Dictionnaire explicatif wallon: S (SIT-SZ) Splitchant motî: S (SIT-SZ). |
sitabulåcion u estabulåcion / stabulåcion [f.n.] (mot d' cinsî) grand ståve, la k' les vatches ni sont nén loyeyes. Li Ptit Jézus a skepyî dins on ståve sitåve, nén dins ene sitabulåcion come enute. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "stabulation libre", 1970.
sitåcion u eståcion / ståcion [f.n.] 1. gåre di trin. 2. tchapele (plaece k' on s' î djoke po boere, po canler). Ele prindeut sovint ds ocåzions D' aler fé li toû des ståcions (Paskeye).
sitåde u eståde / ståde [o.n.] plaece avou totes les ahesses po fé do spôrt, et des coûsses, et k' les djins polèt vni rwaitî.
intrêye d' on ståde di fotbale (dessinaedje da J. Raes)
sitadje u estadje / stadje [o.n.] termene k' èn aprindisse passe dé on mwaisse po-z aprinde si mestî. Arile Carlier fijha si stadje d' avocåt dé Jules Destrée (ratourné pa A. Hauwaert). I fjhént des stadjes ezès montinnes, et d' l' etrinnmint dins des tchambes wice k' i måke di l' ocsidjinne. (L. Mahin). Disfondowes: s(i)tadje, (è)stadje, stâje. | sitadjaire u estadjaire / stadjaire [o.f.n.] onk (ene) ki fwait on stadje. Li tchomeu, c' est on stadjaire O.N.E.M, k' årè 35 ans (M. Robert). Zande aveut idêye d' aler å raploû avou tote ene asmala: Vera et Natasha, et les deus stadjaires ki dji vs dijheu enawaire (L. Mahin).
sitala u estala / stala [o.n.] vî ome metou a l' ospice. Vos sovnances vos riront cwand vos seroz stala, Yet vos åroz vint ans, gråce a ça, tote vossse veye (F. Dewandelaer). On dit eto: catî. F. petit vieux. Disfondowes: s(i)tala, (è)stala. Etimolodjeye: di stalag (camp di prijhnî). Coinrece Payis d' Nivele.
sitalag u estalag / stalag [o.n.] camp d' prijhnî. Il a scrît e walon cwand esteut e stalag e l' Almagne. rl a: sitala. Disfondowes: s(i)talak, (è)stalak. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' almand "Stallag" (camp).
sitåmusse u eståmusse / ståmusse [addj.] reyusse (boke å lådje). Dji dmora ståmusse tot d' on côp Come si dji n' aveu nou raetchon. (J.M. Warnier). F. éberlué, interdit. Disfondowes: staumus', stâmus'. Coinrece Payis d' Lidje.
sitantche u estantche / stantche [f.n.] astantche. Etimolodjeye: latén stare (djoker). | sitantchî u estantchî / stantchî [v.c.] 1. espaitchî (ene aiwe) di cori. Il ont stantchî l' ri; gn a pus nole aiwe k' arive e nosse waide. 2. espaitchî (èn ôte likide) di cori. Metoz ene picete po stantchî l' forsonnaedje. F. arrêter, endiguer, contenir. 3. fé djoker. On loméve ci plante la stantche-boû, paski les vatches ki paxhèt stantchèt tot-z arivant djondant. rl a: sitater. F. arrêter. Disfondowes: s(i)tantchî, s(u)tâtchî, s(i)tautchî. Etimolodjeye: latén "stare" (djoker, arester); rl a: sitater, sitamper, sitansner.
sitantche: (poirtrait saetchî pa L. Mahin)
sitantche-boû u estantche-boû / stantche-boû [o.n.] (e sincieus latén Onomis repens) pitit bouxhon del nindje des djgnêsses, ki l' buk (pacô avou des spenes) dimane coûtchî a tere, avou des rôzès fleurs, do moes d' may å moes d' setimbe, et ki les vatches k' arivèt djondant tot paxhant, si djokèt (mins nén les berbis nè les gades), did la si no. rl a: aresse-boû, resse-boû. Disfondowes: s(i)tantche-boû, s(u)tâtche-boû, s(i)taudje-boû. F. bugrane, arrête-bœuf. Coinrece Lidje Hôte-Årdene.
sitantche-boû: (dessinaedje da H. Anthon)
sitår (råle, après cossoune) u estår (consyî a l' atake et après cossoune) / står (consyî fok après voyale) [f.n.] vudete di cinema, dins les spôrts, evnd. Ké diferince inte Xhoutsiplou et Holywood ? A Holywood, on flate les stårs, et a Xhoutsiplou, on ståre les flates. Raymond Hure sondjive tofer k' il åreut polou divni ene estår do rond balon (J. Goffart). >> mambor° d' ene estår: F. agent. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès "star" (sitoele), pal voye do francès, 1970.
sitårer u estårer / stårer I. [v.c.] 1. fé toumer (ene sacwè ki s' sitind al tere, mins dmorer eshonne). Il a ståré li schåle. Il aveut ståré ene djåbe d' avoenne, et leyî des påtes al tere; et on l' a rdingué po ça. Dji m' aprestéve a choter å gôl, et dj' a stî ståré dins l' cwåré des baks: penalti. rl a: berôder, epîter, ricvierser. F. renverser, culbuter, faucher. >> sitårer les gueyes: fé toumer les pîces d' on djeu d' beye. >> sitårer ene kimere: fé l' amour avou leye, en ene plaece nén classike. rl a: berôder. 2. fé toumer (ene sacwè ki si stind pattavå). Dj' a ståré dissu mi schô tote ene boesse di botons (O. Coutisse-Uyttebroucke). Dj' a ståré m' djate di cafè: ça a stî come les catarakes do Niyagara tot å dbout del tåve (R. Matthieu). Dj' a ståré l' paket d' souke al tere. rl a: sipåde, divierser. F. étaler, étendre, répandre. >> stårer les teres: (mot d' maçon): sitinde (les teres des fondåcions) tot åtoû d' ene nouve måjhone, cwand elle est cåzu fwaite. Li måjhone serè dabôrd presse: il ont vnou stårer les teres divant-ersè (ramexhné pa L. Mahin). F. remblayer. 3. sitinde pattavå. Li richot ståréve ses aiwes pattavå les teres, cwand fevrî u måss si forplovént (E. Gilliard). Il a ståré les grinnes so l' gurnî, po k' ele rissouwénxhe. Volant scrire avou m' poite-ploume, dj' a ståré l' intche so mes papîs ("R'nèthî"). Vos pôroz vey des cumulets sol waerglaece ki ståre si muroe (O. Coutisse-Uyttebrouck). rl a: sitramer, sipåde, sitierni, ristårer. F. éparpiller, épandre. >> stårer l' four; u: les fours; u: les andeas: (mot d' cinsî): rimete pattavå l' tchamp li four fåtchî. On ståre les andeas po les fé fener (J. Boulard). >> sitårer ås flates; u: les flates°. >> stårer les molinêyes (les frumuxhîs): (mot d' cinsî): sitinde li tere des rexhowes di fougnant d' ene waide, po leyî l' yebe ribouter. >> sitårer (a) l' ansene: (mot d' cinsî) sitinde totavå on tchamp l' ansene k' esteut a ptits monceas. F. épandre le fumier. rl a: sitramer, sipåde, ristinde, disfé, schavner. 4. (imådjreçmint) sitårer les cwårs, les çanses, evnd.: furler ses sôs. II. si stårer [v.pr.] 1. si coûtchî fén mierlong. I n' est bon k' po si stårer dins l' fåtoû (ramexhné pa Carlier & Bal). Il est ståré a l' ombe dins l' paxhi (ramexhné pa Carlier & Bal). On djoû al nute, vo l' la ki raplike, et s' vini stårer e s' plaece di todi, a môde di rén (J. Selvais). F. se vautrer, s'étaler. 2. toumer al tere, sins l' volou. I coreut sins rwaitî a ses pîs, et i s' a stî ståré dins les broûs (P. Defagne). Il esteut ståré å mitan do tchmin. rl a: si stinde, tchair, toumer. F. culbuter, tomber, se renverser. >> si stårer tot long; u: totsi long k' on-z est; u: di tote si hôteur; u: come ene rinne; u: plat come ene vôte; u: come ene flate; u: come on vea: toumer al tere, et dmorer stindou fén mierlong. F. s'étaler de tout son long. 3. esse kinoxhou pattavå, tot djåzant d' ene novele. Li brut s' a ståré k' elle aveut stî dins l' bwès avou lu, nén po dire des oremusses, don. F. se répandre, courir, se propager, circuler. Disfondowes: s(u)târer, s(i)taurè, s(u)taurer, s(u)taurè, s(i)taurer, (è)staurer. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "stal" (håynaedje di martchandijhes). | sitåraedje u eståraedje / ståraedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "sitårer". rl a: sitramaedje, sipårdaedje, diviersaedje. F. culbute, épandage, éparpillement, renversement.; copurade: 1. (mot d' fotbalisse) toumaedje a cåze d' èn ôte djouweu. Gn a yeu des ståraedjes, et des traites, saiss, del prumire munute disk' al dierinne. F. fauchage, chute, culbute. 2. coûtchaedje avou ene feme. Sipårdaedjes et ståraedjes vont i eshonne ? (J. Schoovaerts). rl a: berôdaedje, riviersaedje. 3. sitindaedje d' ene sacwè so ene mape. rl a: dispårdaedje, sipårdaedje, sitramaedje. F. répartition, distribution, expansion. Disfondowes: s(u)târèdje, s(i)tauradje, s(i)taurèdje, (è)staurâdje, s(u)tauradje. | sitåre u eståre / ståre [f.n.] dins l' ratourneure loukî a ståre: riwaitî å lon, avou èn air reyusse. rl a: ståré. F. regarder dans le vague. Etimolodjeye: sivierba di "sitårer". Coinrece Payis d' Lidje et d' Måmdey. | sitåré u eståré / ståré, êye I. [addj.] 1. foirt sitindou, tot djåzant d' on viyaedje. C' est on viyaedje foirt sitåré. rl a: kitapé. F. dispersé, épars. >> sitårêye dimorance: (mot d' djeyografe) môde di spårdaedje des måjhons d' on viyaedje, ki sont lon do mitan, eneviè li ramassêye dimorance. F. habitat épars. II. [o.f.n.] li ci (cene), li sacwè k' est ståré a tere. >> C' end est co onk po nd abate des stårés: c' est on nawe et on vantåd (k' est djusse bon a-z abate des åbes ki sont ddja stårés). III. ståré [adv.] dins l' ratourneure: loukî ståré: loukî a ståre, loukî les ouys grand å lådje, avou èn air ewaeré. F. regarder d'un air éperdu, égaré, effaré. Disfondowes: s(u)târé, s(i)tauré, s(i)taurè, s(u)tauré, s(u)taurè; -êye, ée, éye. Etimolodjeye: sustantivaedje do pårticipe erirece di "stårer". | sitårêye u estårêye / stårêye [f.n.] 1. sitindêye (di stårêyès sacwès). Ene bele sitårêye di djåbes. Il ont ene fåmeuse sitårêye di four. End aveut, des stårêyes di canadas. F. étendue. 2. çou k' a stî ståré, co pus rade des efants ki ridèt sol nive et ki toumèt. Cwand ls efants alént rider on voeyeut, des côps, des grandes sitårêyes (Calozet). Rouf, ene sitårêye, seur k' i s' sipatront (H. Simon). F. chute, culbute collective. Disfondowes: s(i)tauréye, s(i)târée. Disfondowes: viebe "sitårer", cawete di valixhance -êye. | sitåreu u eståreu / ståreu, sitåreuse u stårresse I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki ståre (ene sakî, ene sacwè). rl a: sitårsin. 2. djouweu ki ståre les ôtes å fotbal. rl a: coixheu, kipiteu, broyeu d' pates, epîteu, gougneu. F. (joueur) agressif, violent. 3. sakî ki furleye les liårds. F. dépensier, -ère. >> Après les grands ramasseus, les grands ståreus: cwand les parints passèt leu veye a ramasser les cwårs, les efants les coschirèt. Franwal: ahåyant po: "A père avare, fils prodique". II. sitåreuse (a ansene) [f.n.] (mot d' cinsî) rimorke metowe dirî on tracteur, avou on bouriket avou des dints, et ene carpete saetcheye pa deus tchinnes, po stårer a l' ansene. Il ont rvindou leu ståreuse a ansene. Dj' aveu stî atchté ene sitåreuse après Falmagne. F. épandeur à fumier. | sitårmint u estårmint / stårmint [o.n.] sitåraedje. | sitårreye u estårreye / stårreye [f.n.] kimaxhreye di stårés cayets. F. pêle-mêle, chaos, fatras. Disfondowes: s(u)târ'rèye, s(i)taur'rîye. Etimolodjeye: viebe "sitårer", cawete -reye (veyowe do mwais costé).
Di hintche a droete et di dzeu odzo: (a) sitåraedje å fotbal (hacné sol Daegntoele). (b) Il aveut wadjî d' vudî les dozes henas d' bire so les doze côps d' meynute, et s' les a-t i ståré a tere (dessinaedje da Cauvin é Carpentier). (c) Il s' a rtrové ståré å mitan del tchambe (dessinaedje da Michel Baguerius). (d) "sitåraedje" et "spårdaedje" polèt esse sinonimes, mins polèt esse eto diferins (come po li ståraede d' ene feme) (dessinaedje da José Schoovaerts). |
sitårsin u estårsin / stårsin [o.n.] 1. likide sitåré a målvå. I n' såreut rapoirter ene voye d' aiwe sins fé des stårsins totavå l' måjhone (ramexhné pa J. Haust). Dj' a spiyî l' botaye di vén: ça a fwait on fel sitårsin. rl a: frexhea, pexhotisse, lapotisse. F. flaque. 2. sitårêye (di djåbes, di canadas). 3. (imådjreçmint) djin ki ståre ses cayets pattavå. F. désordonné(e). Disfondowes: s(i)taursin. Etimolodjeye: Calcaedje do vî F. "esparsin" (sitåraedje, sitramaedje) et acmaxhaedje avou l' bodje "sitårer".
sitåtche u eståtche / ståtche [f.n.] sôre di fåbite. rl a: såtche. Disfondowes: s(i)tautche, (è)stautche, stâtche. Sorcoinrece walon do Coûtchant (Åcoz, Dârmè, Fleuru).
sitater u estater / stater I. [v.s.c.] si djoker (s' arester). Pont d' avance: li må ni statéve nén. A rén près, il årént rovyî di stater dins ene pompe a essince (L. Mahin). rl a: låker. II. [v.c.] fé djoker. rl a: sitantchî. F. arrêter. Etimolodjeye: latén "stare" (djoker, arester). rl a: sitantchî, sitamper, sitansner. Coinrece Payis d' Nameur.
sitatistike u estatistike / sitatistike [f.n.] sincieus contaedje d' ene sacwè k' on pout pårti. Dji rloukive les ouys grand å lådje les djins ki s' pormoennént avå les voyes; et dj' a conté al vinvole, et fé ene pitite sitatistike (L. Mahin).
sitatowe u estatowe estatuwe / statowe statuwe [f.n.] posteure.
siter u ester / ster [o.n.] (v.v.m.) sårt (sårtêye plaece), metou tot seu å mitan d' on bwès. >> Nos d' plaeces avou "ster", en aplacaedje tîxhon: Houdîster, Pepinster, Timister. Disfondowes: s(u)têr, s(ë)tèr, stè. Etimolodjeye: latén "stirpus" (sårté).
siteule / steule [f.n.] Çou ki dmeure cwand on a côpé les dinrêyes. Dj' irans schavter li steule. Les bedots ont magnî les steules Disk' å dierin crawieus fistou (L. Mahin). Cwand l' tins årè splitchî vos steules Spoujhî vos grins, Sicrijhoz dire ki vs av' li tins long K' i m' fåt rivni (L. Mahin). F. chaumes.
Des vatches so ene siteule (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
sitî u estî / stî [o.n.] (v.m.) viye muzeure des grins ki valeut 30,712 lites a Lidje. A Lidje, li stî valeut 1200 pôces cubes di sint Houbert; il esteut pårti e cwate cwåtes; tchaeke cwåte esteut pårteye e cwate pougnoes et tchaeke pougnoe e cwate muzuretes; li stî poleut esse muzuré a raeze u hoplé, come on l' voet so les martchîs d' Afrike (H.T. Marron). F. setier. Etimolodjeye: latén sextarius (shijhinme).
sitiede u estiede / stiede [v.c.] xhorbi. Ene låme si vént asplati so les cårculs di si årdwesse; i l' estiede avou l' dibout di s' doet (B. Genaux). Ele si rapåjheut, elle estierdeut ses iys eyet rdressî s' tiesse (W. Bal). On aveut des souweurs å front Mins on continouwéve, portant On s' estierdeut tot e mårtchant (M. Colombin). On dit eto: rixhorbi. F. essuyer, éponger. >> estiede ès nez: xhorbi s' nez. F. se moucher. >> aveur si nez stierdou: (imådjreçmint) si fé emantchî. F. duper. Disfondowes: s(i)tchède, (è)stchède, s(i)tiède, (è)stiède, (è)stièrde, (è)stchède, (è)stîrde, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 5.179 (mape 5.64). Etimolodjeye: latén extergere (Loukîz å FEW 3.327b). Coinrece walon do Coûtchant.
sitipe u estipe / stipe [f.n.] grand baston, pîce. | sitiper u estiper / stiper [v.c.] mete ene sitipe astok d' ene plante, d' èn åbe, por lu (leye) crexhe bén droet, u n' nén ployî. rl a: astoker. F. tuteurer.
sititchî u estitchî / stitchî I. [v.c.d.] 1. fé moussî (ene pitite sacwè ki mousse åjheymint). On boket d' linwe sorteut d' inte ses lepes cwand i stitchive el fi dins l' trô d' l' aweye; minme k' i bleféve (J. Schoovaerts). Il est evoye e stitchant l' clé padzo l' ouxh. Si l' feme å havet vénreut et vos assaetchî e l' aiwe et vos stitchî dins s' grand saetch ? (E. Gilliard). rl a: tchôkî, herer, bouter, bôrer, ristitchî. F. introduire, insérer, fourrer. 2. (imådjreçmint) fé moussî el tiesse. On nos a stitchî eto: "Eben Emael imprenable", "Nous vaincrons parce que nous sommes les plus forts", mins ci n' esteut k' on sondje a costé des rotindjes do ptit mostaetchou (W. Bal). F. enfoncer, ficher (dans la tête). II. [v.c.n.d.] moussî. Djan Bury s' a-t i doté on moumint ki pus d' cint-z ans pus tård, on djåzreut co del pitite idêye ki lyi a stitchî el tiesse ci djoû la ? rl a: astitchî. F. entrer. III. si stitchî [v.pr.] 1. (veyou do mwais costé) si tchôkî. On waerbea, c' est ene sacwè ki s' vént stitchî e voste éndjole, a pårti d' ådfoû et ki l' espaitche di bén aler. F. se fourrer, pénétrer, s'introduire indûment. >> si stitchî el påter° mågré Diu. 2. (mot d' linwincieus) si mete (inte deus ôtes mots). Ezès dates, li dvancete «di» si stitche pa dvant li no do moes: «li prumî di djanvî» (L. Hendschel). F. s'intercaler, se placer. | sititche u estitche / stitche >> èn nén vey ene estitche: èn nén s' occuper di çou k' on dit. Cåzez todi, dji n' etind, dji n' voe nén ene estitche. | sititchete u estitchete / stitchete [f.n.] (mot d' linwincieus) boket d' mot ki si stitche a on bodje, po fé èn ôte mot. On mot est pol moens fwait d' on bodje, la k' on pout radjouter ene sititchete, å pus sovint ene betchete u ene cawete (L. Hendschel). Etimolodjeye: viebe "stitchî", cawete -ete, 1995. | sititcha u estitcha / stitcha [o.n.] 1. coine. 2. forveyowe coine >> fé poirter des stitchas: rinde coirnåd. Dji sondjive nawaire e m' bedreye ki vs m' avîz metou des stitchas (A. Maquet).
sitocaesse u estocaesse / stocaesse [addj. & o.f.n.] (onk, ene sacwè k' est) foirt, lådje et solide (come on stok d' åbe). C' est on ptit stocasse, saiss, ni t' î feye todi nén ! Il est stocaesse come on tchinne. Il a des stocasses djinos. C' esteut stocasses, la, ces vîs meubes di tchinne la. rl a: stapié, stokea, doguesse. F. trapu(e), râblé(e), vigoureux (euse), fort(e), stable, solide, résistant. Disfondowes: s(i)tocas', s(i)tokès', s(u)tocas', s(u)tokès', (è)stocasse, -esse, -asse. | sitoké u estoké / stoké, -êye [addj. & o.f.n.] sitocaesse. Li Meliye, c' esteut ene pitite sitokêye. rl a: sitapyî. F. trapu(e), solide. Disfondowes: (è)stokè, s(i)toké, s(u)toké, êye.
sitocfeshe u estocfeshe / stocfeshe [o.n.] souwé pexhon, copurade do cabuyåd. Li stocfeshe flaireut ostant ki d' fé cure deus inglitins so l' ecneye (G. Mottard). F. stockfisch, morue séchée, cabillaud séché. >> esse come on stocfeshe: èn nén bodjî, come on pexhon ki souwe so on baston. F. être immobile. Disfondowes: stocfès', stocfis', stocfich. Etimolodjeye: calcaedje do Ny "stokvis" (pexhon souwé so ene brokete).
Sitocfeshes (poirtrait hacné sol Daegntoele).
sitocler u estocler / stocler [v.s.c.] fé on ptit stok, tot rexhant sacwants djetons so ene seule grinne, tot cåzant des dinrêyes, de plantes. rl a: abohner. F. taller, faire des rejets. Disfondowes: s(u)tocler, s(i)tokyî. | sitoclaedje u estoclaedje / stoclaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "sitocler". rl a: abohnaedje. F. tallage (des céréales), multiplication (des tiges). Disfondowes: s(u)tocladje. | sitoclêye u estoclêye / stoclêye [f.n.] 1. bohêye. F. touffe. 2. sitok avou les rdjetons (di vegne, evnd). rl a: hourêye, sitokêye. F. cépée. Disfondowes: s(u)toclée, s(u)toclêye, (è)stokîye, (è)stokiêye. Coinreces Basse-Årdene.
Ene sitoclêye di côrîs (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).
sitoelî-naivieu u estoelî-naivieu / stoelî-naivieu, -naivieuse u -naiveyresse [o.f.n.] cirnaivieu(se) Li prumî d' fevrî, Colombia si spiyive e schetes avou ses set sitoelî-naivieus k' on nd a ramexhné ki waire di spites (J. Schoovaerts). F. spationaute.
sitofer u estofer / stofer (codjowaedje) [v.s.c.] 1. èn pus saveur respirer. 2. arester a cåze d' ene sacwè dins les gaz, tot djåzant d' on moteur. Vera n' aveut nén rmetou ene pitite vitesse, et voleur rimete des gaz e cwatrinme; l' oto aveut stofé les fåres aloumés (L. Mahin). F. étouffer.
sitoide u estoide / stoide [v.c.] 1. toide comifåt po fé rexhe l' aiwe foû (lénçoûs). 2. pougnî comifåt dvins po fé rexhe l' aiwe (salåde lavêye). Dene mu l' fraezete po stoide li salåde. 3. sipotchî po fé rexhe li djus (fruts). | sitoirdoe u estoirdoe / stoirdoe [o.n.] usteye po stoide les pemes, les olives. >> rowe do stoirdoe: no d' ene rowe del Såvnire. Disfondowes: s(i)twardwè / (è)stwardwè, s(u)toirdoû, s(i)twèrdeu.
sitoirtchî u estoirtchî / stoirtchî I. [v.c.] xhorbi (li tåve), evnd. F. essuyer. II. si stoirtchî [v.pr.] si toide comifåt tot djåzant d' ene djonteure. Li pî aveut seurmint stî stoirtchî (B. Louis). F. fouler. Etimolodjeye: viebe toirtchî, refoircixhante betchete si-.
sitok u estok / stok 1 [o.n.] 1. a) pî d' èn åbe, dins tere u råyî, avou les raecinêyes et li dzo del tronce. Dj' a monté so li stok avou l' tchår. Cwand t' es po soyî ene tronce, fåt todi bén rwaitî li costé do stok et l' costé des coxhes (J. Boulard). La on fel feu d' setchoes et di stoks (P.J. Dosimont). rl a: astok, sitoker, sitocler, tokêye. >> côpe a blanc stok: abataedje di tos les åbes d' on bwès. >> Duvant lu Sto (Divant li Stok): no d' plaece di Tchonveye. >> di stok: foirt, ki n' bodje nén. rl a: di sgur, d' asgur. F. stable. >> èn nén esse di stok: esse foû scwere, èn nén esse droet. >> èn ome di stok: foirt ome. >> di stike, di stok: onk avå l' ôte. F. en désordre. rl a: brixhe braxhe. b) dizo del tronce. rl a: pî-stok. >> estok di vegne: pî d' vegne, d' ene metowe sôre, k' on rplante et ki rdjete. Il ont råyî totes les vegnes et rplanter des noveas stoks. C' est des stoks di vegne di Bourgogne. F. cep (de vigne), cépée, cépage. >> estok di håye: pî d' noere sipene. Al Sint-Nicolai, les veurlîs fijhént ene porcession tot poirtant on stok di håye, avou des bistokes pindowes après, k' i dnént ås shofleus (A. Carlier & W. Bal). >> estok di trait: åbe u bouxhon côpé on mete hôt, ki sieve d' abanaedje. 2. a) (vîs mots d' cinsî) sitamon (pilé d' bwès, ki sieve a sotni l' plafond des ståves, et a loyî les biesses). F. pilier, poteau. b) (v.m.) anea po loyî les biesses après li stamonêye. >> dimorer å stok: dimorer e s' måjhone å n' rén fé (come ene biesse ki dimeure loyeye å ståve). F. chômer. 3. (v.m., mots d' houyeu) a) plaece inte deus concessions dins on payis d' tcherbonaedjes, k' on n' î fwait pont d' taeyes, et ki fwait come on pilé d' tere nén trawêye, po-z espaitchî ki les aiwes des viyès galreyes ni corexhe dins les noveles, et l' air k' on stitche el fosse di rexhe pa les viyès arinnes. I fåt todi leyî on stok po n' måy avni a trawer e-z aiwes (A. Van Calsteren). b) distance inte deus taeyes. c) boket d' ene schavêye k' èn ovrî n' aveut nén abatou al fén d' ene djournêye (et ki fwait come on pilé dins l' arinne). T' as co leyî on stok (A. Van Calsteren). F. ilot, bouchon. >> feri, u: aler di stok et d' taeye: (po on houyeu): bouxhî avou l' schavrece el taeye (fond del galreye) et å stok (plaeces k' on-z a rovyî); (imådjreçmint) voleur bouter d' tos les costés. rl a: håre et hote. 4. plaece k' on s' î pout astoker. rl a: astok. F. soutien. >> pilé di stok: sitançon d' ene galreye di fosse. >> stok di schåle: (mot d' houyeu) grand clå ki sieve a astoker ene schåle après on sômî. >> sitok do manaedje: li ci (cene) ki wangne li crosse po nouri l' manaedje. >> djouwer al bale å stok: djouwer a taper l' bale conte on meur. F. squash. 5. (imådjreçmint) vî stok: atôtcha po on bon soçon. Ké novele, hê, vî stok ? F. vieille branche. rl a: sitoumak, sitrouk, sicorion, gueuye. 6. a) coxhe di parintêye. Li cuzene Rôze et nozôtes, c' est do minme sitok. >> di stok: ki ses tåyes ont dmoré e s' plaece la. Èn Aclot totoute, c' est on Nivelwès di stok. >> stok di fameye: coxhlaedje avou tos les parints et les tåyes d' ene sakî. F. arbre généalogique. b) pårt d' eritaedje ki va avou ene parintêye. Nos estans a cwate estoks (A. Carlier & W. Bal). 7. (v.m.) a) stok di clawtî: blokea d' bwès avou on cwåré trô del taye do clå. b) gade des schaytons. >> esse au stok: bouter. >> raler å stok: ricmincî a bouter. 8. baston, et copurade: a) fier come on baston ki stope on batch avou do fier fondou, et k' on rsaetche po coler l' fier. On va fé passer li stok houte (A. Carlier & W. Bal). b) brijhe (baston avou on taeyî dbout, k' on tape e l' air tot bouxhat dsu avou èn ôte baston). >> djeu fan-bon-stok: dijheye å djeu del brijhe. 9. (v.m.) dijhea d' djåbes. rl a: moyete, croupete. rl a: stopa. rl a: plat-stok, sokete, sokia. F. souche. Disfondowes: stok, stoke (f.n.), (è)sto, (i)stou, s(u)to, s(ë)to, èto, èsto, s(i)tok, (è)stok. Gm., Tch. èto. Etimolodjeye: tîxhon stok (minmes sinses di "stok d' åbe" eyet d' "baston").
sitokete u estokete / stokete [f.n.] 1. pitit stok. Il alént råyî des stoketes po s' tchåfer. 2. schinete (findou boket d' bwès). Metoz ces kékès ptitès stoketes cial so l' feu. F. bûchette. >> setch come ene sitokete: foirt maigue. Ki voet on passer timpesse Tot broûlés disk' azès fesses, Co pus setchs ki des stoketes ? Des djonneas des damjuletes K' alént-st e panea-cou (H. Bragard). | sitokea u estokea / stokea [o.n.] 1. pitit stok d' åbe avou on bodje on dmey mete a on mete hôt. 2. dizo del coxhe del djambe avou li djno (dins sacwantès djhêyes po ls efants). >> roumdoudoum so li stokea, djambe di bwès n' a nén d' oxhea; il a passé on ptit mônî; il a tapé ses pîs padrî; toume e l' aiwe, vo l' la neyî: dijhêye po ls efants, a môde di zoupleuse, k' on fwait zoupler l' efant atchvalé so ene djambe, et å dierin rimaedje, on l' ritoûne avou l' tiesse cåzu disk' a tere. Disfondowes: s(i)tokia, s(i)tokê, s(u)tokê (è)stokia. | sitokisse u estokisse / stokisse [o.n.] vî sto tot crawieus. >> Stokisse: no d' plaece et no d' fameye. Disfondowes: s(i)tokis', s(u)tokis'. | sitokêye 1 u estokêye / stokêye [f.n.] 1. fleurs, yerbêyes, legumes ki djetèt so on minme sitok. Ene sitokêye di cxhådes. Waitîz tos les dijh canadas dins ene seule sitokêye. rl a: bohêye. F. touffe, bouquet. 2. bouxhons (côrî, evnd) ki rdjetèt so on minme sitok. Ene sitokêye di noejhlîs. Ene sitokêye d' ôneas. rl a: hourêye. F. cépée, bouquet. 3. fleurs côpêyes et rashonnêyes eshonne po wårni u bistoker. Elle a metou deus stokêyes di fleurs do Sint-Sacrumint so les tombes (J. Calozet). rl a: doket. F. bouquet. Disfondowes: s(i)tokêye, s(u)tokêye, (è)stokêye, astokêye. | sitocåde u estocåde / stocåde [f.n.] (v.m.) grosse coxhe di noere sipene k' on plante po rfé ene håye. Disfondowes: stocaude. Coinrece Payis d' Lidje. | sitocoe u estocoe / stocoe [o.n.] 1. (v.m.) (mot d' tchårlî) usteye po forer les moyoûs, et mete les rais dvins. Li stocoe do tchårlî, c' est ene sôre d' eto po stoker les rowes. 2. ancien bwès k' on-z a disteré les stoks po l' ricultiver. rl a: côpe a blanc sto. F. mise à blanc. >> Li / o Stocwè; li prè do Stocwè (Stocoe): no d' plaece di Nåwinne. Disfondowes: s(i)tokeu. s(u)tocoû, s(i)tocwè. | sitocou u estocou / stocou, owe [addj.] uzé disk' å stok, tot djåzant d' on ramon. Voci, o Rwanda, les ospitås saetchèt co bén sovint l' diale pal cawe, et les siringues siervèt et rsiervi, come les ramons dinltins e l' Årdene, disk' a divni stocowes (L. Mahin).
Di hintche a droete: on vî stok dins l' bwès; des stokisses metous come pås; ene côpe a blanc stok (poirtraits saetchîs pa L. Mahin); sitok dins on vî ståve (dessinaedje da L. Remacle, ritchaboré).
sitok-cåte u estok-cåte / stok-cåte [f.n.] cåte ki mostere les pere, meres et tåyes d' ene biesse d' aclevaedje. Vos rindroz les stok-cåtes di vos vatches. F. pedigree. Disfondowes: s(u)to-caute, s(i)tok-caute, (è)stok-caute. Etimolodjeye: no d' acolaedje tîxhon: cåte di stok (di parintêye), 1997.
sitoker u estoker / stoker I. [v.c.] astoker. F. caler, étayer. >> sitoker l' pogn a ene sakî: djonde si pougn sins k' on vs voeye, et lyi tchôkî des cwårs divins, po-z aveur ene sacwè k' on n' a nén droet. rl a: ecråxhî; rl a: Stokem, rl a: abriber. F. suborner, corrompre. >> sitoker ene rowe: (mot d' tchårlî). mete les rais dins les tchames. II. [v.s.c.] 1. sitocler. F. taller. 2. esse sitampé come on stok. III. si stoker [v.pr.] 1. dimorer sins bodjî, come on sto d' åbe. Li trûte est stokêye dizo les raecinêyes des ôneas (H. Simon). 2. vini astok a ene sacwè, et s' fé må. Dji m' a stoké l' pogn å toumer (ramexhné pa J. Haust). Ele s' a stoké l' pognet. Il a rarivé pus moirt ki vike, avou les pognets stokés et les djnos moudris (L. Mahin). On meteut des foyes d' arnica dins d' l' alcol, ubén dins l' ôle po s' froter cwand on s' aveut stoké åk (M. Anselme). Il a on brès stoké. rl a: ristoker, stroukî. F. se heurter, se cogner, se blesser, se contusionner, se fouler, se meurtir, se distendre, se luxer. Disfondowes: s(i)toker, s(i)tokè, s(i)tokî. | sitocaedje u estocaedje / stocaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) po les viebes "sitoker" eyet "si stoker". F. attrition, contusion. >> sitocaedje (do pougn d' ene sakî): ecråxhaedje di pate. Li ptit eployî ki vos avoz-st abribé, i pårtixh li "stocaedje" avou les cis ki sont pus hôt dins l' adminstråcion par zels clôre les ouys (L. Mahin). F. corruption, subornation. Disfondowes: s(u)tocadje, s(i)tokèdje.
sitokhåm u estokhåm / stokhåm [o.n.] troûle. On pexhive å stokhåm tot do long do boird, ås grossès aiwes. F. épuisette. Disfondowes: s(i)tok'haum, (è)stok'haum, s(i)tokhâm . Etimolodjeye: limbordjwès "stokhaain" (minme sinse).
sitore u estore / store [o.n.] 1. gordene di ptitè lates di bwès, di plastike, di metå, k' on rôle ådvins del finiesse. Baxhîz vosse sitore pol solea (ramexhné pa M. Francard). Pa l' fignesse k' esteut dmanêye drovowe, des hiyons d' air fijhént blouzer l' gordene et li store (J.M. Masset). >> coide di store: coide po rôler et disrôler li store. 2. sorpoite ki s' rôle po clôre li dvanteure d' on botike, po waerandi ene finiesse ådfoû. Metoz li store al werene. F. store. Disfondowes: s(u)tôre, stôre, s(i)tôre, (è)stôre. Etimolodjeye: Calcaedje di l' itålyin coinrece "stora" (fessêye carpete), pal voye do francès.
estotchî / stotchî [v.c.] 1. gueder (ripaxhe comifåt). Dji so stotchî d' mindjî. L' estotchet m' a stotchî. Loukîz a: astoker. F. gaver, étouffer, faire caler. 2. responde setchmint. Dji l' a stotchî do prumî côp (J. Coppens). On dit eto: riplaker. F. rembarrer. | sitotche u estotche / stotche [o.n.] sitotchet. F. étuvée, étouffée, salade. Etimolodjeye: sivierba. | sitotchet u estotchet / stotchet [o.n.] amagnî walon fwait avou des verdeures (kécfeye bråmint des agnons) et des canadas cûts eshonne, et spotchîs tot onk so l' ôte. On stotchet d' carotes, di spinasses, di cabus, di celeris. Nos avans mindjî on boun estotchet avou des kertons (J. Coppens). Loukîz a: djote, djårdinêye, potchowe. F. étuvée, étouffée, salade. >> Cwand on mareye ene veve, on prind do stotchet rtchåfé: dijhêye po balter onk ki spoze ene veve. Etimolodjeye: bodje "stotche", cawete -et (pitit stotche). Coinreces Coûtchant walon.
sitouve u estouve / stouve [f.n.] 1. meube di scroufier, k' on mete åk ki broûle divins, po s' tchåfer. Ene sitouve å bwès, å mazoute. Il ont atchté ene novele sitouve. On afyive les tchitches so ene coidlete ådzeu del sitouve (M. Anselme). Vinoz dlé l' estouve, k' avoz dit. Ene djate di cafè ? Nd a co bén (G. Brassens, redjårbé pa J. Beaucarne). rl a: fornea, plate-buze, crapåd. F. poêle, fourneau. >> li cofe; li pot; li batch u: l' ridant; el coviete u: li covieke; li platene; les cekes; li bawete u: li gueuye u: li poite u: l' ouxh; li buze, les pates: pîces del sitouve. Tot bodjant l' covieke del sitouve on pô e coisse, on-z alouméve li coujhene tins des prumirès munutes k' el nute touméve (G. Mottard). >> li baguete, u: li båre del sitouve: båre d' aluminiom metowes sol boird del sitouve po n' si nén broûler. I sôkeye sol baguete di l' estouve (A. Carlier & W. Bal). rl a: meskene. >> li take di li stouve: li grosse plake do dzeu. >> fier di stouve: graweye, grawete. F. tisonnier. >> bwès di stouve: bwès soyî a 20 cm po poleur moussî dins les stouves a pot. >> l' estouve foume, u: ricraetche, u: ragole, u: boûtnêye, u: erboufe, u: rabôgueye: ele ravoye li foumire aviè l' tchambe. Cwand les stouves riboufèt, c' est sene di plouve (M. Anselme). F. refouler la fumée. >> miner li stouve: li passer al mene di plonk. F. enduire de plombagine. >> Vos n' î cnoxhoz rén dins les buzes di stouve: dji n' vos dmande nén vost avis. Franwal: ahåyant po: "tu n'y connais rien". >> vinde li stouve po-z aveur del hoye: vinde çou k' on-z a l' pus dandjî po-z atchter des cacayes. >> ele tchåfe si fier a deus stouves: ele hante avou deus galants a côp. >> fijheu di stouve: ome di mestî u societé ki fabrike des stouves. Les pus rlomés fjheus di stouve, c' est a Cînè. F.(B) poêlier. >> sitouve di Lovin: sôre di stouve. Apus k' les craheas del sitouve di Lovin, i gn aveut pont d' ebertacantès afwaires a s' disfé (J. Schoovaerts). 2. meube del coujhene, k' on fwait a magnî dsu. Dji n' mi såreu adure al sitouve electrike. Metoz l' sope so li stouve. Li djelêye di rodjès gurzales, el fåt fé cure tot doûçmint sol dirî del sitouve (M. Anselme). rl a: coujhnire. F. poêle, cuisinière. >> li for, u: li cofe del sitouve: la k' on mete a cure les pwins, dorêyes. >> ramoner li stouve: saetchî l' soûfe et les craheas k' i gn a ddins foû. 3. pitit tchåfaedje k' on bodje d' ene plaece a l' ôte po tchåfer. C' est riskeus, saiss, di leyî broûler li stouve å gaz dins t' tchambe a coûtchî. F. chauferette. Ny. stoof. 4. (v.m.) bele plaece avou ene sitouve, la k' on s' mete al nute a l' ivier. rl a: pele. F. salon, salle de séjour, chambre commune. Alm. Stube. 5. (v.m.) sistinme di tchåfaedje del bele plaece a pårti del coujhene, pa ene take° k' i gn a å fond do feu a l' aisse. Disfondowes: s(i)toûve, s(i)touve, s(i)tûve, s(u)tûve, s(u)toûve, s(ë)tûve, s(ë)toûve, s(ë)tûve, (e)stouve, (i)stouve, (è)stûve, s(u)teuve, èteuve, ètëve, s(ë)tëve. Gm. chtoûve. Pc. ètûve. | sitouvêye u estouvêye / stouvêye [f.n.] ratatouye (potêye di verdeures, avou des canadas, et ene cråsse såce dissu). rl a: djote, djotreye, porêye, salåde ås kertons, djårdinêye. >> fé d' l' estouvêye avou ses liårds: furler ses cwårs. F. gaspiller. Disfondowes: s(i)tuvéye, s(i)tivéye, (è)stuvéye, (è)stuvé (omrin).
sitramer u estramer / stramer I. [v.s.c.] (v.m.) fé do stramé, tot leyant tchaire håre et hote do fén strin sol diele. II. [v.c.] 1. (sitindaedje sol minme movmint) leyî toumer (do strin, do four, des ptitès sacwès) a håre et a hote, sins î prinde asteme. Il a stramé tote si axhlêye di trimblene, témint k' il aveut l' tiesse ôte pårt (J. Waslet). Il a stramé tos ses papîs (R. Hostin). Et come on laireut sitramer les eweyes d' on canibustea, d' ådzeu, il ahuzèt-st al valêye (H. Rax, ramexhné pa J. Wisimus). Gn aveut ene coulêye di Djivet ki ç' n' esteut k' taenreyes, totes sitramêyes li long d' l' Aiwe-di-Houye (L. Mahin). Cint savants dvront ramexhner Çou k' on sot a vlou stramer (J.S. Renire ramexhné pa J. Wisimus). Des dijhinnes di ptits coirs, des cis discwårtulés, des cis mesbridjîs ou strupyîs, sont stramés pattavå l' pazea, pates e l' air, betch å lådje (G. Pècheur). rl a: sitårer, sipåde, sipårpiyî, såyî, kissemer. F. éparpiller, répandre, disséminer. 2. fé cnoxhe (ene novele) pattavå. Ça n' tådjrè waire do esse sitramé tos costés (R. Hostin). Nos eralans e nosse Djerouzalem, e nosse måjhon Po tchanter l' Boune Novele, li stramer po tertos ! (R. Viroux). F. répandre, diffuser, propager, mettre en circulation. rl a: sitårer, kissemer. III. si stramer [v.pr.] esse kinoxhou pattavå, tot djåzant d' ene novele. rl a: si stårer, si spåde. C' est on djoû d' nôvimbe å ptit matén ki l' novele s' a stramé dins tot l' viyaedje (A. Henin). Disfondowes: s(u)tramer, s(i)tramer, s(i)tramè, (è)stramer. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje latén "stramen" (sitrin). | sitrame u estrame / strame [f.n.] dins l' ratourneure di strime et di strame: hiné, hinêye a håre et a hote. F. çà et là, de bric et de broc, deci, delà, épars. Disfondowes: di strime et di strame, du scrim du scram, duscrim duscram. Etimolodjeye: sivierba di "sitramer". | sitramé u estramé / stramé [o.n.] (v.m.) moirtî fwait avou d' l' årzeye et del hacsele (kitaeyî strin), k' on plake so les fessaedjes di coxhes et fé des meurs u des inte-deus. Il ont fwait ene sitopeure di stramé pol trô do meur d' inte-deus. Dji nel roveyrè djamwais; dji n' a måy riveyou åk di si bea: des ptitès måjhons e fessaedje ey e stramé avou des toets di strin (Y. Gourdin). rl a: payroû. F. torchis, pisé. Disfondowes: stramé. Etimolodjeye: sustantivaedje do pårticipe erirece di "sitramer". | sitramaedje u estramaedje / stramaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "sitramer". F. éparpillement, dissémination, dispersion. 2. (copurade) pozicion di ponts stramé so ene mape. Nos avans studyî l' aire di stramaedje d' ene niyêye di lotes åddilong d' ene aiwe (L. Mahin). Les mots walons cuzéns do vî francès "moult", gn a "mou" et "mo", et c' est on stramaedje sorlon l' sistinme "crosse / crousse" (L. Mahin). F. répartition, distribution. | sitramêye u estramêye / stramêye 1 [f.n.] çou k' a stî stramé. Li walon, c' est on vraiy lingaedje, puvite k' ene sitramêye di pårlers ki s' tournèt l' dirî onk a l' ôte (L. Hendschel). F. éparpillement, multitude. Disfondowes: s(i)tramêye, s(u)tramêye, (è)straméye. Etimolodjeye: sustantivaedje do pårticipe erirece di "sitramer". | sitrama u estrama / strama [o.n.] 1. (v.m. d' cinsî) grande djusse di strin texhou, avou on stroet egolina, wice k' on wårdéve les grins, les souwés ptits poes, li farene. 2. vî strama: (traitant) viye feme (tote sitrupieye, ki rshonne a on vî strama tot disbrôlé). F. vieille guenon, vieille antiquaille. Disfondowes: strama, strami, stramou. Coinrece payis d' Vervî. Etimolodjeye: bodje latén "stramen" (sitrin), cawete -a (pitite sacwè po stramer).
on strama ås grins (dessinaedje da Dieudonné Salme, del Muzêye do Vicaedje des Walons). |
sitramêye 1 rl a: sitramer.
sitramêye u estramêye / stramêye 2 [f.n.] hopea d' djåbes k' on pout bate so on djoû (cwand on bateut al bateuse sitampêye, al cinse, a l' erire-såjhon) Disfondowes: s(u)tramêye. Etimolodjeye: bodje latén "stramen" (sitrin), cawete di valixhance -êye.
sitramler u estramler / stramler [v.c.] sitramer pattavå. Li tchestea a greyî o moes d' nôvimbe 1824 et les béns vindous et stramlés, mins l' no "Dolimarts" a dmoré (L. Baidjot). rl a: sitramter. Disfondowes: s(u)tram'ler. s(i)tram'ter, (è)stram'ter. Coinrece Payis di Smwès et d' Filipveye.
sitramter u estramter / stramter I. [v.c.] 1. sitramer pattavå. On mete les poes d' håvurna el gregne, et on les stramteye avå do waeyén (L. Remacle). rl a: sitramler. 2. mete do strin dins l' moirtî. Li payroû, c' est do stramté moirtî (L. Remacle). rl a: sitramé. II. [v.s.c.] (so l' imådje d' onk ki strame raddimint li strin po fé do moirtî) si dispaitchî, si dixhombrer, cori, aveur todi åk a fé. F. se dépêcher. Disfondowes: s(u)tram'ter, s(i)tram'ter, (è)stram'ter. Coinrece Hôte-Årdene. | sitramtia u estramtia / stramtia [o.n.] (rilidjon) sitramaedje a målvå d' ses pinsêyes, ewaermint. Li stramtia, c' est stramter ses pinsêyes avå les ptitistés di ç' monde ci, sins sondjî a pus lon (A. Lallemand). F. égarement. Disfondowes: s(i)tramtia, s(u)tramtcha. Etimolodjeye: forveyou viebe "sitramtyî", cawete -a (absitroet rzultat), 1975.
sitratedjeye u estratedjeye / stratedjeye [f.n.] manire d' adiercî s' côp po-z avni la k' on vout ariver. On s' pout djoker d' foumer, mins nén d' magnî ! c' est po ça ki ça n' va nén esse li minme sitratedjeye (L. Mahin). Calcaedje riwalonijhî do F. "stratégie", lu-minme etcherpeté a pårti do grek "stratêgêma" (sûti tour, sûteye manire d' adiercî s' côp).
sitrime u estrime / strime [f.n.] bistoke k' on dene al novelan. Des galetes di novelan al påsse å gros fier, on-z è fjheut plin ene mwaiye; ene cintinne k' on poirtéve avou les strimes (Hélène Jacquemain). F. étrenne.
strime 2 dins l' ratourneure di strime et di strame: rl a: strame.
sitrimer u estrimer / strimer I. [v.c.] 1. sohaitî l' boune anêye a (on parint, on soçon). On boereut kékès gotes po-z eterer l' anêye cwand on vénrè strimer popa et l' vî pårén (L. Piron). F. présenter ses vœux. 2. roter pol prumî côp so (ene voye) Dji baloujheu miernou po rapåjhî mes fives Et dji striméve les noers pazeas blancs d' nive (G. Smal). On dit eto: afroyî. F. se frayer. 3. mete pol prumî côp (on mousmint). Tchaeke sicolî esteut moussî come li dimegne, et sovint, i striméve ene nouve mousseure (H. Forir). On dit eto: edåmer. F. étrenner. 4. prezinter (on novea live, on novea fime, on novea monumint). Cwand on striméve on novea cåbaret, on ramouyive li houpea. F. présenter, inaugurer, lancer. 5. esse li prumî (ene sadju), sayî pol prumî côp. Sins waxhea, sins ene låme, on l' a dischindou dins l' fosse; il a strimé on reclôs; c' est ene precåcion po esse seur d' aveur del plaece assez ! (E. Wartique et E. Thirionet). F. inaugurer. 6. sayî pol prumî côp. Li maçon rcwesté po fé l' djibet aléve esse li prumî a l' sitrimer (L. Baijot). Si vos sayîz l' truk, ni ratindez nén l' dierin djoû po l' sitrimer et afiner vos reglaedjes. F. essayer, faire l' essai. II. [v.s.c.] tourner les måjhons des parints et des soçons po sohaitî l' boune anêye. El Walonreye, li djoû d' l' an, les efants des corons alént strimer dins totes les måjhons, etot dnant des nûles azès djins. F. présenter ses vœux. Etimolodjeye: viebe fwait sol sustantif sitrime. | sitrimaedje u estrimaedje / strimaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe « sitrimer ». Des gaztîs flaminds avént criyî herleme pask' il aveut djåzé en inglès a Zeebrugge pol sitrimaedje d' on batea di hôte tecnolodjeye (L. Mahin). Totafwait dvént trûte, dit-st i etot rloucant s' pexhaedje; po nosse pailêye d' al nute, wai, voci li strimaedje (rat. da Lafontaine). Li strimaedje do live s' a fwait a Rdû, al prumire dicåce ås lives do payis. F. étrenne, présentation, inauguration, lancer, premier essai, avant-première.
sitrin u estrin / strin [o.n.] çou ki dmeure d' ene dinrêye fåtcheye cwand on l' a batou (rissaetchî l' grin). On-z aveut fini cwand l' saetch u l' banse estént rimplis di ptitès popenes di påtes bén faxheyes avou l' loyén di strin. (Y. Lorent). rl a: stierni; rl a: paye. F. paille. >> vî strin: vî scorion. >> i bate les strins divant d' bate les grins: i fwait tot a l' evier. Etimolodjeye: latén "stramen" (minme sinse). rl a: sitramer, sitramêye.
sitritchî u estritchî / stritchî I. [v.s.c.] 1. rexhe avou bråmint del pression, tot djåzant d' on likide. F. jaillir par giclement. L' aiwe sitritchive foû d' tere. Li laecea stritche foû des tetes. Li sonk sitritchive foû di s' bresse. rl a: pixhî, brotchî, tchitchler. 2. fé rexhe on nouwaedje di gotes avou on prodût dvins. Conte les halenes, i fåt stritchî avou ene maxheure d' aiwe et d' petrole (ramexhné pa L. Léonard). On dit eto: sulfater, poudrijhî. F. pulvériser. 3. sititchî (rexhe tot droet foû d' ene masse, tot djåzant d' ene sacwè solide et tene). Ses tchveas stritchnut. I gn a ene ploume ki stritche a s' tchapea. Ses oxheas stritchnut. Gn a ene coxhete ki stritche foû do bouxhon. On dit eto: briker, bizer. F. dépasser, hérisser, pointer. 4. esse trop sitroet, tot djåzant d' on mousmint. On costoume ki stritche. F. être étriqué. 5. (mot d' djouweu d' bale) livrer ene bale foirt basse, et d' cresse, k' arive sovint å ptit mitan. II. [v.c.] 1. sipiter esprès. I m' a stritchî avou d' l' aiwe. On dit eto: sipritchî. F. éclabousser. 2. estritchî l' få: (vî mot d' cinsî) el rawijhî, avou li stritche, u tot li rbatant. F. aiguiser. III. [viebe sins djin] 1. esse tot djusse po-z ariver, po onk ki fwait tot al dierinne broke. Si ti n' ti dixhombere nén, i va stritchî. 2. esse tot djusse, rikerak a l' ascrepe, a rascaré, tot djåzant d' ene dinrêye k' on-z alouwe. Si on continouwe a vinde come do matén, i va stritchî al nute. Disfondowes: s(i)tritchî, (è)stritchî, s(i)tritchi, s(u)tritchî, s(u)tritcher, s(u)tritchè, (è)striker. | sitritchaedje u estritchaedje / stritchaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "sitritchî". rl a: spritchaedje. F. jaillissement, jet, saillie. | sitritchete u estritchete / stritchete [f.n.] siringue ki ls efants stritchèt d' l' aiwe avou. rl a: sipritche.
sitriyî u estriyî / striyî (codjowaedje) [v.c.] 1. sipoûsler (on tchvå) avou ene sitreye. F. étriller, bouchonner. 2. fote ene dobleure, ridobler. Les Zebes ont striyî Anderlecht. F. étriller, malmener, battre à platte couture, rosser, défaire. >> esse d' araedje estriyî: esse bén striyî, metans pås contribucions. Dispu l' revolucion, les ptits-fis d' nos grands-peres sont d' araedje sitriyîs (J.J. Dehin). >> sitriyî ls orayes: mete li tancea des mwins so ls orayes d' ene sakî, et les cafroyî, et k' ça fwait mo må. >> si fé striyî ls orayes: ramasser ene coreccion.
sitronner u estronner / stronner (codjowaedje) [v.c.] 1. prinde (ene sakî, ene biesse) pal goidje, et serer tot l' espaitchant d' shofler, disk' a tant k' i mourt. F. étrangler. 2. avaler d' on plin côp. Asteure, sitronner ene gote po rnetyî ses idêyes (L. Somme). I vs sitronnèt on vere di gote come po rire. rl a: galofer. | sitronnant u estronnant / stronnant, stronnante [addj.] k' a on gosse ki stronne, tot djåzant d' èn amagnî. Il a magnî ene sacwè di stronnant (R. Hostin). F. astringent, âpre. | sitronnaedje u estronnaedje / stronnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "sitronner". | sitronnêye u estronnêye / stronnêye [f.n.] 1. accion di prinde ene sakî u ene biesse al goidje, pol sitronner. 2. (imådjreçmint) dispoûslêye, dobleure. Cloyoz vosse betch ou dji vs dene ene sitronnêye! (ramexhné pa J. Haust).
sitrouk u estrouk / strouk [o.n.] 1. crevé bouxhon u bouxhon sins foyes. I n' a pus k' des strouks. F. buisson mort. 2. sitrouk d' åbe: sitok d' åbe crevé. On frezé betchtåd ashiou so on strouk s' ecrouke tot magnant des petchales. A droete del sinne, gn årè on strouk d' åbe, po s' ashir. F. tronc d'arbre mort. >> doirmi come on strouk: doirmi sins nou risse di s' rewoeyî. On dit eto: come ene sokete. F. à poings fermés. 3. sitrouk di djote: burton d' djote. I n' a pus k' des strouks di cabu e nosse cotjhea (L. Warnant). F. trognon. 4. sitrouk di dint: boket d' dint ki dmeure dins l' djincive. Li vî Tchestea del Rotche ås Tchawes ravize on strouk di dint pierdou dvins ene hårdêye boke (J.P. Dumont). F. chicot. 5. boket ki dmeure après l' bodje cwand on-z a dvou côper ene djambe, on bresse, li cawe, ene coxhe d' åbe. I n' a pus k' on strouk. Rade, on-z a nukî ene coide Conte on strouk dimanou d' ene di ses hôtès coxhes, Et les omes saetchèt dsu (Henry Simon). On dit eto: brostion. F. moignon. 6. vî strouk: a) vî scorion (atôtcha po on bon soçon) Ess la, vî strouk ? b) mot traitant po on vî ome. Li vî strouk, i n' aveut nole poirtire, i moennéve avou ses pîs, i xhufléve, li radio aléve a make (Y. Gourdin). Li dote ? Åjhey: li vî strouk m' a atchté on cwårtî dins on novea bildigne (L. Mahin). On dit eto: vî scorion, u: viye gueuye, u vî stok, u vî stoumak, u: vî nuk. F. vieille branche.
sitroukî 1 u estroukî / stroukî I. (si stroukî) [v.pr.] 1. si treboukî so on strouk d' åbe. Dji m' a stroukî disconte ene grande grosse pire, voeyoz vs, et dji n' pou aler pus roed (Yvonne Gendarme). F. se cogner, trébucher. 2. vini buker a; aler astok conte. I s' a stroukî so l' ouxh (E. Dethier). F. se heurter. II. [v.c.] 1. vini disconte (ene sacwè). Il a stroukî mi oto. F. cogner, heurter. 2. bouxhî so (ene sakî). Il a stî stroukî. F. frapper, rosser. >> sitroukî on côp d' pougn el gueuye: fote on pougn al djaive d' ene sakî. F. allonger un coup de poing. 3. tchôkî, sititchî. I m' a stroukî on biyet d' 10 uros e m' taxhe. rl a: sitoker. F. glisser.
sitroukî 2 u estroukî / stroukî (si stroukî, s' estroukî) [v.pr.] s' ecroukî. Doudou lyi dene ès cawe å peket, k' i galofe, På trô k' est ås påters; ey i strouke, ey i stofe (Michel Renard). F. s'étrangler.
sitrûler u estrûler / strûler I. [v.c.] 1. prinde ene påte di dinrêye, et l' cafroyî inte di ses deus mwins, po fé vni les xhos. Dji voeyeu nosse pa ki strûléve ene påte di rgon po vey s' il esteut meur. F. égrener. >> sitrûler les orayes: les froter avou ses mwins, di dvant en erî, et k' ça fwait må (po pûni les efants). Si vs n' estoz nén vayants, dji vs sitrûlrè les orayes. T' as del tchance ki dj' n' a nén m' shoflete, k' i creye å live ki s' saiwéve, dji t' åreu yeu strûlé les orayes comifåt. F. pincer l'oreillle, sanctionner, rappeler à l'ordre. 2. kimiyter (do pwin). Dji strûle on boket d' pwin po les ptits moxhons (L. Pirsoul). On dit eto: dismiyter. F. émietter. 3. dismantchî (del tere) a ptitès rukes. A Nazibea, i s' ascropa, prinde ene pougnêye di tere dins si mwin, et l' tchåspougnî, divant del sitrûler, et l' leyî rscheure, groumiote pa groumiote, inte di ses doets (Albin Georges, rat. pa L. Mahin). I gn a-st el mer d' Irlande, ene iye batowe des vints; on gros boket d' granite tapé å mitan d' l' aiwe, tot csemé d' cayås k' el bon Diu strûla inte di ses mwins (J.P. Dumont). F. égruger. 4. plouzer (del linne). Li matrassî strûle li linne divant del bate (L. Pirsoul). F. étirer, carder. 5. sitrûler les flates: sitårer ås flates. F. épandre. 6. sitrûler des draps: passer avou ses deus mwins, ene di tchaeke costé, po rsaetchî les pleus (divant k' gn åye les fiers a ristinde). 7. (imådjreçmint) ridobler (bate ene sakî, ene biesse). F. rosser, étriller. II. si strûler [v.pr.] divni a groumiotes, a tot ptits bokets. Li tere si brijhe, si strûle et håle (ramexhné pa J. Haust). F. s'émietter. Disfondowes: s(i)trûler, s(i)trîler, s(i)trîlè, s(u)troûler, s(u)trûler, s(u)trîyer, s(u)trîyè. Etimolodjeye: viebe trûler, betchete s(i)- refoircixhante (bén trûler, bén coscheure). | sitrûlaedje u estrûlaedje / strûlaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "sitrûler".
sivierba u esvierba / svierba [o.n.] (mot d' linwincieus) no, sovint femrin, k' on-z a tot rsaetchant l' cawete di l' infinitif d' on viebe. F. déverbal, nom verbal. Etimolodjeye: bodje viebe, rissaetchante betchete si-, fåsse cawete -a, 1994.
sizet [o.n.] pitit moxhon xhufleu, del famile des tcheutches (frindjilidîs), ki rshonne foirt å tcherdonî, e sincieus latén, Carduelis spinus, ki magne voltî les grinnes d' ônea, et ki passe l' ivier dins les bwès del Walonreye. On dit eto: moxhon d' ônea, terin. F. tarin des aulnes. Disfondowes: sizet, sëzet, sizret, sizlet, sîzlet. Etimolodjeye: flamind "sijs" (minme sinse), cawete -et. | sizea [o.n.] sizet. Disfondowes: sizia, sizê, sizin, sîzê. | sizrê [o.n.] sizet. Disfondowes: sizrê, sîzrê, sizret, sizlet, sîzlet fondowes:, Etimolodjeye: cawete -rê.
sizet: li måle ådzeu, li frumele å mitan, et on grand djonne odzo.
sîzète rl a: cizete 2.
sizon [o.n.] sawri. Mins c' est bon k' il a yeu do té d' sizon, pask' i nd a fwait ene di xhinêye po prinde vos troyreyes (E. Benoit). Les teres eralént e trîxhe avou des djniesses, des ronxhes et des sizons plin (L. Mahin). F. sureau.
sîzresse rl a: cizrece.
sizret [o.n.] sizet. Disfondowes: sizret, sizlet, sîzlet, sîzrê, sizrê. Etimolodjeye: ristitchî R sol mot "sizet".
skelin rl a: sikelin.
skepyî rl a: sikepyî.
ski, sk' rl a: çki.
ski rl a: schî. F. soc.
skiper, skipète rl a: schiper.
Smu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Smuid, rebané avou Libin. Les djins di Smu sont spotés « Les Leus ». Disfondowes: Smu, Smoû.
S.N.R. [f.n.] prumirès letes di Soce Nén Recwårlante (soce ki n' cwire nén a wangnî des cwårs). Etimolodjeye: noûmot tecnike pol francès "A.S.B.L.", sol rîlêye des parints di "cwår", 1995.
S.N.R., on mot k' a stî eployî pal Ranteule gazete dispu 1996.
so [divancete] 1. å dzeu di prép. Loukîz a: dissu. F. sur. >> taper sol mwin d' èn ôte: u >> dire so èn ôte: dins ene håsse, mete on pris pus hôt k' lu. F. enchérir, renchérir. >> So Hodimont: no di des plaeces metowes sovrinnmint. 2. a. Il a dvou ndaler so l' etrindjir po trover d' l' ovraedje. Les colebeus d' Gougnere fijhént tape so Orleyan. F. à. >> mete so l' eglijhe: mete a l' aberteke. 3. dins. Dji l' a veyou so l' gazete. I n' såreut dmorer so s' biro tote djoû. Il esteut so l' trin avou mi. So s' colere, il a spiyî deus assîtes. Il est evoye so ene cinse el France. F. dans. >> todi so tchamps so voyes: todi evoye. Loukîz a: a dåripete. F. toujours en vadrouille. >> So les Trîxhes, so les Trîs, so les Tchampeas: no di des plaeces di sacwants viyaedjes. >> So les Taeyes: lomaedje do voyaedje des Taeyes dins ene fråze. 4. di. I vike so ses rintes. F. de. 5. dizo. Il a atchté so l' no d' èn ôte. Dji l' a yeu so mes ôres. F. sous. >> sol cogne di: tot prindant l' cogne di. F. sous la forme de. 6. diviè. Ça est ene miete sol pitit. El tins est so l' incertin (A. Carlier & W. Bal). F. de tendance. >> Il est ene miete sol doûs: ene miete sot, ene miete dimey-doûs F. un peu toqué. 7. eviè. L' oraedje s' è va so Gochliye F. vers. >> aler so 50 ans: les aveur bénrade. 8. après. I pleut fé 20 cous-blancs onk so l' ôte. F. d'affilée, l'un à la suite de l'autre. 9. dilé. Gn a bén cénk caberdôxhes onk so l' ôte. F. à côte de, derrière. 10. dispu. Siya, dji so-st ureuse, Djustin, mins... nos nos cnoxhans ddja s' sacwants moes, et fåreut kécfeye aler pus lon (L. Hendschel). Disfondowes: so, su, së, sou. Etimolodjeye: latén super (minme sinse).
sô 1, sôle [addj.] 1. k' a trop boevou del gote, del bire, evnd, et ki n' sait pus çou k' i fwait. F. saoul(e), ivre, enivré(e), pompette. 2. k' est bén rpaxhî. rl a: forsôlé. F. rassasié(e), repu(e). >> end avu s' sô: end avu assez.
sô 2 [o.n.] 1. (v.m.) ancyinne manoye do l' Ancyin redjime, k' endè faleut 24 po fé èn aidant d' Lidje. Divins l' tins, il aveut falou vint-cwate sôs po fé èn aidant d' Lidje et motoit foirdjive-t on adon des pîces di keuve d' on sô (N. Lequarré). F. sou. rl a: doze-sôs. 2. pîce di cénk cintemes bedjes (1830-2001). >> on ptit sô u on simpe sô: pîce di cénk cintemes. on gros sô u: on dobe sô: pîce di dijh cintemes. >> vint sôs: on franc. >> cint sôs: cénk francs. >> èn nén aveur nén on pelé sô (u: on vete sô u: on sô vayant): esse sins cwår. >> aveur li sô: esse ritche. >> Ça n' våt nén on sô: ça n' våt rén. >> Djel wadje vint francs conte on sô: dji so seur di çou ki dj' di (on franc valeut 20 sôs). >> I lyi manke todi dijh nouf sôs po fé l' franc: il est todi djus d' sôs (sins cwårs). >> C' est rén d' boere po dijh sôs cwand on wangne on franc: rl a: franc. >> esse conoxhou (-owe) come li mwais sô: aveur ene mwaijhe rilomêye. >> il est prope come on sô: il est bén moussî (bén abiyî). >> i rlût come on noû sô: rl a: noû. >> I côpréve on sô e deus: il est pice-crosse. 3. pîce di 5 cintemes d' euro. 4. des sôs des cwårs. I wangne bråmint des sôs. >> il a l' sô: il est ritche. >> I fåt prinde li tins come i vént, et l' sô pa dou çk' i vént: i fåt waitî d' wangnî des sôs, pa tolminme ké moyén. >> Les sôs lyi broûlèt les mwins: i coschire (i furleye) tos ses cwårs. >> I n' fåt nén stoper l' trô pa dou çki l' sô vént: I fåt waitî di n' nén piede èn ovraedje ki rapoite bén, des pratikes k' atchtèt aidant sol mwin, evnd. Franwal: ahåyant po: Il ne faut pas tuer la poule aux œufs d'or. Disfondowes: sou, sôn, so. Gm so, sou. Etimolodjeye: latén "solidus".
sô: pîce di 36 sôs d' Brussele, ripruzintant Sint-Mitchî ki spotche li dragon, batowe e 1579 (poirtrait hacné sol Daegntoele).
sobayî rl a: sabaye.
sobricot u sobriket [o.n.] såvaedje no (no k' on vs dene et k' on vos houke avou, mins ki n' est rashî nole pårt. On dit eto: sipot, no metou. F. sobriquet, surnom. II. [addj., todi padrî l' mot "no"] no sobricot: Des ptits nos on nd a onk u mwintes mins gn a k' onk k' on vos houke avou; on n' houke nén ene djin pa s' no sobricot: c' est måhonteus.
sociolinwince [f.n.] syince ki louke kimint k' les lingaedjes sont djåzés podbon emey les djins ki les pratikèt, nén fok tecnicmint, mins eto sicolodjicmint. F. socio-linguistique. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon, a môde des mots savants fwait sol cawete greke socio- et l' no linwince, 2000. | sociolinwincieus, sociolinwincieuse [o.f.n.] sincieus(e) ki fwait del sociolinwince. F. socio-linguiste. | di sociolinwince [addjectivire] u sociolinwistike [addj.] a vey avou l' sociolinwince. Les prumîs grands rcweras d' sociolinwince el Walonreye datèt d' 1987. F. sociolinguistique.
soçner [v.s.c.] copiner tertos eshonne, en ene soce. N' åyoz nén peu di m' côper; insi nos soçnêyrans ostant k' vos vloz (P. Renson). F. bavarder. Etimolodjeye: viebe rifwait sol mot soçon. | soçnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "soçner". F. bavardage, réunion. | soçneu, soçneuse u soçnêyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki soçnêye. >> mimbe soçneu: mimbe d' ene soce ki vént tofer ås soçnaedje (eneviè les mimbes soçons, ki paynut leu scot, mins ki n' vinèt nén). F. membre effectif.
sôdård [o.n.] 1.ome ki va a l' årmêye, et ki s' bate po s' payis. Les sôdårds ki sont mî poirtant endiront å front po esse replaecîs pa des måhaitis, ki seront a leu toû, replaecîs pa des pus måhaitis. (E. Wartique & E. Thirionet) Vos vs sovnoz do krechef di tos ces gris sôdårds Ki dmoréve dins troes plaeces el grande måjhon Widar ? (Louis Piron). rl a: boton d sôdård, mwaisse-sôdård. >> sôres di sôdårds: simpe sôdård, sôdård a pî (F. fantassin.), sôdård a tchvå (F. soldat de cavalerie.). >> sôdård a platene: li ci k' a ene platene (on bouclî) po s' waeranti. >> prumî-sôdård: sôdård ki prind l' plaece do coporå, s' il astchait. >> intrer dins les sôdårds; roter sôdådr, aler sôdådr: moussî a l' årmêye. >> fé s' tins d' sôdådr, fé deus ans d' sôdård: po cwand on fwait s' siervice. >> s' egadjî dins les sôdårds: î aler po-z î dmorer, come mestî. >> abiyî, moussî e sôdård: avou des mousmints d' l' årmêye so s' dos. >> latén d' sôdård: (mot d' linwincieus) patwès latén djåzé pås sôdårds romins k' a dné des mots k' i gn a ezès romans lingaedjes. F. bas-latin. >> On n' fwait nén l' guere so on sôdård près; on n' arestêye nén l' guere po on sôdådr: i n' fåt nén s' discoraedjî al prumire piete. >> Gn a nole si grande guere k' i ndè schape on sôdård. 2. (imådjreçmint) coraedjeuse djin. >> on mwais sôdård: on schitåd. F. poltron. >> Ké sôdård !: a) ké coraedjeus ! b) (tot djåzant årvier): ké couyon. F. peureux. >> on bon sôdård: dijheye po ene coraedjeuse feme. 3. grosse djåbe d' avoenne (u troes cwate pitites) loyeyes pås påtes, et dressêyes sol tchamp. Il ont co des sôdårds d' avoenne. On dit eto: båshele, marionete. 4. pitit sôdård: pitit doet dins sacwantès doetreces. F. auriculaire. | sôdåre u sôdåresse [f.n.] feme sôdård. Le fotos del pitite sôdåresse ki margougnive les prijhnîs amerikins ont fwait l' toû del daegn. Etimolodjeye: femrin sol modes do femrin des cawetes -eu et -î (nos d' mestî), 2002.
soele rl a: swele.
sofler, soflet, soflète rl a: shofler, shoflet, shoflete.
sogne-cou [o.f.n.] onk (ene) k' a todi sogne (peu). Alez, djans, ni soeye nén tant sogne-cou; broke divins ! On dit eto: couyon, schitåd. F. trop prudent, circonspect, trouillard. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no (sogne, del vierbire "aveur sogne") + no (cou). Coinrece Payis d' Lidje.
sognî [v.c.] 1. diner a magnî a (ene djin u ene biesse). 2. s' ocuper d' ene maladeye, ene coixheure, pol riweri. | sogne 1 [f.n.] accion di sognî (s' ocuper di). F. soin. >> fé sogne; u: >> fé les sognes: s' ocuper do bisteu (el moenner boere, li mode, evnd.) >> aveur sogne di: s' ocuper di. Il a todi yeu sogne di ses vîs parints. | sogneus, sogneuse [addj.] ki fwait bén sogne.
soke [f.n.] sitok. Gn a veut la des sokes di sayu ki metént les pexheus å rcoet do vint et del plouve (F. Barry). rl a: socter, assocter. F. souche. | sokete 1 [f.n.] sokea, pitite soke. rl a: sitokete. >> doirmi come ene sokete: bén doirmi.
sokea [o.n.] 1. sitokea (pitite soke). >> doirmi come on sokea: bén doirmi. rl a: sitokea. F. comme une souche. 2. (imådjreçmint) onk (ene) ki n' est nén tot djusse, on pô drole, nén come èn (ene) ôte. On pout dire vla l' sokea, l' ewaeré et l' saizi (A. Gauditiaubois). rl a: bardouxhî, dimey-cougnî, dimey-doûs, ewaeré, saizi, foû-scwere. F. simple d'esprit.
soker (si soker) [v.s.c.] 1. esse viermi (magnî des viers), u divni fråjhûle, a setch, tot djåzant d' ene sacwè d' bwès (meube, evnd.). Li molén a fiyî esteut tot soké. rl a: breni. 2. souwer, tot djåzant des waezons k' on råye po sårter. On forneléve cwand les waezons estént bén sokés, li pus sovint après les fenåjhes, fén d' awousse, moes d' setimbe (S. Fontaine).
soket [o.n.] 1. sôre di potiket k' i gn a ene lampe di metowe dissu, et ki lyi passe li loumire. 2. (mot d' éndjolisse) eterface eployeye pa les programes po fé on raloyaedje d' ene copiutrece a ene ôte, po on siervice (on poirt) especifike. Adon, po les programes, c' est bén pus simpe: i s' raloyèt å soket et leyî li sistinme fé totes les toirdowès sacwès avou les adresses rantoele, les poirts, evnd (P. Sarachaga). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' inglès d' éndjolisse "socket" (sinse 2).
sokete 2 [f.n.] fene tchåsse. Vos av' frexhi totes vos soketes. Etimolodjeye: calcaedje di l' inglès socket (minme sinse), 1950.
sol 1 u so l' [etroclêye divancete] etroclaedje (nén oblidjî) del divancete "so" avou l' årtike li, el (omrin u femrin) divant on no ki cmince pa ene cossoune. Nos efants, on lzè voet sol waitroûle do djineco divant k' i n' arivèxhe (F. Nyns). Ci fourit cwand k' Donea esteut ddja dpoy on tins sol trin k' i voeya wice k' i nd esteut (L. Lenfant). >> sol matinêye: del matinêye. F. le matin. Sol matinêye, on-z oyeut co peter des côps d' fizik cial et la (J. Leruth). Disfondowes: sol, sul, s(u) la. Etimolodjeye: etroclaedje dedja scrît dins l' ancyin walon (1250); li riscôpaedje dizo ortografeye "so l' " est pus novea (1900).
sol 2 [o.n.] note di muzike, li cénkinme del game. Fa, c' est l' vî fa d' Ovîfa; Sol, c' est vos ki l' a sol dos; La, vo l' la ci viyaedje la (tchanson des notes). Do, ré, mi, fa, sol, la, si, do; vosse trô do cou, c' est on zero.
solåcyî I. [v.c.] rapåjhter. Dijhoz mu ene boune parole po m' solåcyî (H. Forir). On dit eto: soladjî, ricfoirter, aswådjî, risonsoler. F. soulager, réconforter, consoler, apaiser. II. si solåcyî [v.pr.] 1. si rapåjhter. Nos copinans si voltî la k' nos cwerans a nos solåcyî (A. Kempis, rat. pa J. Bosly). 2. si sognî cwand on est malåde. Etimolodjeye: latén "solacium" (soladjmint ?). Coinrece Payis d' Lidje. | solåciaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "solåcyî". Po nos solåcyî, nos copinans sovint a l' vude et a målvåt: on té ricfoirt ki vént d' ådfoû fwait grand toirt å solåciaedje k' el Bon Diu mete e fond d' nosse cour (A. Kempis, rat. pa J. Bosly). F. soulagement, apaisement, réconfort, consolation.
solea u solo (a l' atake, et drî cossoune) / slo (dirî voyale) [o.n.] asse do djoû. F. soleil. >> fé on solea a fé fonde les curtons el paile: fé on tchôd solea. | solrece u solrece [addj.] k' a-st a vey avou l' solea. >> sistinme solrece: sistinme avou on on solea eyet des planetes ki tournèt-st åtoû. F. système solaire. >> enerdjeye solrece: enerdjeye ki vént do raiyonmint do solea. F. énérgie solaire.
Solea-djus [o.n.] 1. Coûtchant (pont cardinå metou a hintche so ene mape) >> a Solea-djus di: å coûtchant di, a l' ouwess di. 2. solea-djus moumint ki l' solea s' coûtche. F. crépuscule. Etimolodjeye: mot d' acolaedje no + adviebe (la wice ki l' solea va djus).
sôler 1 I. [v.c.] rinde sô. F. saouler, griser. II. si sôler [v.pr.] boere disk' a nd esse sô. F. se saouler, s'enivrer. | sôlêye [f.n.] onk, ene k' est sô(le). >> gn a on Bon Diu° po les sôlêyes. rl a: ragognasse, schoumrece. F. soûlard, ivrogne, alcoolique, poivrot, pochard.
sôler 2, sôlance, sôlant rl a: shonner.
Solire [n.pl.] hamtea d' Gône e F. Solière. Etimolodjeye: bodje sol- (solea), cawete -ire (plaece bén metowe å solea).
Solre rl a: Sour.
soltin di u sol tins di [divancete] tins di. Çou ki lezî schôpeye li hanete, c' est comint tirer leu plan po viker soltin d' leus scoles et comint trover on mestî pus tård (L. Mahin). F. pendant (+ nom défini). | soltin ki u sol tins ki [aloyrece] tins ki. Ele si vneut mete divant tchaeke ouxh et s' leyî rawè dijh munutes sol tins k' Guståve prindeut ses rmédes (M. Hicter). Maké, stourdi dins s' trô, nosse Roga a dmoré sins bodjî, sol tins ki l' poussire achevéve di s' rapoizer (G. Michel). Soltin k' Houbert a stî wårni li tchvå et l' ateler, elle ont fwait les schieles, e tchafiant (R. Dedoyard). F. pendant que.
solwef, solwefe [o.f.n.] onk (ene) ki vout aveur totes les cwålités, ki vout fé mî k' tertos. Li docteur, on solwef, aveut ôrdoné des catchets, des brokes et des doirmions (P. Maudoux). F. perfectionniste.
somadjî [v.s.c.] respirer on bon côp, pu vudî l' air tot fjhant do brut, k' ça mostere k' on n' est nén foirt binåjhe. Cint-z ans a somadjî et a djemi, po vos ratinde, vos, l' an 2000 ! (M. Meurée). Et, di disbåtchmint, li pôve Zande si leye toumer a djnos divant li tchapele, et somadjî divins ses mwins (P. Moureau). L' orizon discotaeyî Somadje D' ezès rotches Ezès vås (D. André). Si bén el cadje, On somadje Tot brut Djus (P.J. Dosimont). rl a: djemi, sospirer. F. soupirer. Disfondowes: somadjî, soumadjî, soumadjer, somadjè, somadji. | somadjon [o.n.] movmint k' on fwait tot somadjant on côp. rl a: sospir. F. soupir.
somarin [o.n.] batea ki va dizo l' aiwe. Et portant, l' evoyaedje di pinsêyes eviè on somarin, u k' i vént d' on somarin, ça va tossi bén k' sol daegn (L. Mahin). Disfondowes: somarin, somarén, soumarin.
Some [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Somme-Leuze, divnou intité.
somrin rl a: sovrin.
Somrin [n.pl.] hamtea di Mont-dlé-Oufalijhe, e walon coinrece Somrin, e F. Sommerain, e vî walon Sourwerin. Kékes djoûs après, cwand i vént rcweri ses mônêyes, i gn av' onk di Somrin (ramexhné pa J. Adam). Etimolodjeye: disfondowe di "sovrin", avou li rmagnaedje classike do Lvant Walon vr -> mr.
sondaedje [o.n.] ploncaedje, inkete. A rwaitî les risponses a nosse pitit sondaedje, vos estoz contints a 80 åcint (J. Schoovaerts). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. "sondage", 1980.
sondjî I. [v.s.c.] 1. rever. Ass sondjî del nute. 2. tuzer. Poere pol soe, peme pol soe, dj' avans rfuzé d' sondjî (H. Hance-Burquel). II. [v.c.n.d.] rever, tuzer a. Batisse, li singlé reclôs, sondje a l' binde di ses frés ki s' riherèt å fond des bwès d' sapén (J. Calozet). | sondje [o.n.] reve. Dji voeyeu mi prôpe etermint dins m' sondje et dj' esteu dins m' prôpe waxhea (R. Mathieu). On nos a stitchî eto: "Ebén Emael imprenable", "Nous vaincrons parce que nous sommes les plus forts", mins ç' n' esteut k' on sondje a costé des rotindjes do ptit mostatchou (W. Bal). Coûtchî so m' vinte, a l' ombe d' ene melêye, dji leye hossî m' sondje (M. Hicter). | sondjåd, e [addj.] ki dmeure la a sondjî. Lu k' esteut wespiant come ene trûte, il aveut divnou sondjåd jamwais parey (J. Selvais). F. songeur, pensif, préoccupé, rêveur.
Afitche po les fiesses del Walonreye 1998.
soner 2, sonance rl a: shonner.
sonk [o.n.] 1. rodje likide ki cour dins l' coir des biesses et des djins. "Vos ploz mori dins les dijh ans ki vnèt" m' ont i dit les docteurs li djoû k' i m' ont-st anoncé les rzultats des analijhes di sonk. Xham crinna li voenne avou si flîme. Li sonk sitritcha. (L. Mahin). Brunete m' a vlou souké Dji lyi a fwait rinde l' åme Et, bén estchåfêye, dji lyi a hagné l' mouzea Li pus roe possibe ! Li sonk tot rodje a stritchi d' bea (J. Bily). >> si fé do mwais sonk u si mwindjî les sonks u si rtourner les sonks: a) transi, awè peu po ene sakî k' est voye. F. s'inquiéter, s'alarmer, s'affoler, paniquer. b) racatuzer, si tourminter. Li djonkea å tchinne: "Pocwè vos rtourner les sonks po ene pôve laide fnasse ?" (B. Jacob). F. se tourmenter, s'angoisser, se chagriner. rl a: si wôrmagnî. >> end awè les sonks tos rtournés: esse tot rmouwé, tot dzôrnié pa ene foite emôcion. >> rimouwer les sonks (da kéconk): a) li mete dins ene saizine; b) li fé araedjî. >> Si sonk n' a fwait k' on tour: Il (elle) a stî rvolté (-êye) pa åk k' i (ele) n' åreut nén croeyou. Cwand Vera Tchoubarov l' aveut vnou trover avou si noer ouy, et lyi conter si spoule avou l' bea Smayil Celebicihan, si sonk n' aveut fwait k' on tour (L. Mahin). Franwal: ahåyant po: "être profondément choqué, heurté, scandalisé, offusqué". >> awè on côp d' sonk: esse presse a mori subitmint. F. attaque, crise d'apoplexie, congestion cérébrale. >> awè l' vizaedje e sonk: esse tot rodje do vizaedje (di tchôd, d' esse honteus). >> rifé do novea sonk: esse bon pol santé, tot cåzant d' èn amagnî po les djins u po les biesses. On djheut k' li four di près fijheut do novea sonk åzès biesses. >> ès payî ene pinte di bon sonk: ndaler s' amuzer et rire on bon côp. >> n' awè pont d' bon sonk ezès voennes: n' awè pont d' bon tour, esse todi a damadje. >> esse djus d' sonk: awè pierdou s' sonk, soeye-t i di s' awè forsonné, u d' esse siblari a cåze d' ene longue maladeye. F. exsangue, anémié, anémique. >> aler djus d' sonk: piede si sonk. F. faire une hémorragie. >> esse a sonk frexh: a) bén comprinde çou k' on fwait, et fé åk du laid. b) èn nén monter a sminces åjheymint. F. de sang froid. rl a: sanfroe. >> rawè ses sonks: si rsaizi. Franwal: ahåyant po: retrouver son sang-froid. >> On n' såreut saetchî do sonk d' on cayô: on n' a rén avou rén. >> esse sonk-en-aiwe: rl a: sonkenaiwe; >> alot d' sonk: rl a: alot; >> djonne sonk: rl a: djonne; >> bleti sonk: rl a: bleti; >> briket d' sonk: rl a: briket; båbe di sonk: rl a: båbe. 2. raece, sôre di biesse, famile. Ci tchén la a do sonk di Malinwès. Il a do sonk di djîle: tote si famile fwait l' djîle a Binche. >> il a ça dins l' sonk: I fwait ene sacwè åjheymint, sins k' on lyi åyaxhe aprin. Franwal: ahåyant po: "par atavisme". >> ranovler l' sonk: rimete ene ôte sôre di gayet dins on tropea d' vatches; aler cweri des måyes di singlé å lon po rmete dins ene tchesse, evnd. Disfondowes: song', son(g), san(g).
sonk rl a: sinne.
sonkenaiwe I. [addj.] 1. esse sonkenaiwe, souwer sonkenaiwe: souwer foirt, rl a: frexh di tchôd. F. en sueur, en transpiration. 2. (imådjreçmint) ariver sonkenaiwe: ariver tot pierdou d' awè corou di cåze d' ene mwaijhe novele, evnd. II. [addj. & o.f.n.] (tot cåzant årvier) nawe (feneyant ki dit k' i souwe sonkenaiwe d' aveur fwait ene olivete). F. paresseux, indolent. Disfondowes: sonkènêwe, sankènêwe, sankèneuwe, san-èt-aiwe. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no (sonk) + adjondrece et + N di beloyance + no (aiwe), avou do sonk dins l' aiwe del souweur, télmint k' on souwe foirt, avou d' l' angoxhe, come Djezus-Cri al passion.
sonler, sonlance, sonlant rl a: shonner.
sonner 1 [v.s.c.] 1. piede do sonk I sonne do nè. rl a: forsonner, rl a: singnî. F. saigner. >> sonner come on boû: sonner foirt. >> sonner a pixhe: sonner et k' li sonk sitritche. 2. touwer ene biesse, tot lyi côpant l' goidje. C' est todi Tetel ki vneut sonner les pourceas. F. saigner, égorger. Disfondowes: son.ner, sônner, son.ni, san.ner, sauner, sins.ner, sins.nî, sangni, sagni, sognî, singnî, singnî. Gm. sénî, siènî, sêgnî. Pc. san.ner. Etimolodjeye: latén sanguinare. | sonnmint [o.n.] accion d' sonner, si rzultat. C' est rén, saiss, ci n' est k' on sonnmint d' nè. F. saignement. Disfondowes: son.n'mint, sins.n'mint, san.n'mint. | sonnaedje [o.n.] sonnmint. F. hémorragie, épanchement, effusion sanguine. Disfondowes: son.nèdje, son.nadje, sônèdje, sins.nadje, sins.nâdje. | sonnant, e [addj.] ki sonne bråmint C' est ene operåcion foirt sonnante. F. hémorragique. Disfondowes: son.nant, sins.nant. | sonnter [v.s.c.] sonner djusse ene miete. Gn aveut ene pitite grete ki sonntéve. rl a: essonnter, dissonnter. Cdj. i sonntêye, nos sonntans. Disfondowes: son.n'ter, sôn'tî, sins.nter, san.nter, singnter.
sonner 1: Ene botnire, c' est ene operåcion foirt sonnante (poirtrait saetchî pa P. Otjacques).
sonner 2, sonnance rl a: shonner.
sonner evoye si sonner evoye [vierbire a spitron, a prono] si forsonner (piede tot s' sonk).
sopoirter 1 (codjowaedje) [v.c.] 1. sotni (esse metou dizo ene sacwè eyet l' poirter). Mouze sopoite des bateas di disk' a 1350 T. disk' a Djivet. C' est l' costé del beye ki va sopoirter les rays di tchmin d' fier (ramexhné pa L. Mahin). F. supporter, soutenir. 2. edurer. C' est on ptit roman da Tur Xhignesse, e 39 courts tchaptrês, ki conte li paskeye d' on djambot ki ses parints lodjèt l' diale e leu boûsse, mins ki sopoirtèt leus mehins (biyografeye da T. Xhignesse). Ça l' aida foirt po sopoirter les råtchåds di s' cagnesse di feme, pus haeyåve ki djamåy (J.P. Dumont). Li neyant n' våreut i nén mî ki cisse riguilite di vicåreyes ki tofer tournèt a rén, sins conter les djins ki dvèt sopoirer tant des histous (Voltaire, rat. pa P. Lefin). Li vicaedje a môde des Payis do Coûtchant n' est possibe ki po 600 a 800 miyons d' djins; houte did ça, li tere n' endè såreut sopoirter les riketes: viyès piles, viyès otos, viyès tévés (L. Mahin). F. supporter, endurer, tolérer, subir en silence, accepter. >> èn pus sopoirter, må sopoirter: èn pus inmer (èn amagnî): I sopoirteut todi pus må les coleurs des nintes et des cabus; les pus beas bufteks avént l' air disgostants (L. Hendschel). 3. ecoraedjî (des sportifs, des politikîs, k' on voet voltî, et k' on shût pattavå). Enute, dj' alans sopoirter les båsheles di Sint-Serwais å volè. F. supporter, encourager. Disfondowes: sopwèrter, sopwarter, supwarter, supwârtè, supôrter, supoûrter, supônrtè. | sopoirteu, sopoirteuse u sopoitresse [o.f.n.] li ci (cene) ki sopoite (ene ekipe di fotbal, evnd). Li cåbartî do Cafè Muzike, tot près do pont d' Ougrêye, esteut bén cnoxhou des sopoirteus di Tîleu et do Standård (R. Joelants). rl a: ecoraedjeu, sopoirter 2. F. supporter. | sopoirtaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "sopoirter". F. soutien, endurance, tolérance, appui, encouragement. | sopoirtance [f.n.] estance d' ene djin ki sopoite totès sôres di mehins, totès sôres di cdujhances di djins nén come lu. Les policîs, k' avént sogne des woliganes, avént metou come rîle: "Sopoirtance zero". F. tolérance, compréhension.
sopoirter 2 [o.f.n.] sopoirteu(se) (d' ene ekipe di fotbale, evnd.). Disfondowes: suportêr, supôrtêr, supoûrtêr, supwartêr, sopwèrtêr, sopwartêr. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "supporter" (minme sinse).
sôr [o.n.] emacralaedje. F. sort. >> taper on sôr: emacraler. rl a: tchôkî, segnî. Disfondowes: sônr, sôr, soûr. | sôrreye [f.n.] emacralreye. F. sortilège, maléfice. >> ås sôrreyes: addjectivire po F. "magique. Tchaire, insi d' on côp, e minme tins k' el rido, après l' dierin rapel Po n' nén brader l' espectake; Mori la dins l' boesse ås sôrreyes; Salut !... l' årtisse (J. Boitte). Disfondowes: soûr'rîye, sôr'rîye, sônr'rèye.
sorbate (codjowaedje) I. [v.s.c.] dire dissu (ene sakî) dins ene håsse. F. offrir un meilleur prix. I. [v.c.] 1. esse pus foirt k' èn ôte dins ene bate di dvizes. rl a: forbate. F. convaincre. 2. ire dissu dins ene håsse. Etimolodjeye: viebe "bate", betchete "sor-".
sôrcî, sôrcire I. [o.f.n.] macrea, macrale. rl a: essôrceler. Li bounameye esteut sôrcire (Gaston Lucy). Coinrece Basse-Årdene & Coûtchant walon. II. sorcire [f.n.] 1. gros triyangue di bwès, saetchî pa deus tchvås, ki schovéve li nive evoye des tchmins. F. chasse-neige. 2. ashonnaedje di deus poutreles di bwès u d' fier, e cogne di H, k' on saetchive di triviers dins la pateures po stårer les flates et sortot les molinêyes, après l' ivier. Li roedeur di l' usteye abîmant foirt li waezon, on-z a yeu rcours a des pneus findous e deus et rloyîs eter zels pa des bokets d' tchinne, copurade po fé les flates. rl a: hertchinne. | sôrcelreye [f.n.] macralreye.
Li sorcire a l' ovraedje (dessin da Bernard Lecomte, pol Calindrî 1998).
sorcoine [f.n.] sorcwén; rl a: coine. | sorcoinrece [f.n.] (linwyince) en on lingaedje an trin d' esse ehåyî, mot k' on n' dit ki dins ene sorcoine do payis. "aler a l' abaye", c' est ene sorcoinrece do payis d' Fumwè. F. forme micro-régiolectale.
sorcwén [o.n.] pitite coine rissaetcheye. On leyeut on sorcwén do paxhi po l' troye s' aler cveroyî ddins (J.J. Gaziaux). F. recoin. Disfondowes: sorcwin, sorcwén, sorcwé. Coinrece payis d' Djodogne. Etimolodjeye: parint di "cwén" avou l' betchete sor-.
sordivintrin, inne [addj.] (mot d' sicolodjisse) metou tot å fond d' vosse cervea, ki vos nel savoz ddja, tot djåzant d' sintimints, di reyaccions. C' est l' veur ki dji dveu cnoxhe li mot "agolina" dins m' sordivintrin cervea. F. subconscient, inconscient. Etimolodjeye: addjectif "divintrin", betchete sor-, 1997. | sordivintrinnmint [adv.] pår ådvins dins vosse cervea. Sordivintrinnmint, vos n' oyoz pus l' disdut (C. Adamiak, rat. pa L. Mahin). F. subconsciemment, inconsciemment.
sordjant, sordjante [o.f.n.] deujhinme schalon des mwaisses-sôdårds, ådzeu do coporå. Dj' esteu portant ddja divnou coporå Et dj' esperéve bénrade passer sordjant (C. Duvivier). Gn aveut el sordjant Matî, eco on facteur, et des ôtes et vos nd åroz, mes frés (L. Somme). F. sergent. Disfondowes: sordjant, serdjant, serjant.
sordjoû [o.n.] 1. cwårea k' on n' voet nén houte, metou dins l' tchessi al copete d' èn ouxh d' intrêye et ki leye passer l' loumire do djoû. Dji n' voeyeu k' ouxhs di fier, bawetes, sordjoûs, ferous (F. Bovesse, rat. pa L. Mahin). I ralouca les fotos al flåwe loumire do sordjou (L. Mahin). On dit eto: avantele, atike, eposse, badjoû. rl a: båkete. F. imposte, vasistas. 2. (mot d' saetcheu d' poirtraits, d' cineyasse) sitouwåcion la k' el loumire do solea (u ene ôte) vént did padrî çou k' on vout fotografyî ou filmer. Vos estoz metou dins on sordjoû. F. contre-jour. 3. poirtrait saetchî dins ces condicions la, copurade la kel mwaisse-sudjet aparexhe come ene ombrire (metans dins on coûtchî d' solea). Waitîz l' bea sordjoû des rwenes di Volubilisse. Etimolodjeye: bodje djoû, betchete sor-.
on sordjoû (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Sorene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Sorinnes, rebané avou 5503 Dinant; limero diyalectolodjike: [D 53]; vî limero del posse: 5503.
soreye rl a: soryî \ soreye.
Sorêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Sorée, rebané avou Djeve. Disfondowes: Soréye.
sorfa [o.n.] baston k' on mete so li spale et ki sotént ene tchedje metowe so l' ôte sipale. >> Li Bon Diu n' avoye måy li fa° sins l' sorfa. Etimolodjeye: bodje "fa 1", betchete sor- (metou o dzo do fa).
sornaivyî [v.s.c.] dimorer so l' aiwe (et n' nén aler å fond). Dizo l' wache do tchocaedje, minme les screpe-cir avént stî tot findous ou schetés a gros bokets; leus tiesses sornaiviént co håre et hote, dins li dzôrniance (Michel Georges). F. surnager. Etimolodjeye: viebe "naivyî", betchete sor-, 2000.
sorreyalisse I. [addj.] 1. ådzeu del reyålité. 2. ki shût li sorreyalisse, tot djåzant d' on pondeu. Achile Chavée k' a skepyî a Tchålerwè, va mete so pî li prumire espozucion eternåcionåle sorreyalisse e 1934. (A. Howaert). II. [o.n.] sicole di pinteure ki n' riprezinte pus les sacwès come ele sont, mins pus absitroetmint. Li pus cnoxhou el Walonreye des pondeus do sorreyalisse fourit sins manke Magrite, k' a skepyî a Lsene, et dmorer lontins a Tcheslet.
sôrt rl a: sôr.
sorviker [v.s.c.] 1. dimorer vicant(e) après ls ôtes. C' est l' feme k' a sorviké. Li pôve pere a sorviké a ses efants. El pierot est l' proye do tchet, Mins sorvike a si assazin (A. Gauditiaubois). F. survivre. >> sorviker a si oneur, a si rlomêye. 2. cotinouwer a viker. Dji m' rind bén conte ki l' walon doet rener po s' fé å vicaedje d' asteure mins gn a k' insi k' i sorvicrè (Y. Paquet). Li pin d' Wålimi, c' est ene plante a tchvå eter les sapéns et les fetchires, k' a polou sorviker 300 miyons d' anêyes dins on ptit stroet vå a 500 km di Sidney (L. Mahin). F. survivre, subsister. 3. vicoter, viker målåjheymint. A l' escole do travay d' asto, On n' vos aprind nén a viker, Oyi, sorviker, c' est ddja bea (A. Gauditiaubois). Disfondowes: surviker, sorviker, sorvikè, sorvikî, survikè, survikî. | sorvicant, e I. [o.f.n.] li ci (cene) ki sorvike. Des anêyes d' asto, les mannestés raetcheyes pås esplôzaedjes, n' avént nén aresté di rtchair, et todi rascråwer les dierins sorvicants (G. Michel). C' est on des dierins sorvicants del raece des soyeus k' i gn aveut å Såt (E. Gillain, ramexhné pa L. Pirsoul). E cas d' moirt, li sorvicant serè mwaisse di tot (H. Forir). >> Å dierin sorvicant tos les béns: rl a: vicant (å dierin vicant les béns). II. [addj.] ki sorvike. Ces waloneus la riwaitèt sins påpyî li walon ki n' est pus transmetou ås efants (nén ddja ås leurs), et li rclamer, avou Morice Piron "moirt mins sorvicant po todi divins ses belès letes" (L. Mahin) F. survivant(e). Disfondowes: survicant, sorvicant, sorvicont. | sorvicance [f.n.] 1. estance do ci, del cene, del sacwè ki sorvike. C' est co drola li sorvicances di viyès croeyances celtikes. Dji vôréns bén ki " L' Årmonak årdinwès da Omer Marchâl " rissûche co aplaidî les anêyes ki vént, come sorvicance di nosse soçon. F. survivance, souvenir, réminiscence. 2. shuvance otomatike d' ene sakî k' est moirt pol plaece k' il aveut. Il espere aveur li sorvicance di s' monnonke li notaire (H. Forir). F. succession désignée. Disfondowes: sorvicance, survicance. | sorvicaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "sorviker". Ci boket la a stî scrît pa J. Schoovaerts, divins li rvuwe éndjolike "Rabulets", adon dins s' deuzinme anêye di "sorvicaedje", sapinse å mwaisse-sicrijheu. F. survie.
sorwalonde (mot d' linwincieus) mot k' on n' rescontere ki dins ene sitroete coine do payis, mins k' est pus diferin do mot francès k' el pus lådje oyowe. Etimolodjeye: stroet oyou femrin "walonde", betchete sor-, 1995.
soryî (codjowaedje) I. [v.c.] mete (des lokes) al rimouye. II.. si soryî [v.pr.] prinde l' air a l' ouxh, a l' esté. F. se rafraîchir. Disfondowes: soryî, soriyî, soryi. | soriaedje [o.n.] rimouye. On dit eto: curaedje. Disfondowes: sorièdje. | soreye [f.n.] rimouye. >> mete al soreye: mete al rimouye. Disfondowes: sorèye, sorîye, sorîe. Coinrece Hôte-Årdene. Etimolodjeye: bodje latén "sor" (frexh, mate, come e F. "essorer".), cawete des viebes del troejhinme sôre -yî.
sospira rl a: sipira.
sospirer [v.s.c.] somadjî. | sospir [o.n.] somadjon.
sot, e [addj. & o.f.n.] ki n' est nén tot djusse. rl a: fô, rl a: assoti, disgrapté. F. sot. >> maladeye des sotès vatches: maladeye del tiesse des vatches, lomêye sincieusmint, cervea-miyôlite spondjixheuse des boûs, u E.S.B., ki s' pout prinde ås djins ki magnèt del dispouye des rascråwêyès biesses. rl a: disgrapté. Pondants et djondants. F. vache folle. >> toumer roed° bleu sot d' ene sakî. | DF sotea [o.n.] 1. pitit sot. rl a: sokea. 2. nûton. rl a massotea.
sotê rl a: sotea.
sotea [o.n.] nûton. rl a massotea. >> trô des Soteas: trô des nûtons. >> Soteamont: no d' plaece di Nuvele°. Disfondowes: sotê, sotin, sotia. Pc. sotiô. Etimolodjeye: bodje "sot", cawete -ea. Coinrece Payis d' Lidje. | Sotiô [n.dj.] no d' famile del Walonreye. Etimolodjeye: fôme picådrece di "sotea".
sotea: (dessinaedje da J.C. servais)
sôte-ås-biyokes [o.f.n., pl. des sôte-ås-biyokes] onk (ene) ki s' måvele, ki s' mwaijixh rade. On dit eto: subitin, rade al copete del schåle. F. colérique, coléreux, irascible, susceptible.. Etimolodjeye: viebe sôter + si nén droet coplemint biyoke.
sôter I. [v.s.c.] potchî. F. sauter. II. [v.c.n.d.] sipiter foû tot djåzant di botons, di taetches sol pea. Dji n' pou pont prinde d' aspirene, gn a des taetches ki m' sôtèt s' les brès. Loukîz a: rissôter. Disfondowes: sônter, sonter, sôntè, soûter. | sôte [f.n.] >> sôte d' air: shofla d' air k' arive tot d' on côp d' èn ôte costé kel ci do mwaisse vint. F. saute de vent.
soû [o.n.] soû d' l' ouxh: grosse plate pire metowe dizo èn ouxh d' intrêye. T' aveus des viyès djins ki berdelént sol soû d' l' ouxh di lodjete (Raymond Honoré). Elle esteut dissu l' soû d' l' ouxh dispu on moumint, come ene pierdowe (Paul Gilles). On dit eto: apas. >> Intrez don, ni dmorez nén sol soû: no d' ene gazete e walon amontêye pa Richard Joelants et François Nyns e 2000. Disfondowes: soû, sou, sû, su, së, sè, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 4.18 ey el notûle ALW 4.34. | soûmint [o.n.] 1. bastixhaedje k' ene grosse sacwè va vni dsu. rl a: sorsoûmint. F. base, assise, soubassement. 2. (tecnicmint) tot sistinme ki des ôtès sacwès vinèt dsu. I sufixh d' aveur ene fonte electronike; l' aroke, c' est cwand gn a pont d' soûmint efoirmatike po l' alfabet tafinaxht (P. Sarachaga, 2003). F. base, support. 3. (imådjreçmint) tote idêye ki des ôtès atuzes vinèt dsu. F. base, fondement. | soûmintrece [addj.] ki rote come li soûmint d' ene sacwè. F. basique, fondamental. >> coleur soûmintrece: coleurs ki, tot s' maxhant, fijhèt les ôtès coleurs, dj' ô bén: li djaene, li rodje eyet l' bleu. Etimolodjeye: addjectif fwait avou -rece sol mot "soûmint", 2002.
soucrer [v.c.] mete do souke divins. | soucré, êye [addj.] avou bråmint do souke divins. Dji n' boe nén voltî do trop soucré cafè.
soude [v.s.c.] 1. aspiter foû d' tere, tot djåzant d' ene aiwe. F. sourdre, filtrer. 2. aspiter foû d' tere tot djåzant d' ene waide. On dit eto: rexhe, crexhe. F. sortir, pousser. 3. aspiter tot djåzant d' ene sacwè d' noû. Li prétins do teyåte walon, c' est l' fén del såjhon mins ki poite divintrinnmint çou ki va soude do tins del novele (G. Fontaine). F. sourdre, jaillir, surgir, naître. Disfondowes: soûde, sûde. | sourdant [o.n.] 1. plaece ki des aiwes aspitèt foû d' tere. Dji magne al vole et adon dj' apougne li voye ki m' amoennrè del boke di l' aiwe di Tek disk' å sourdant, ou cåzumint (L. Hendschel). Li fond d' Bouname, c' esteut ene pitite vå raiweye pa deus troes sourdants k' abrotchént foû do bwès do minme no (J. Polet). On dit eto: sourd, poujhon, bu. F. source. 2. live, gazete, waibe riwaitîs divant di scrire on papî. F. source (bibliographique). 3. côde sourdant: li côde d' on programe informatike, divant d' esse copilé. F. code source. Ingl. source code. Disfondowes: soûrdant, sûrdant, choûrdant, sûrdont, surdont, soûrdont. | sourd [o.n.] sourdant. F. source. Disfondowes: soûrd, sûrd, choûrd
soûfe [f.n.] noere cinde ki dmeure plakêye al tchiminêye, dins ene sitouve, evnd. A l' ivier, li soûfe foume del tchiminêye. Li ptit Djezus k' est so l' viye fouwire est rascovrou di soûfe et d' poûssires (R. Zander). Si t' åreus yeu metou l' feu al moye di fåde divant del ricatchî, ça åreut fwait on braijhisse, et tot tourner a soûfe (L. Mahin). Po-z espaitchî l' fier et l' acî do-z eruni, les fåt pinturer avou del tchôde tourbantene, k' on-z a fwait fonde del soûfe didins (ramexhné pa L. Léonard). On dit eto: souye, sûne. F. suie. Disfondowes: soûfe (femrin), soûfe (omrin), soufe, sûfe, sufe, seufe, sîfe, choûfe, choufe, chûfe, cheufe, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 5.22 & 5.23 ey ezès notûles ALW 5.49 & 5.50. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel soudia (minme sinse), avou ridaedje d' ene erî-rfwaite disfondowe: "soûxhe" eviè "soûfe" (sol piceure "ouxh" => "ouf"), dizo assaetchance di shoufe.
soûfe rl a: shoufe.
soufler rl a: shofler.
souke [o.n.] 1. prodût foirt doûs saetchî foû des betråles u des canassoukes, lomé tchimicmint li sacarôze. F. sucre. >> rodje souke u: cou d' souke: souke a piretes, k' on suce. F. sucre candi. >> souke a bokets: souke vindou dins des pakets, a cwårés bokets. Dj' aveu todi on boket d' souke el potche po si dj' åreu yeu ene mwaijhe fwin. F. sucre en morceaux. >> fén souke: souke come del poure, vindou dins des saetchots. F. sucre en poudre. >> souke di pot: sôre di brun souke e poure, k' on pout mete so s' pwin. F. cassonade. >> souke vanilé: fén souke come del farene, po mete so les wåfes, evnd. >> dorêye å souke; u: tåte å blanc souke u: tåte å souke di pot ki glete: sôre di tåte sins fruts. >> la k' on magne do souke al loce: la k' il î fwait åjhey viker. >> ça s' vind come do souke: ça s' vind bén. F. comme des pitits pains. >> Vloz do souke ? :: Neni, dji souke assez: djeu d' mot avou souker°. 2. (mot d' tchimisse, di biyolodjisse) prodût tchimike parint do sacarôze, ki les biesses et les plantes broûlèt po viker. F. glucide. 3. (pus stroetmint) prodût, di formule tchimike C6H12O6, li mitan del molecure do souke di betråle, ki c' est l' dierin boket d' leu ctaeyaedje dins l' coir. F. glucose. 4. (pa stindaedje) maladeye ki fwait monter li livea do glucôze, onk di ces prodûts la, dins l' sonk. Come il aveut do souke i lyi faleut ene pileure d' insulene totes les 6 eures. F. diabète. 5. bouboune. rl a: kinike, gougouye. >> souke di bateme: sôre di longou souke avou do tchocolåt u ene amande divins. F. dragée. | soucreye [f.n.] oujhene å souke; oujhene, wice k' on saetche li souke foû des betråles u del canassouke. Si ome boute al soucreye. Disfondowes: sucrîye, soucreye. F. sucrerie. | soucråde [f.n.] soucrêye glotinreye. rl a: gougouye. sucrerie. Ôtes parints: sourcer, croxhe-souke.
soukepaye [o.n.] amagnî des tchvås et des vatches fwait tot maxhant del hacsele avou del melasse. Etimolodjeye: no d' måke "sucrapaille", divnou on cmon no, 1950.
souker (codjowaedje) I. [v.c.] 1. bouxhî (so ene sakî) d' on côp d' tiesse. >> souker moirt: bouxhî (so ene sakî) pol touwer (dins des fråze di mançaedje). Torade, dji t' va souker moirt ! 2. diner des côps d' coines. Li vatche m' a souké on fâmeus côp. 3. potchî (ene frumele). F. saillir. >> c' est todi les pus laids boks ki soukèt les pus bèlès gades: dijhêye a ene sakî k' a agritchî ene bele feme. 4. mete (ene feme) ecinte. Elle a stî soukêye d' ene bele manire. F. engrosser. II. si souker: 1. (lu-minme) tchoker si tiesse disconte ene sacwè d' deur, et s' fé må. Ele s' a souké l' tiesse ås montêyes del cåve. rl a: buker. F. se cogner, se heurter la tête. 2. (n' on l' ôte) si bouxhî coine conte coine, tot djåzant d' berås, di toreas, di ciers. Les berås s' soukèt po djouwer. rl a: kissouker. >> Il (elle) est todi metou (owe) ou çki les gades (u: les boks) si soukèt: il est todi la k' i n' fåreut nén: ou çk' on s' bate, u: la k' on n' vout nén k' i soeye. F. fourré(e) au mauvais endroit. Disfondowes: souker, suker, sukè, sëker, sukî, soukî, zouguî, zouguer. | souké, êye [addj. & o.f.n.] tiestou (owe). To n' freus ddja rén coprinde a ç' souké la. rl a: buké. F. têtu(e), entêté(e). Disfondowes: souké, êye, soukî, èye, zougué (ée). | soukeu, soukeuse u soucresse [o.f.n.] 1. li ci (cene), li biesse ki souke. Gn aveut on soukeu dins les berås, ça fwait k' on l' a dvou vinde. 2. (imådjreçmint) revinteu. >> les soukeus d' l' an trinte: revinteu di 1830. C' esteut kékes moes divant k' les soukeus d' l' an trinte ni montexhe a Brussele po fé magnî ås canifichtônes leus poyous bounets (J. D. Boussart). F. révolutionnaire. | souke 2 [f.n.] 1. côp dné del tiesse. 2. pitit côp setch avou li dbout d' ene sacwè. Ene pitite souke d' ene rame di vagons et vla l' machine, k' on-z aveut rovyî d' mete li frin, evoye tot belmint (Henry Petrez). F. choc, heurt, collision. Disfondowes: souke, suke, zougue.
l' ôte a potchî sol costé, et Tchantchès a stî souker dins ene rowe di tcherete (dessinaedje da F. Walthery).
sounayes u sonayes [f.n.] djeu d' xhiletes. F. sonnaille. Disfondowes: sounayes, sonayes. | sounayreye u sonayreye [f.n.] brut des sounayes. F. sonaillerie. Disfondowes: sounayrîes, sonayrèye. | sounayrer u sonayrer [v.c.] fé li lçon, fé des rprotches (a ene sakî). rl a: barboter. F. semoncer, rabrouer. Disfondowes: sounêrer, sounayrer.
souner u soner [v.s.c.] 1. fé aler ene clotche, ene xhilete. On-z a souné a l' ouxh; Nonna, c' est l' telefone. rl a: xhilter, triboler. F. sonner, carilloner. >> souner a moirt, u: souner l' transe; u: souner les laisses: souner po-z anoncî on moirt dins l' parotche. Les grands tchårs ont rpassé Epoirtant l' esté. Mafes et berôdîs Sont plins a brotchî. Et l' clotchî soune a moirt Todi pus foirt (J. Guillaume). F. sonner le glas. 2. aler, tot djåzant d' ene clotche, d' ene sounete. >> souner ene sitampêye: souner plusieurs dijhinnes di côps. >> Li ci ki n' ôt souner k' ene clotche n' etind k' on son: i fåt schoûter totes les pårteyes divant di rinde on djudjmint. F. plusieurs sons de cloche. >> Si les clotches di Sint-Houbert° sounrént, t' î dmeurreus. II. [v.s.dj.] fé l' brut d' ene clotche. I soune a messe. >> souner l' prumî côp: souner ene dimeye eure divant messe, po les djins s' aprester. >> souner l' dierin côp: souner djusse divant èn ofice, ki va cmincî dins les cénk a dijh munutes. III. [v.c.] houkî å telefone. Dji vs sounrè dmwin po vs dire cwè. rl a: rihoukî, rissouner, cåler. | souné, êye [addj.] 1. passé, êye, tot djåzant d' anêyes. Elle a céncwante ans sounés. F. accomplis. 2. maké (êye). Disfondowes: soner, sonè, sonî, souner. | souneu, souneuse u sounresse (soneu, soneuse u sonresse) I. [o.f.n.] 1. li ci (cene) ki fwait aler ene clotche, ene xhilete. F. carillonneur, sonneur. 2. li ci (cene) ki houke å telefone. F. appel. >> doirmi come on souneu: doirmi dressé u ashid, avou l' tiesse ki clintche. F. être assoupi(e). II. souneu [o.n.] sôre di crapåd, e sincieus latén Alytes obstétricans, rl a: clictroû. Disfondowes: souneu(se), soneu(se), soneur, son'resse. | sounaedje u sonaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "souner", copurade: 1. tot djåzant des clotches. Li dimegne, inte les deus sounaedjes a messe, les femes si retroclént amon ene u l' ôte. F. sonnailles, sonnerie, carillon, carillonnement. 2. tot djåzant d' on brut k' anonce on dandjî. On cola vole evoye tot cwactant: po les biesses do bwès, c' est l' sounaedje por zeles si dmefyî. F. alarme, tocsin. 3. tot djåzant do telefone. Dj' avans yeu dipus d' 50 sounaedjes so ene seule djournêye. F. appel. Disfondowes: sounadje, sonadje, sonèdje, sounâdje, sonâdje. | sounete u sonete [f.n.] 1. xhilete di tchvå (sovint å plurial), d' ouxh, di corå, di velo (pacô å plurial). Mame, dj' a catoize ans; dji vôreu bén ene biciclete avou des sounetes (viye årgudinne). F. grelot, sonnette. >> oyoz bén xhilter les sounetes ?: dijhêye po fé coprinde ene sacwè a ene sakî sins dire å djusse cwè. Franwal: ahåyant po: "tu vois à quoi je fais allusion". >> dji va uzer des sounetes: dji lyi è va djåzer. Franwal: ahåyant po: "toucher un mot". 2. pitite xhilete (fenaesse avou des totès ptitès clotchetes, Briza spp). Disfondowes: sonète, sonate, sounète. | sounreye u sonreye [f.n.] 1. sounaedje. 2. aparey po souner. Gn a ene sounreye po cwand l' loumire èva. F. sonnerie, alarme. Disfondowes: sounrîe, son'rîye, son'rèye.
Des sounetes (Briza maxima) (did sol Daegntoele).
sour [f.n.] feye di vosse mame et vosse pa. Liza c' esteut s' sour; i n' s' avént nén maryî ni onk ni l' ôte et fé on manaedje a zels deus (Joseph Selvais). rl a: masseur, macherseur, rl a: dimeye-sour. Disfondowes: soûr, soû, soûwe, seûr, cheûr.
Sour [no d' aiwe] ancyin no do ri d' Beamont, e F. Solre, ki s' egolene e Sambe a Sour-so-Sambe. Etimolodjeye: gayel "salwo" (brouyeye aiwe); rl a: Coussour.
Sour-Sint-Djri [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Solre-St-Géry, rebané avou 6500 Biômont; limero diyalectolodjike: [Th 51]; vî limero del posse: 6574. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Soûr-Sint-Djri.
Sour-so-Sambe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Solre-sur-Sambre, rebané avou 6560 Erkelene; limero diyalectolodjike: [Th 37]; vî limero del posse: 6550. Ortografeye UCW disfondowe pol posse: Soûr-su-Sambe. >> No di des plaeces di Sour-so-Sambe: El Mwaiye (so plaece: El Mé). Vîs scrijhas: Solria (1093), Sorra (1159).
Sour-Tchestea [n.pl.] viyaedje di France, dins l' Avinnwès, depårtumint do Nôr, astok do payis walon (Beamont); e F. Solre-le-Château. rl a: Coussour.
souwer I. [v.s.c.] 1. divni setch, po ene sacwè k' esteut frexhi. Metoz souwer l' bouwêye. F. sécher. rl a: rissouwer. 2. divni setch po ene plante côpêye. Les schoices di tchinne ni sont nén co bin souwêyes; leyoz les co la samwinne sol souwinne. >> souwer so pî: souwer sins esse côpé po ene plante nén raiwêye, u malåde; Les deus poerîs ont souwé so pî, del maladeye. rl a: setchî, rôtyî, croufyî, si racrapoter, racroler. F. se dessécher, se déshydrater, flétrir, se rabougrir. 3. divni maigue, po ene biesse, ene djin. Li ptite djin aveut souwé pår so shijh moes: ele n' aveut pus ki l' pea so les oxhs. >> Vos m' froz souwer so pî ! Vos m' froz araedjî djusk' a tant ki dji divnaxhe maigue come ene trike. rl a: ramwinri, alanmi, souwer evoye. F. dépérir. 4. piede di l' aiwe pal pea, pask' on-z a trop tchôd. F. suer, transpirer. >> souwer des gotes (u des gotes come des ptits poes) u >> souwer ene tchimijhe u >> souwer sonkenaiwe u >> souwer des gotes come mi pogn u souwer des låmes: a) souwer foirt pask' i fwait tchôd u di fé on gros ovraedje di foice. F. avoir une suée. b) awè ene hisse (awè peu). F. avoir des sueurs froides. c) ovrer fer, awè målåjhey po fé ene ovraedje, fizike u nén. F. suer sang et eau. Disfondowes: souwer, suwè, souwè, su.er. | souwaedje [o.n.] 1. accion d' souwer, si rzultat. F. séchage, dessèchement, flétrissement, dépérissement, sudation, suée, transpiration. 2. copurade: aiwe ki sûne des deus dbouts d' on bwès nén bén setch ki broûle. F. suintement. | souweur [f.n.] aiwe ki sûne del pea cwand on souwe. F. sueur, transpiration. Disfondowes: souweur, souweu. | souwinne [f.n.] (v.m.) (forestreye) 1. termene ki les schoices di tchenea souwèt, dispu k' on-z a pelé les tcheneas, djusca tant k' on les mine evoye foû do bwès. Cwand on-z aveut pelé les tcheneas d' ene pårt di bwès, faleut mete les schoices al souwinne. >> gade a souwinne: cloye metowe so des pîces po mete les schoices dissu po souwer. 2. li hopea di schoices ki souwèt. 3. li gade a souwinne leye-minme. I n' ont nén bén arindjî les schoices sol souwinne. 4. lét broxhire di bokion, fwait avou des pîces di bwès, a môde di cloye ås schoices. Si vos n' estoz nén grandiveus, ô, gåre, ployoz li djno et s' vos ashire so nosse souwinne. 5. (stindaedje) tolminme kéne plaece assonrêye po mete des plantes a souwer. Ene souwinne å toubak, ene souwinne å grin. F. séchoir. rl a: setchwer. Disfondowes: souwin.ne, swin.ne, suwin.ne, suwène, su.èn.ne.
souwer: souwinne souwinne ås schoices di tcheneas (dessinaedje di M.A. Hardy, divins: Ene Båke so les Bwès d' l' Årdene)
souye [f.n.] cinde ki dmeure plakêye al tchiminêye, dins ene sitouve. Adon, sins façon, dji vos leye Vos mwais tchmins d' cimint et d' souye (A. Gauditaubois). On dit eto: soûfe, sûne. F. suie. Disfondowes: soûye, souye, sôye, sûwe, chûwe, miersipepieuzmint el mape A.L.W. 5.22 ey el notûle ALW 5.49. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel soudia (minme sinse), rl a: soûfe. Coinrece Payis d' Tchålerwè.
Sovè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Sovet, rebané avou 5590 Cînè; limero diyalectolodjike: [D 23]; vî limero del posse: 5302. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Sovèt. Etimolodjeye: walon "sovrin" (metou so ene copete), avou fondaedje do R et disnaziålijhaedje; rl a: Sovrè, Djodogne-Sovrinne.
Sovrè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Souvret, rebané avou Courcele; limero diyalectolodjike: [Ch 34]; vî limero del posse: 6170; novea limero: 6182. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Souvrèt. Istwere: Sovrè fourit on sudjet d' margaye inte li Hinnot eyet l' Braibant, mins, al fén, c' est l' dutcheye del Braibant k' endè dmora mwaisse. Eglijhe: Sovrè a todi stî li minme paroche ki Corçale (Coûrcèle). Industreyes: Tcherbonaedjes dispu 1853, et disk' a 1967. Accint walon: li minme ki l' ci d' Corçale. Etimolodjeye: walon "sovrin" (metou so ene copete), disnaziålijhî; rl a: Sovè, Djodogne-Sovrinne, Sovrêye.
Li walon d' Sovrè est cåzu l' minme ki l' ci d' Corçale, çou ki mostere co on côp ki les accints do walon ont a vey avou les ctayaedjes des eglijhes, et nén des signeurs (Corçale et Sovrè estént l' minme paroche, mins nén del minme conteye).
sovré rl a: sovrin.
Sovrêye [n.pl.] hamtea d' Vizé, e F. Souvré. Etimolodjeye: femrinne fôme po "sovré", disfondowe disnaziålijheye di "sovrin" (metou so ene copete).
sovrin, sovrinne I. [addj.] 1. meyeu k' tos ls ôtes, tot djåzant d' on rmede. 2. (v.v.m.) metou so ene copete. rl a: suzrin, copetrin, dizeutrin. rl a: Djodogne-Sovrinne, Sovè, Sovrè, Somrin, Sovrêye. >> Sovrin Wande: hamtea di Wande, metou so ene copete. >> Sovrin Pré: no d' plaece d' Esneu, pré metou so ene copete. 3. ki n' est cmandé pa nolu k' est odzeu d' lu, tot djåzant d' on payis. To n' såreus fé ployî on payis sovrin. II. [o.f.n.] rwè, royinne. Disfondowes: sovrin, souvrin, souvrén, sovré, sovrè, som'rin, som'ré, sovèrin, sovërin. Etimolodjeye: bodje latén "super" (å dzeu), cawete -rin. | sovrinnté u sovrinnisté [f.n.] cwålité d' on payis k' est sovrin (ki n' est cmandé pa nolu k' est odzeu d' lu). On n' såreut aler siconte del sovrinnisté do Liechtenstein, minme si c' est on tot ptit payis.
sovronde [o.n.] 1. paene do toet (pårteye do toet ki vént foû des meurs). Dizo les sovrondes, djinteyès arondes, Fijhoz vos amours påjhirmint, sins tapaedje, Po k' i nos vegne ses spitants ptits djonnes Dins èn an, bén seur, so l' difén d' avri (H. Lerutte).F. auvent. 2. plate viene ki rashît sol meur, et kel tcherpinte est basteye dissu. Li sovronde, c' est l' bwès ki tént les meurs des deus costés (ramexhné pa J.M. Pierret). F. panne sablière. 3. dins les gregnes: poutrele metowe sol meur do gurnî, et kel et l' rashidnut dsu. 4. båre do toet d' on toetea. Vs avîz la, metowes djondant s' ene l' ôte, ene céncwantinne di ptitès hobetes, tertos pareyes, avou leu blanc tchapistrea et des campigne-gaz agritchîs al sovronde ki loumént tote li plaece (L. Mahin). F. tube métallique. 5. plate poutrele di fier, po les otos passer dsu. Pu l' otocår a rdemaré i il a monté come so des sovrondes di fier k' ont bardouxhî å passaedje des rowes (L. Mahin). F. poutre métallique. Disfondowes: sovronde, sovrande, souvronde, souvrande, sorande, soufronde, sèronde, sivronde, sivrande; Gm. civrante, servante; vî scrijha: soffrante (1734). Etimolodjeye: latén "suggrunda" (boket des plats toets ki vént fou do meur, po vudî l' aiwe di plouve evoye).
soxhe [f.n.] 1. royon (di sårtaedje, di foyaedje). I n' a nole plaece ezès bwès d' Årdene ki n' poite l' ombion des ptitès soxhes fwaites pås sårteus (S. Fontaine). F. sillon. 2. (pus stroetmint) prumî royon, cwand on foye si corti. On dit eto: Loukîz a: assoxhî. 3. corote (fwaite po leyî cori les aiwes). F. rigole, drain. Etimolodjeye: vî tîxhon "soocha" (roye).
soye 1 [f.n.] toele fwaite avou des filés prodûts pa on vier, li vier-al-soye. F. soie. Disfondowes: sônye, sôye, soye, swèye, swéye, seuye, soûye.
soye 2 [f.n.] poy di pourcea, di singlé. Les gorlîs metént ene soye di singlé å mitan del tchene po fé l' tchetea. Divins les trôs d' intrêye et d' moussaedje foû, il emantcha on pincea d' soyes di pourcea, di tele manire k' el pincea avaxhe li betchete di ses poyaedjes divins l' tchetoere et l' mantche foû (A. Lenfant). F. soie.
soye-cou [o.f.n.] soyante djin. Ni soeye nén si soye-cou, don, ti !. On dit eto: pele-cou.
soyî [v.c.] ricôper do bwès, del pire, do fier, evnd, avou ene lame avou des dints. >> soyî les coisses (da ene sakî): el fé assoti tot lyi djhant todi les minmès biestreyes. >> soyî å bwès: esse soyeu di s' mestî. >> soyî do violon: djouwer do violon. | soyaedje [o.n.] accion di soyî. | soyeu, soyeuse u soyresse [o.f.n.] li ci (cene) ki soye. >> soyeu d' long: li ci ki soye les tronces dins l' sinse del longueur, po fé des plantches, des tchvirons, evnd. >> soyeu å bresse: soyeu d' long did dinltins ki soyive al mwin avou on fier. | soyreye [f.n.] oujhene la k' on soye des tronces d' åbes. | soyant, soyante [addj. & o.f.n.] onk (ene) ki vs soye les coisses.
spå rl a: sipå.
Spå; so plaece: Spâ [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Spa, divnou intité, sins rebaner d' ôtes viyaedjes. >> prindes les aiwes a Spå: aler sacwants djoûs a Spå po s' î medyî tot boevant d' l' aiwe. Li martchand d' lokes ni s' dotéve waire ki ç' djoû la, il aveut croejhé l' voye del rinne ki rivneut d' aveur prin les aiwes a Spå (J.P. Dumont). >> boesse e bwès di Spå: boesse di bwès avou des dessins dsu, vindowes come sovnis ås cis k' alént prinde les aiwes, foirt al môde ås 17inme et 18inme siekes. >> aiwe di Spå ki spite: aiwe ki spite, saetcheye a Spå; rl a sipå. F. eau gazeuse. >> rivni di Spå: dire åk di biesse. Ene cwè ?:: Bén ene buze ås vôtadjes ! on direut ki vs rivnoz di Spå, don, vos ! (J. Calozet). Disfondowes: Spau, Spâ, Spa; vîs scrijhas: Spaas (1274), Spasse (1215), Spaz, Spausse (1315). Etimolodjeye: latén "spatium" (sipace, clairisse, vude sitindêye dins on bwès). | Sipådwès u Espådwès / Spådwès, Spådwesse [n.dj.] dimanant(e) a Spå. Ça fwait k' c' est ene victwere po les Spådwès et ene dobleure pol Prince-Eveke (D. Droixhe, rat. pa L. Mahin). F. Spadois. Disfondowes: Spâdwès (esse), Spaudeus(e), S(i)paudwès (esse). Etimolodjeye: bodje Spå, cawete -wès (modiene) metowe po -oes (ricovrant li disfondowe "Spaudeu"), lete di beloyance D.
spâmer, spâmêye, spâmeure, spanm'rou rl a: sipåmer \ sipåmêye, sipåmeure, sipåmroû.
spani rl a: sipani.
Spaude [n.dj.] no d' famile di djins e l' Almagne et e l' Amerike ki provént del Walonreye. Etimolodjeye: walon "Spådeu", vî disfondowe di "Spådwès" (djins ki provnént di Spå), avou li "eu" walon divnou on "e" almand.
speciålisse, speciålisté rl a: sipeciålisse, sipeciålisté.
specialité rl a: sipeciålisté.
spènîr, spènichure rl a: sipani.
spergna rl a: sipurnea.
spiter, spite, spitant rl a: sipiter.
spitrê, spitroule, spitrouye rl a: sipitrea, sipitroûle.
spitron rl a: sipitron.
Spontin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Spontin, rebané avou 5530 Uwar; limero diyalectolodjike: [D 12]; vî limero del posse: 5311. Etimolodjeye : bodje "pont", cawete -in , betchete s(i)- 2 di bén-djhance. | Spontinwès, Spontinwesse [n.dj.] onk (ene) di Spontin. Les Spontinwès estént serés, savoz (A. Marchal).
Li tchestea di Spontin (poirtrait hacné sol Daegntoele).
sprognî rl a: siprognî.
sprognter rl a: siprognter.
-ss [cawete ki våt prono] replaece li prono sudjet "tu" metou padrî l' viebe, dins les codjowaedjes kel prononçaedje finixh pa ene voyale. 1. dins ene fråze di dimande. Ôss çou ki dj' di? Vénss avou mi? Vouss co on vere? Po kî m' prinss? Coprinss çou k' dji t' vou dire? Ti vass taire, al fén? Saiss bén cwè, valet? Ass dedja veyou çoula? Ni voess nén ki c' est des covins, çoula? (A. Lenfant). André Piret, kî esteuss? Mi ptit viyaedje avou tes djins, So tes pazeas ki n' vont nole pårt Èm ricnoxhress dispoy li tins? (Victor Georges). Li grand Gabriyel a vnou dire a Mareye: "vouss ?"; et leye: "oyi, dji vou bén !" (J. Beaucarne). rl a: diss. F. -tu. 2. (vî emantchaedje) dins ene fråze di djhaedje To vicrès bén et si åress todi a magnî a t' fwin. F. tu. 3. dins des aduzoes: saiss, taiss, voess. Neni, saiss, ti, valet ! Oyi, taiss, vozôtes. Ni fwai nén tant di t' nez avou t' djonne: dj' end åreus bén ostant, si dji m' vôreu leyî capôtyî pa èn ome nén pus målåjhey ki ça, voess... (A. Laloux). F. sais-tu, n'est-ce pas?, vois-tu. Disfondowes: -ss, -s', -s-s', -s-se -s'-të; miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 2.18. Etimolodjeye: cawete latene "-s" (minme uzaedje di replaeçaedje do prono sudjet "ti", come e l' espagnol), 1350.
stâr rl a: sitår.
stâre (loukî a ~ ) rl a: sitårer.
stâtche rl a: sitåtche.
-sté [cawete] no d' cwalité (u d' difåt), fwait a pårti di sacwants addjectif ki finixhèt pa ene voyale. måvasté, malénsté, feneyansté, canvolansté. rl a: -isté, -suté, -êyisté, -té, -eur. Disfondowes: -sté, -stè. Etimolodjeye: cawete latene -itate, riscôpêye di mots come fåsté, måssîsté, metchansté, 1200.
ster rl a: siter.
Ster, dins les fråzes sovint e Ster, la-minme: o Stêr [n.pl] hamtea d' Francortchamp, e F. Ster. Etimolodjeye: erî-rfwait latén "stirpus" (sårt). | Sterlin, Sterlinne [n.dj.] onk, ene di Ster. Etimolodjeye: -lin.
steule 1 rl a: siteule.
steule 2 rl a: sitoele.
sto rl a: sitok.
stocaedje rl a: sitoker \ sitocaedje.
stocaesse rl a: sitocaesse.
stok 1 rl a: sitok.
stok (a ~ ) rl a: astok.
stoke rl a: sitok.
Stokem [n.pl.] viyaedje del province do Limbork, e Ny Stockheim. >> aler a Stokem: diner des cwårs a ene sakî po-z aveur èn avintaedje, djeu d' mot po n' nén dire "sitoker l' pougn" (rl a: sitoker).
stoker, stokî rl a: sitoker.
stokeu, stokwè rl a: sitok \ sitocoe.
stokfich rl a: sitocfeshe.
stôre rl a: sitôre.
stoûve rl a: sitouve.
Straimont so plaece: Strémånt [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Straimont, rebané avou Arbûmont.
stûve rl a: sitouve.
su- (subijî, suminçon, suporon, sucole) rl a: si- (sibijhî, siclefer, siminçon, siporon, sicole).
su rl a: shî. F. suif.
sû 1 rl a: shî. F. suif.
sû 2 rl a: shuve \ shuvou. F. suivi.
subitin, subitinne [addj. purade padvant] ki monte (ki s' måvele) åjheymint. Tanaesse esteut on subitin, ça fwait k' l' esteut tofer e margaye avou s' feme. A l' subitin verat! On dit eto: sôte-ås-biyokes. F. vif, emporté, colérique. Disfondowes: subitin, in.ne, subitène. Coinrece Årdene.
subito presto [advierbire] todroet, do côp, tot d' shûte. I m' a stî cweri do bwès subito presto. On dit eto: do côp do côp, sol pî sol tchamp; Loukîz a: nén cwand cwand. F. immédiatement, sur-le-champ, à l' instant. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' itålyin subito presto (minme sinse), 1960.
sucwace / scwace rl a: schoice.
Sud [o.n.] Nonne (pont cardinål metou odzou so ene mape) Ki ça fouxhe a l' ess, å sud, å Cinte u a l' Ouwess, gn a todi des foirts po bawer, come a Ståvleu, a Bastogne, a Nameur, a Chârlerwè, et abayî come al Louvière u po hawer come a Lidje (J. Viroux). Disfondowes: sut', sët', sûd'.
suker, sukè, sukî rl a: souker.
sul rl a: sol.
sulniche [o.n.] brike di savon. Li brike di savon s' no "sunlight" aveut divnou walone dizo l' no d' sulniche (G. Mottard). On frotéve les taetches å sulniche. Etimolodjeye: no d' måke "Sunlight" (loumire do solea), divnou on cmon no, avou berôlaedje N/L , dizo assaetchance di "niche", 1930.
sumçon rl a: siminçon.
sûner [v.s.c.] rexhe tot doûçmint, mins toltins, tot djåzant di l' aiwe, d' on likide, do djus d' ene playe, del cråsse shoufe d' ene sitouve. L' aiwe sûne foû do tonea. Li tonlî dit ki l' fond do tonea sûne mågrémint; el fåt djonde al rinneure et minme a tos les djonds (P.J. Dosimont). Gn a ene aiwe come do brohinaedje ki sûne del mozete d' ene feme. Li bigåd, c' est l' djus ki sûne d' èn ansinî. Des tchitches, u catches, c' est des mannestés ki sûnèt des ouys, del nute, u a cåze di maladeyes k' i gn a. Li souwaedje c' est ossu l' aiwe ki sûne des deus dbouts d' on bwès nén bén setch ki broûle. On dit k' ene playe sûne cwand i gn è rexhe ene umeur claire come di l' aiwe foû. L' amér c' est l' likide ki sûne del foete. Discoraedjî, i ndè motixha pus, mins l' playe cotinouwa do sûner (J.P. Dumont). Comint çk' on fwait cwand l' breyoe sûne ? (D. Trempont). rl a: sûner evoye, assûner, rissûner; rl a: soude, tchitchî. F. suinter, exsuder, perler, sourdre. Disfondowes: sûner, sûnè, sûnî, zûner. | sûne [f.n.] cråsse et noere sacwè ki sûne d' ene sitouve, d' on kinket. Faleut rischurer tote li sûne del grosse sitouve di scrou-fier. F. suintement, cambouis. | sûnaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "sûner" Li sûnaedje amoussive pa tous les meurs del cåve. Schaver l' rogne d' on må, c' est screper li sûnaedje d' on må, pol médyî. Les brontches sont fortcherdjêyes et ces prodûts la les vont frexhi; ça serè pus åjhey po tos les sûnaedjes rexhe foû avou l' tossaedje (L. Mahin). F. suintement, exsudation. | sûna [o.n.] (mot d' medcén) likide ki sûne d' ene playe, d' on må. F. exsudat. >> aiwieus sûna: sûna come di l' aiwe. F. séreux. >> flairant sûna: sûna ki sint mwais. F. nauséabond. >> glumiant sûna: pus spès et glairieus sûna. F. visqueux. Etimolodjeye: viebe "sûner", cawete -a, 1995.
sûner evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] rexhe tot doûçmint evoye, tot djåzant d' on likide. On mete des ptitès buzletes di plastike, po l' djus del playe sûner evoye. F. suinter, s'évacuer, filtrer, sourdre. Disfondowes: sûner vônye, sûner èvônye. | sûnaedje-evoye [omrinne sustantivire] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol vierbire "sûner evoye". Mins si c' est po rmete ciste aiwe la dins des mitan stopêyès buzes, et ki pixhèt a tos les metes, c' est furler et coschirer l' aiwe; gn a do sûnaedje-evoye tot do long des tuyos (L. Mahin). F. perte, filtration, suintement, écoulement, épanchement.
Suni [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Sugny, rebané avou 5550 Vresse; limeros diyalectolodjikes: ALW: Ne 66; Bruneau: 57; vî limero del posse: 6858. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Seuni. >> Sipotaedje des djins: les Macus. Nos d' sacwantès plaeces di Suni: Les Åbroyes (Disfondowe: les Aubrôyes); Les Platès Waibes (Disfondowe: Les plates wébes); Li Waibe dizeu l' Veye (Disfondowe: La Wébe duzeu la Vîe); Li Waibe di Cwarante (Disfondowe: la Wébe du Carannte); Li Waibe di Djernele (Disfondowe: La Wébe du Djérnèle); Li Waibe ås Leus (Disfondowe: la Wébe aus Leus); Li Waibe ås Rnåds (Disfondowe: la Wébe aus Rnauds); Lea Ameles; Armansåt; Binsåt, Grinsåt, Nahîssåt, les Hestreles (Disfondowe: les Atrèles); li Bané, li Bataye, Blanc Cayô, li Cårire; Calouyire, li Bornî, Bôtîmont, Côpémont (e F. Coupaimont); Hôdercîmont; Flertimont, Mohimont, Nådjîmont (Disfondowes: Nadjimont), Pinsômont; li Côre (Disfondowe: la Côre); Côriete (Disfondowes: Couriète), les Coroyes (Disfondowe: les Courôyes); les Crustins (Disfondowe: les Crûtins); Djelbuwé, Fetchrai, li Foncea (Disfondowe: lu Fonzé); Fouli, Gobåde (Disfondowe: Gobaurde); Goti (Disfondowe: Gouti); Croe Guérladje (e F. Croix Gerlache); Hôtinne (Disfondowe: Yontin.ne); Li Croe (Disfondowe: La Crou, e F. Lacroux); Métchenoe (Disfondowes: Métchènwa, Mintchenwa, e F. Haméchenoit); Moirt Boulome (Disfondowe: Môrt Boulome); Li ptite Mote, li Grande Mote, li Broûlé Molén (Disfondowe: Moulin Brûlé), lomé eto: li Molén d' låvå; Molén Barnabiasse; li Mostî (Disfondowe: lu Moutî); li pré Mitchî; (a shure). | Sunidjot, e [n.dj.] li ci (cene) ki dmeure a Suni. rl a: Macu. Disfondowes: Sunidjot, Sunijot, Sênijot, e. Etimolodjeye: latén suniacum (emon Suno).
Sure I. [n.aiwe] aiwe ki prind sourd a Nive, passe pa Fåviyé, pu på Payis d' Arlon, divant d' s' aler egoliner e Mozele. II. [n.pl.] hamtea d' Nive. Sipotaedjes des dmorants: Seuris, Grevîs. rl a: Li Vå-so-Sure.
Sure (e bleuwe coleur) et les viyaedjes walons k' ele trevåtche.
sustance [f.n.] matire k' ene sacwè est fwaite. On-z a prin des mannetès aiwes di veye po-z ahiver nos djermons d' cafè transdjenikes, ki c' est bråmint meyeu martchî ki les sustances tchimikes vindowes dins l' comiece come milieu d' culteure. Disfondowes: suptance, sustance.
sustantif [o.n.] (mot d' linwincieus) kimon no. Ome, oujhea, tcholeur, bouxhtea, c' est des sustantifs (H. Forir). Ombrant, c' est on mot tipike k' a l' nouzome advintaedje di dedja egzister come sustantif: " Li coujhene est metowe so l' ombrant " (L. Mahin). F. substantif. >> stîle å sustantifs: stîle k' eploye bråmint des sustantifs, ki n' va waire avou l' walon et k' i fåt waitî pa replaecî pa on stîle a viebe. Pondants et djondants. Disfondowes: suptantif, sustantif, supstantif. Etimolodjeye: Calcaedje do latén "substantivum" (minme sinse), pal voye do F. di scole, riwalonijhî a môde do grope K + S + cossoune = S + cossoune (esprès, esperyince), et nén sorlon li rcalcaedje des anêyes 1800, ki B + S + T = P + T (suptantif). | sustantivmint [adv.] al manire d' on sustantif. Gn a beacôp d' addjectifs k' on-z eploye sustantivmint (H. Forir). Disfondowes: suptantivmint, sustantivmint. | sustantivire [o.n.] (mot d' linwincieus) grope di mots ki s' etroclèt po djouwer l' role d' on sustantif. On pôreut mete come sustantivire po replaecî "actouwålité": "etrevéns d' ouy". F. locution substantivale. Egzimpes di sustantivires: k'-estént-la, ki-n'-ont-seu-vni, live di mots, pitit no, dåre-tu-dsu. | sustantiver (mot d' linwincieus) rinde sustantif on mot ki n' l' esteut nén. >> sustantivé viebe: viebe k' a divnou on cmon no. Egzimpe di sustantivés viebes, divnous cmons nos: didjuner, dinner, soper. | sustantivaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "sustantiver". F. substantivation. Egzimpes di sustantivaedje pal voye del divancete "å": Å ls ôre, les leus toûnrént e berbis (J. Calozet). Il est co ene feye å ploure (J. Bastin). Dji m' voleu aler laver, mins å ploure insi, dji n' î va nén. Vos vs porminoz å ploure, vos. I piede si tins å lére. Ça a stî å les raclôre insi, va, mes poyes ki dj' els a pår fé saetchî Å lzè mete la, dji les roveye (fråzes ramexhnêyes pa R. Remacle). C' est po ça ki dj' vos a dit å comincî: el djoyeuse peneuse samwinne (G. Spirito). Egzimpes di sustantivaedje pal voye del divancete "do": C' est s' plaijhi d' s' acahouter drî on bouxhon et do ratinde li bisteu ki distrût les dinrêyes (J. Calozet). On-z aveut si bon do viker. L' ôrtografeye, c' est ossu ene sôre di waxhea avou, å dvins, les oxheas des viyès croeyinces sol lingadje eyet les viyès façons do scrire (L. Hendschel).
sustitut [o.f.n.] ome di djustice, brès droet do procureu-djenerå, et ki fwait si ovraedje cwand n' est nén la. Li sustitut a prin des cocluzions conte di mi (H. Forir). Disfondowes: suptitut, sustitut, supstitut.
-suté neursuté, tchirsuté, sërsuté, ledjirsuté. rl a: isté. Coinrece Hôte Årdene.
sûti, sûteye [addj.] 1. (tot cåzant d' ene djin) ki tuze rade et bén, ki voet clair do côp, ki voet lon dvant lu. Ene feme doet esse sûteye sins esse savante (H. Forir). Avou des sûteyès djins come vozôtes, nos estans seurs qui vos vs såroz siervî d' tot çoula sins rujhe (S. Quertinmont). Ci abwesson la, parexhe ki ça rind foirt et sûti, et k' on n' est måy malåde avou çoula (L. Mahin). >> Fåt esse sûti po fé l' biesse: C' est nén åjhey di fé l' ci ki n' coprind rén a rén, dabôrd k' on sait bén di cwè k' i rtoûne. F. clairvoyant, intelligent, sagace, doué, perspicace, sensé, spirituel. 2. (tot cåzant d' ene idêye) k' a bén stî tuzé. I m' a dné on sûti consey (H. Forir). F. judicieux, sage, avisé, réfléchi, plein de bon sens. Disfondowes: sûti, èye; sûti, îye. Etimolodjeye: lat subtilem. rl a: subtil. | sûti, sûteye [o.f.n.] sûteye djin. Li Comission d' Brussele a lomé troes sûtis, po-z aler vey si les noû-Recsisses otrichyins respecten les Droets del Djin. F. sage. | sûteymint u sûteydimint [adv.] d' ene sûteye manire. I djåze et i scrît sûteydimint (H. Forir). F. intelligemment, habilement, adroitement, judicieusement. rl a: subtilmint. | sûtisté [f.n.] cwålité do ci k' est sûti, del cene k' est sûteye. On cnoxhe li sûtisté di l' olifant, do tchvå, do tchén (H. Forir). F. intelligence, sagacité, perspicacité, claivoyance, discernement, tact, bon sens. Disfondowes: sûtisté, sûtistè. Coinreces Payis d' Lidje.
suziner [v.s.c.] 1. chuchloter (dire åk tot bas, po k' on n' etinde nén bén). I n' fijhèt k' suziner leus deus. Dj' a schoûtè l' ri ki suzinéve. On doûs vint suzene si tchanson. Vos m' suzinîz "Dji vs inme", et po n' vos fé nou displi, dji responda: "mi ossu" (A. Maquet). Si dj' mousse e lét, Des vwès m' zuzinèt a l' oraye Ki dji m' mareye (M. Lejeune). Loukîz a: maltoner. F. chuchoter, sussurer, murmurer. 2. tchanter doûçmint (ene tchanson). Après ene hapêye di dansreye so plaece, il a ataké a suziner s' tchîf d' ouve: tot plin, tot plin des coplets, avou come on respleu (L. Hendschel). On dit eto: gruziner. F. chantonner, fredonner. Disfondowes: suziner, sussiner, zuziner . Coinrece payis d' Lidje.
suzrin, suzrinne I. [addj.] (v.v.m.) sovrin (metou so ene copete). rl a: sovrin. >> Freu Suzrin: hamtea di Freu metou so ene copete. II. [o.f.n.] (mot d' istoryin) el Moyinådje, mwaisse k' est o dzeu d' on signeur (si waslet), pask' i lyi a dné on fî. Li waslet diveut sacwants dvwers a s' suzrin, inte di zels, aler avou lu el guere. F. suzerain. Etimolodjeye: bodje latén "sus" (å dzeu), cawete -rin.
swale, swaye rl a: swele.
Swarlêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Suarlée, rebané avou Nameur; limero diyalectolodjike: [Na 56]; vî limero del posse: 5843; novea: 5020. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Swârléye. No di des plaeces di Swarlêye: Les Comognes; Morivå; Tertibu. Prononçaedje å 20inme sieke: Swârléye. Vîs scrijhas: Sorleez (1221), Sorleis (1238). Etimolodjeye: latén "Soril-iacum" (da Sorilius). | Swardjon [n.pl.] no d' ene plaece di Sint-Dni, e F. Try de Suarjon. Etimolodjeye: bodje Swar (no d' djin latén, riwalonijhî), cawete -ion.
swè-djhant [adv.] riwaitî come, mins ki ç' n' est nén l' veur. Les scolaedjes des efants estént, swè-djhant bråmint meyeus a Yalta (L. Mahin). Disfondowes: swè-djant, swè-d'hant, swa-dizant. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. soi-disant.
swele [o.n.] dinrêye avou on longou strin et on ptit fén grin, ki vént bén dins les pôvès teres (såvlon et schayisse), e sincieus latén, Secale cereale. E l' Årdene, dinltins, on n' magnive ki do pwin di speate u do pwin d' swele. Avou li strin d' swele, on fjheut des toets et des tchetoeres. On seméve sovint do swele dins les trucreyes. On dnéve do setch swele a respirer ås tchvås k' avént les brontches tcherdjeyes. On-z ecråxhive les coshets avou do swele (Jules Boulard). I n' magnèt k' do pwin d' swele et des canadas (J. Waslet). On fjheut des loyéns po loyî les djåbes avou do strin d' swele. Li pwin d' swele est pus macasse kel pwin d' frumint (P. Defagne). Po l' awousse, li fåtcheu esteut shuvou pa ses aidants ki rlevént l' djavea, el coûtchî so on loyén fwait avou do strin d' swele et î fé des djåbes (Georges Michel). On dit eto: rigon, waessin, blé, grin. F. seigle. >> Li swele voet voltî s' mwaisse eraler; u: i fåt kel swele vos voeye raler cwand vos l' avoz semé: I nel fåt nén rcatchî dtrop. >> Li swele ès seme dins l' poussire, eyet l' grin dins les broûs: El fåt semer cwand i fwait setch. >> fé pesteler l' swele påzès biesses: ancyinne tecnike ki replaecive li rôlaedje, po kel swele ki leve sitokele. Disfondowes: swèle, swale, swèye, swaye, swâye, swane. Vîs scrijhas: soille (1330), soile (1305). Etimolodjeye: patwès latén "secale" (minme sinse). Coinrece Payis d' Dinant, Eter-Sambe-et-Mouze, Bote di Djivet, Basse-Årdene.
swele-frumint [o.n.] croejhmint di frumint et di swele, ki rind dipus kel swele, mins est pus edurant kel frumint. On dit eto: triticaye. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje no (swele) + no (frumint), sol tcherpinte do mot sincieus "triticale", 2004.
swer [o.n.] alnute. Vos vénroz å swer. Diviè cénk eures å swer; i strénd e nosse marone (L. Bernus). rl a: bonswer, rl a: ersè. Disfondowes: swêr, swér, swâr. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "soir", 1800. | swerêye [f.n.] 1. shijhe. Ça a stî ene deure swerêye (J. Goffart). Les swerêyes estént si doûces k' on poleut end aler e purete disk' a bén tård (Guillaume Smal). 2. espectåke ki s' passe del shijhe, eneviè li ci ki s' passe di l' après-nonne, lomé matinêye. Li prumire feye k' i vna å Palace, il î dna trinte riprezintåcions; matinêye et swerêye tos les djoûs, troes seyances li dimegne (E. Sullon). Disfondowes: swèrêye, swèrée, swârêye, swârée. Etimolodjeye: bodje "swer", cawete -êye (çou k' gn a tins do swer). | swerinne [f.n.] 1. shijhe d' esté, k' on passe divant l' ouxh. Les swerinnes d' amon ses grands-parints lyi rivnèt e trûleyes, avou des hinêyes di bon four et l' soyete des crikions (J.P. Dumont). >> aler al swerinne, fé des swerinnes, passer les swerinnes: si mete a copiner avou les vijhéns, divant l' ouxh, al nute, e l' esté. Tos les djonnes coirs prindît l' arindjmint di soper al hapete et di vni å pî do tier passer les swerinnes tot ratindant l' grand Djam (M. Hicter). rl a: friscate. 2. swerêye, shijhe. Disfondowes: sèrin.ne., swèrin.ne. Etimolodjeye: bodje "swer", cawete -inne (termene do swer). Coinrece Hesbaye, Condroz et Hôte-Årdene.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.