhon årdinwesse di 1900, tchambe metowe dirî l' tchapåd, å dvant del måjhone, sins feu. >> tchambe dirî: dins l' måjhon årdinwesse di 1900, plaece metowe dirî l' grande tchambe, a l' erî del måjhone, sins feu. >> tchambe a coûtchî: tchambe avou des léts. >> tchambe ås pemes: pitite tchambe wice k' on meteut souwer les pemes. >> aler coûtchî al tchambe ås pemes: en pus aler coûtchî avou si ome, si feme. Franwal: ahåyant po: faire chambre à part. 2. boesse al poure. >> bouxhî les tchambes: tirer on feu d' årtifice. On tchén aveut schapé deus efants ki s' neyént e Sambe: on lyi a fwait les oneurs; on-z a bouxhi les tchambes (H. Petrez). Disfondowes: tchambe, tchombe, tchan.me, campe. Pc. cambe. | tchamburlin [o.n.] domestike d' on rwè, u d' on gros, ki s' ocupe di tot çki fåt el måjhone. F. chambellan. rl a: Camberlin.
tchambe: on bouxhaedje di tchambes (poirtrait hacné sol Daegntoele).
tchame 2 [o.n.] 1. onk ki djåze bråmint, k' enonde tofer ene trope di djins, k' elzès fwait rire. Ké tchame ! C' est ddja on tchame, saiss, ci-la. Gn aveut nén on tchame come lu po raconter ene paskeye. F. comique, marrant (boute-en-train). 2. onk ene miete drole. Gn a todi on tchame ki dit sacwants biestreyes; et l' guide s' enonde po fé des esplikêyes (A. Henin). On dit eto: crawieus, toirdou. F. comique, marrant (individu un peu spécial). Etimolodjeye: bodje gayel "cambo" (ki toûne); k' a des crons råjhonmints.
tchame 3 [f.n.] al tchame: sins k' on n' s' î atinde. On m' a vnou prinde al tchame (H. Forir). I nd esteut a si dmander çou k' faleut fé cwand ene novele ariva al tchame: li curé d' Croupet, on gros viyaedje so les hôteurs di Mouze, aveut morou del nute (J.P. Dumont). Etimolodjeye: sitindaedje do sinse di tchame 1 (come ene sacwè k' on rescontere å tournant d' on pazea ki craweye).
tchame 4 [f.n.] 1. djeu d' efant, k' on djouwe a cénk, dins on cwåré, onk dins tchaeke coine, et l' cénkinme å mitan; les cis des coines cwitèt leu plaece padrî l' dos do ci do mitan, ki saye d' elzès sorprinde, et si stitchî dins ene vude coine. On n' djouwe nén lontins al tchame (H. Forir). F. quatre coins. 2. djeu d' efant k' on court a cawêye, les mwins so les spales do ci di dvant; u a môde di cråmignon, e si dnant l' mwin. Li prumî craweye et fé tourner l' cawêye, et les dierins dvèt tchamter (roter cron), et kécfeye toumèt (çou ki fwait rire les ôtes). On creye "tchame tchame (oujhea) po tot". Etimolodjeye: bodje gayel "cambo" (ki toûne), les efants corèt e tournant; rl a: tchame. | tchamoe [o.n.] djeu d' tchame, mins avou shijh, u ût djouweus, metou des deus costés d' on cwåré å mitan. Li djoweu 1 do camp A court å mitan et rvént dins s' camp (i fwait ene coûsse del cogne d' ene tchame), mins li djouweu 1' do camp B court après lu; totossu rade, li djouweu 2 do camp A saye di racsure 1', evnd. Disfondowes: tchamwè, tchamou
Tchåmont [n.pl.] no di sacwants viyaedjes et plaeces del Walonreye. 1. (la-minme: Tchaumont) ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Chaumont-Gistoux, divnou intité. Vîs scrijhas: Calmont (870). 2. (la-minme: Tchaumont) hamtea d' Florene. 3. (la-minme: Tchâmont) hamtea di Ompré. Sipotaedje des djins : les Pouchlons. 4. Tchåmont-dlé-Sinfontinne hamtea d' Havlondje, e F. Chaumont-lez-Saintfontaine. Vîs scrijhas: Chamont juxta Centfontaine (diviè 1350). 5. (la-minme: Tchanmont) no d' ene plaece inte Viyance et Transene, e F. Chanmont. Etimolodjeye: latén calvus mons (Pelé Mont, mont sins rén dsu). | Tchåmonî, Tchåmonresse [n.dj.] onk, ene di Tchåmont. Disfondowes: Tchaumonî, Tchaumon'resse, Tchâmonî. | Tchåmoncea [n.pl.] no d' ene plaece di Djumet.
tchamosseure [f.n.] 1. plante microscopike foirt simpe, sovint a ene celure, sins clorofile, ki vént dins les crowès plaeces sins air, aprume s' il î fwait tchôd. Les rowes Sinte-Catrene, c' est des tchamosseures. F. champignon, moisissure. 2. maladeye des djins u des biesses cåzêye pa ces plantes la. Il a des tchamosseures inte les doyes. F. mycose, champignon pathogène. 3. tchamossaedje (coûtche di ces plantes la, ki vént so l' amagnî u ôte tchoi, ezès plaeces k' il î fwait crou). Gn a del tchamosseure padzo l' escayî (J. Copens). E tirant l' tchamosseure, ça serè co ptete bon (A. Balle). Dins nosse tchambe, gn a on meur ki dmeure frexh: il est covrou d' tchamosseures (P. Defagne). Gn a del tchamosseure sol makêye (ramexhné pa M. Francard). On voet l' tchamosseure tote blanke so les frûts (H. Forir). F. moisissure. Disfondowes: tchamosseure, tchamoussure, tchamoussûre, tchamossûre, tchamociheure, tchamoussihore. Etimolodjeye: viebe tchamossî, awete -eure.
tchamossî [v.s.c.] 1. atraper des tchamosseures, kel distrujhèt, tot djåzant d' amagnî, u d' ôtès prodûts naturels. El tåte a tchamossî el cåve (J. Coppens). El pwin tchamosse rade a l' esté (A. Balle). Li four tchåfe: i va tchamossî (ramexhné pa M. Francard). On lyi dnéve tot djusse on croxhon d' pwin; et eco ! des côps, c' esteut do tchamossî (L. Mahin). 2. si covri d' tchamosseures. Si vos metoz vosse toubak al crouweur, i va tchamossî (J. Coppens). I fwait télmint crou k' gn a tot ki tchamosse (L. Pirsoul). Li noû årmå est si mate ki totafwait î tchamosse (H. Forir). Dins l' houyire, t' aveus pacô des bwès tot tchamossîs ki vos n' dirîz k' i sont covrous d' nivaye (ramexhné pa J. Haust). Les schoices ni dvént nén esse metowes trop spès sol souwinne; ôtrumint, elle årént yeu tchamossî (L. Mahin). F. moisir, chancir. On dit eto: mojhi; rl a: carmojhi, carmoujhner. >> El tchamossî tchamp: no d' ene plaece d' Åle (so plaece: el camoussé tchamp). 3. (imådjreçmint) trinner lontins el minme plaece. Èn ndalez nén co tchamossî drola (J. Coppens). Ni va nén co tchamossî addé t' mayon (L. Pirsoul). Kibén d' tins tchamosrans ns co vaici ? (E. Wartique & E. Thirionet). rl a: acalourder. F. s'attarder, rester indéfiniment. 4. (tot sondjant å seke) divni vî, et esse sins pus rén saveur fé. Si ti n' vas nén ås comeres, dji cnoxhe åk ki tchamosrè bénrade. Nos pinsans bén ki les blondes et les brunes ont vnou å monde, c' est nén po tchamossî (J. Colson). F. languir, perdre ses atouts, se détériorer. Disfondowes: tchamossî, tchamousser, tchamoussî, tchamoussi, tchamosser, tchamossè, tchamoussè, camousser, camoussè, camoussî, tchamoussi (4inme codjowaedje), tchamossi (4inme codjowaedje), tchamouhi (4inme codjowaedje). Etimolodjeye: bodje latén mucere (minme sinse), betchete di måfjhance tcha-. | tchamossî, tchamosseye [addj.] 1. covrou (owe) di tchamousseures. Do tchamossî pwin; ene tåte tote tchamosseye. F. moisi.. >> del tchamosseye troye: (tot cåzant å rvier) do bon peket. Divant k' on nos efornêye, Avalans tot çki dmorrè Ca del viye troye tchamosseye, Låvå, persone n' è boerè (J. Colson). F. bon genièvre. 2. vî, ki n' sait pus rén fé. Comince do vint-ey-ininme sieke: "To contrès en euros !", dit-st i, l' vî tchet, dedja a mitan tchamossî (Y. Paquet). F. moisi. Disfondowes: tchamossî, èye, tchamoussè, -éye, tchamoussè, tchamossé, camoussé, tchamossi -êye. | tchamossî [o.n.] 1. odeur u gosse d' ene tchamosseye sacwè. ça sint l' tchamossî; on-z ode li tchamossî (H. Forir). Nos intrans dins ene grande tchambe k' on n' ranairixh jamwais, ki sint l' resseré, li tchamossî et les vîs papîs (L. Pirsoul). Nosse pwin a l' gosse di tchamossî (H. Forir). F. moisi, ranci. 2. tchamosseye sacwè, Ostant do pouri ki do tchamossî (F. Loriaux). Disfondowes: tchamossî, tchamoussè, tchamossé, tchamossè | tchamossaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "tchamossî". Les tignes, c' est on tchamossaedje del pea. rl a: tchamosseure. F. moisi, moisissure, décomposition, pourriture, mycose.. Disfondowes: tchamossèdje, tchamoussâdje, tchamoussadje, tchamossâdje, tchamossadje, tchamossihèdje, tchamoussihèdje.
tchamp [o.n.] boket d' tere d' ene cinse. rl a: tchampyî. >> mete (u: moenner) (li bisteu) ås tchamps: el moenner paxhe. I moennént les vatches ås tchamps dins les bwès. | tchampinne [f.n.] 1. oujhea passant, e sincieus latén Turdus spp. k' on-z î tindeut a l' erire-såjhon, po les magnî; c' esteut veyou come èn amagnî d' ritche. I prometént, les måssîs tchéns, Ki totafwait sereut po rén, K' on rnådréve sol tchampinne et l' rosse, K' on n' magnreut pus k' do souke al loce (tchansons del Revolucion Lidjwesse). rl a: gréve, tchacresse, shofleuse. >> åbe ås tchampinnes: havurna (Sorbus aucuparia). 2. (pus stroetmint) sôre di gréve ki dmore å payis, e latén sincieus Turdus philomenos. Disfondowes: tchampin.ne, tchompin.ne, tchâpin.ne, tchaupin.ne, tchâpwin.ne, tchamplin.ne, tchaupwin.ne, tchampwin.ne (miersipepieuzint e l' ALW 8, notûle 71). | tchampinnî [o.n.] havurna (Sorbus aucuparia). Çou k' les tchampinnes magnèt l' pus voltî, c' est les poes d' tchampinnî. Disfondowes: tchampin.nî, tchompin.nî, tchampwin.nî.
Di hintche a droete: ene mere di tchampinne ki louke a s' niyêye; on gros djonne; des oûs; on nike (poirtraits hacnés sol Daegntoele).
tchampagne [o.n.] vén ki spite.
Tchampagne [n.pl.] payis d' France, a Nonne di l' Årdene, conoxhou po s' vén ki spite. Mwaisse-veye: Rinse. | Tchampnwès, wesse [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure el Tchampagne. Disfondowes: tchamp'noû, tchan.m.nwès, tchamp'nwas, tchampunwas, tchampënwas, champènwès, champënwas. Tch. Champaignat "Lou Champaignat". | tchampnwès [o.n.] lingaedje do payis d' Tchampagne, del troke des lingaedjes d' oyi. Sacwants ancyins pårlers del Walonreye fijhént pårteye do tchampnwès: pårlers di Suni, Pûsmadje, Mambe, Bôhan, et Cou-des-Såts.
Les deus prumîs motîs sol tchampnwès d' bedjike, parexhous cåzu eshonne (2000 et 2001) |
Mape del Bijhe do dominne tchampnwès.
Mape des ancyins pårlers tchampnwès, picårds, lorins et walons del Bote di Djivet et li dzeu di l' Årdene francesse. Li frontire politique n' est nén metowe. Li lingaedje walon aléve disk' a Djivet (France, walon do Mitan), Fumwè (France, walon d' Nonne), Covén (Bedjike, walon do Coûtchant) et Bouyon (Bedjike, maxheure walon d' Nonne-lorin-tchampnwès). Li Cou-des-Såts (Bedjike), Rivin (France) et Suni (Bedjike) sont les viaedjes do tchampnwès astok do walon; Sidan est astok do lorin; Rimigneye astok do picård. Chimai (Bedjike) et Hirson (France) sont picårds. Tos les nos d' plaeces sont rmetous avou l' fonolodjeye walone.
tchampion 1 [o.n.] 1. sôre di "plante", sins fleurs ni foyes, ki vént dins tere ou so des bwès ou des åbes co vicants, sovint avou on pî et ene tiesse (tchapea). Loukîz a: åbusson, boloe. F. champignon. Ingl. Mushroom. >> pinser mete si mwin so on tchampion et l' mete so ene vesse di leu: aveur ene coûte djoye. F. être déçu. 2. (mot d' biyolodjisse) grande famile (ringne) des vicants, ni plantes, ni biesses, ni microbes, mins metowe inte les troes, e latén Fungi. Fijhèt pårtêye des tchampions çou k' on lome å pus sovint tchampion ou åbusson (avou on pî et ene tiesse), mins eto les tchamosseures, les rouyes, les yesses. F. champignon. Ingl. Fungus.
tchampion 2, tchampione [o.f.n.] onk (ene) pus foirt (foite) k' els ôtes dins on spôrt. | tchampionat [o.n.] lûte avou on clasmint dins on spôrt.
Tchampion [n.pl.] no d' sacwants viyaedjes et hamteas: 1. Tchampion-dlé-Nameur; ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Champion, rebané avou Nameur. 2. hamtea d' Emtene. 3. hamtea do Wisconsin, askepyî pås ebagants walons. Etimolodjeye: latén campilio, campilon (pitit tchamp; rl a: tchampea).
tchampyî [v.s.c.] 1. magnî del yebe tot djåzant do bisteu, des såvadjès biesses. C' est l' moumint k' les biesses des bwès, ripaxhowes d' aveur tchampyî tote nute s' astårdjèt so les lizires po ene dierinne bokêye (J.P. Dumont). On dit eto: paxhe, waidyî. F. pâturer. 2. magnî des grinnes, tot djåzant des poyes, des oujheas. Dj' ala spåde ene pougneye di frumint, et ttossu rade, tote li poytreye a-st acorou dins mes ptitès djambes po vni tchampyî (L. Somme). On dit eto: waibyî. F. picorer. Etimolodjeye: bodje tchamp, cawete -yî des viebes del 3inme troke.
tchamter [v.s.c.] 1. roter raddimint. Et haydaday li ptite Liza e tchamtant djusk' al grande måjhon k' elle a rwaitî si sovint då lon (A. Henin). On dit eto: xhårer, xhaerpi. F. filer. 2. roter tot fjhant do brut. I n' aveut nén ddja oyou tchamter dins l' colidor (Chantal Denis). Et on pô après l' ôrire do bwès d' Djimbe, il ôt tchamter padrî lu (ramexhné pa (L. Mahin). On dit eto: ramxhyî. F. trottiner. 3. si dixhombrer. Nos pôrans bén tchamter po-z aveur fwait dvant l' nute. On dit eto: si dispaitchî. F. se dépêcher, se hâter. >> fé tchamter: fé cori, etrinner. El mwaisse vos l' fwait tchamter, roed come li vint d' bijhe, padvant lu dins l' escole (B. Genaux). Fåt fé tchamter les dierins. F. driller. 4. cori evoye. On l' a fwait tchamter. Vos l' årîz veyou tchamter. Elle a veyou l' leu ki tchamteut e baxhant l' cawe (J. Calozet). On dit eto: bizer evoye, fritchî evoye. F. décamper, déguerpir, fuir. 5. bouter fer. Merci, avou, vos, Mwaisse, Di nos aveur diné des parints K' ont bouté des ans et des razans Po k' on n' nos rotaxhe måy so nos pîs Et nos fé tchamter come des biesses (E. Gilliard). Disfondowes: tcham'ter, cham'ter, cham'tè. Etimolodjeye: bodje gayel "cambo" (arondi), cawete -ter (roter cron, did la, roter tot fjhant dipus d' movmints k' els ôtes, et s' diveur dispaitchî) (rediveuse etimolodjeye). | tchamtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "tchamter". Leye asteure, les tuzaedjes c' est on vraiy tchamtaedje, ça catoûne di tos les costés (L. Somme). Disfondowes: tcham'tèdje, cham'tadje, cham'tâdje.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.