û 1 rl a: ouy 1.

û 2 rl a: ouy 2.

û 3 rl a: oû.

û 4 rl a: u.

Ucîmont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ucimont, rebané avou Bouyon. Sipotaedje des djins: les Halinots (so plaece: Oulinots). Disfondowes: Ucîmont, Ucimont, Ûcîmont; Vîs scrijhas: Uciemont (1315). Etimolodjeye: gayel "uxo" (hôt), hôt mont; ricoprin come on no d' djin (avou rmetaedje d' ene cawete latene -iaca); rl a: Orcîmont.

ucumenisse [f.n.] codujhance eviè les rlidjons ki prêtche d' elzès respecter totes, et k' ele sayénxhe di s' comprinde n' ene l' ôte. Tot cåzant di tecses rilidjeus, dji m' a metou a ratourner l' Alcoran: si ça pout aidî a l' ucumenisse ! (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "œcuménisme" (minme sinse). | ucumenike [addj.] a vey avou l' ucumenisse.

ûjê rl a: oujhea.

ulê rl a: iyea.

Ulsonea, Ulsogna rl a: Hulzônea.

unk rl a: onk.

ureus, e [addj.] awureus, e. Co ureus l' ci ki mourt pol patreye k' a wangnî l' guere ! (P. Faulx). >> Ureus come Batisse: foirt ureus. Avou si belzè tchôde echêpe di grosse linne, Bolnîf, li vicant boulome di nive, ureus come Batisse, si rafeye di raler torade eviè l' Payis des Bolnîfs (ratourné pa L. Mahin). Disfondowes: ureus, eureus, e. Etimolodjeye: calcaedje do F. "heureux". | ureuzmint [adv.] awureuzmint. rl a: lacobén, vacobén. Disfondowes: ureus, eureus, e.

-urlin, -urlinne [cawete] cawete acawêye a on no, po: 1. li dimanant(e) en ene plaece; a) dins des vîs mots: Hevurlin, Maemurlin, Hemurlin, Bandurlin. b) dins des noûmots. Pweturlin, Herzegurlin. F. -evin. 2. li mwaisse (mwaistresse) en ene plaece, dins des mots skepyîs après 1900: tchesturlin, waiburlin. F. -elain.

-urnêye [cawete] cawete di valixhance (çou k' gn a dins ene sacwè), avou sacwants bodjes k' ont ddja sovint ene cawete. tchôdurnêye, platurnêye, tchapurnêye.

uro rl a: euro. Etimolodjeye: Calcaedje del betchete euro-, riwalonijheye pa rshonnance avou Ujinne. | uroçanse [o.n.] on cintinme d' uroliård. | uroliård [o.n.] (mot d' tos les djoûs) no walon del manoye europyinne. Disfondowes: uroliaurd, uroliyaurd, euroliyârd, ûroyârd. Etimolodjeye: bodje "liård" (no d' ene viye manoye del Walonreye), betchete uro- avou l' sinse "europyin", 1998.

ût 2 [o.n.] note di muzike, li ûtinme del game, ki våt li do del game do dzeu. Do, ré, mi, fa, sol, la, si, ût; tos les Flaminds, c' est des flayûtes.

ût-pîs [o.n.] (mot di fjheu d' rimeas) ver a ût pîs. Li boket a stî redjårbé al libe, a môde di ût-pîs, e rfondou walon. F. octosyllabe. | ût-pîtaedje [o.n.] fijhaedje di vers di ût-pîs. Li ût-pîtaedje rind mî li foice do racontaedje tradicionire itålyin. Li rimea a stî redjårbé al libe e rfondou walon, tot wårdant l' ût-pîtaedje del mwaisse-modêye.

Uwar [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Yvoir, divnou intité.

uzeu-amiståve [addj.] (mot d' éndjolisse) åjhey a s' endè siervi, tot djhant d' ene éndjole, d' on programe. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje tîxhon, calké sol tcherpinte di l' inglès user-friendly., avou l' addjectif amiståve, 2002.

va I. va co bén [advierbire] vola co bén. rl a: lacobén, vacobén. II. va ki [aloyrece] la ki. Twè, m' viyaedje, èm ricnoxhress ? Di mel, va k' i n' est nén trop tård, Por mi-z eraler, sol matén (Victor Georges).

Vâ rl a: Li Vå-so-Seure.

vå [f.n.] (v.v.m.) longowe schavêye fwaite pa ene rûxhlante aiwe. C' est l' pus bele vå di tot l' Tirol. Adon, il ont ralé avou leus grands tchapeas Viè des cråssès pasteures so les tienes, ezès vås, Avou des ôtes vijhéns k' elzès schoûtront låvå (J. Brel, rat. pa L. Mahin). Les efants del Vå alént cmincî ådzeu do Fond del Vå (E. Pècheur). On dit "li Ronde Vå", c' est paski l' Brissante Aiwe endè fwait cåzu l' toû (S. Fontaine). La, so l' crestea ki boute å mitan des deus vås Fén parey a li schrene d' ene viye adjeyante biesse; L' åbe a crexhou, foirt et vigreus, droet come èn I (H. Simon). rl a: målvå, avå, låvå, ravå, trevåtchî; rl a: valêye; rl a: Våmneute, Li Vå, Li Vå-Sinte-Ane, Li Vå d' Awosse, Li Vå-dzo-Tchivrimont, Li Vå-so-Seure, El Vå d' Xhavane, Enzivå, Nessonvå, Plinnevå, Rebievå, Ôrvå, Vietrivå, Virwinvå, Belvå, Bournivå, Lavervå, Bouzvå, Finvå, Djenvå, Atrivå, Nolevå, Remivå, Ôdinvå, Malivå. F. val, vallée. >> Li, al Ronde Vå (Disfondowes: ronde Vâ): plaece del Gléjhe. >> Å Fond del Vå: no d' ene plaece do Bork. >> Li Wé-z el Vå: no d' ene plaece di Viyance. >> Li flori Vå: (Disfondowe: Flori Vâ) no d' ene plaece di Havlandje. Disfondowes: vau, vâ, van. Etimolodjeye: latén "vallis" (minme sinse).

vacobén [adv.] lacobén. Vacobén k' les otos estént råles et ki l' tram ki rmontéve di Pwès, shofléve foirt et lontins å passaedje a nivo (E. Pècheur). rl a: awureuzmint, lacobén, va. F. heureusement. Etimolodjeye: mot d' acolaedje di viebe a l' imperatif (va) + 2 adviebes (co & bén).

vagonet [o.n.] batch di foite tole, monté so cwate rowes, ki va so ray, k' on s' sieve dins les cårires et les houyires. rl a: berlinne, galiot.

valet [o.n.] 1. gamén. Waite les ptits valets et les ptitès båsheles ki djouwèt ladrî. rl a: råpén, cårpea. 2. fi. C' est l' valet då Lucyin. >> C' est l' valet di s' pa: I s' codût come si pa, sovint nén d' ene boune manire. 3. (après èn aduzoe) atôtchaedje, assez deur, a ene djin (sovint èn ome u on gamén, mins eto ene båshele), ki va fok avou ls atouwants pronos "ti" et "twè". Ti m' prinds po kî, hê, ti, valet ? Oyi, saiss, twè, valet, ki dj' irè. Hê, valet, Mareye, randjîz vosse popene ! Esp. hombre! rl a: vårlet.

valeur u vali (v.m., nén codjowé) [v.c.] poleur amoenner ostant ki. F. valoir. >> i n' våt nén l' pwin k' i magne; (les cwate fiers d' on tchén; l' aiwe k' i cût ses oûs): i n' våt vormint rén. Loukîz a: rénnvåt. >> si fé vali: si vanter. Vos m' avoz dit k' vos savîz scrire, kécfeye bourdîz vs; vos vos fjhîz vali, motoit ? (L. Hendschel). F. se faire valoir. | valeur [f.n.] çou k' ene sacwè våt. C' est tos béns ki pierdèt d' leu valeur. F. valeur. | valixhance [f.n.] 1. çou k' on pout mete dins (ene sacwè). On nos a dné ene djate avou l' valixhance di deus veres a gote di sope, mins c' esteut del boune, hin. F. contenance. 2. valeur (çou k' ene sacwè våt). On schita, u pelote, c' est ene cwåte sins nole valixhance. F. valeur.

Våmneute [n.pl.] coulot d' Lidje, e F. Val Benoît. Etimolodjeye: rimagnaedje, a môde di l' accint lidjoes, di "Vå Bnoete" (Vå Bneute).

Vanole [n.dj.] no d' famile di Walonreye, ki si scrît, asteure, Van Orle, Van Oerle, Van Orlé, Vanrorlé. Etimolodjeye : no d' provnance: "D' Oreye" e flamind, pu rwalonijhaedje do flamind. Poirteu do no: Robert Van Orle.

vanrdi rl a: vénrdi.

vårén, vårene [o.f.n.] rénnvåt. Estô do schoûter, les våréns avént rbatou atote (B. Louis). Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe + prono coplemint.

vareuse [f.n.] texhou. Etimolodjeye: calcaedje do francès "vareuse", avou candjaedje do sinse.

vårlet [o.n.] 1. ovrî k' overe dins ene cinse, on tchestea. F. valet. 2. (imådjreçmint) onk ki n' a rén a dire. Si vos m' prindoz po on vårlet, vos vs marixhoz. 3. (mot di mnujhî) pîce do banc di mnujhî ki plake les bwès a travayî sol banc. Disfondowes: vaurlet, vârlet, valet.

vatche-e-vea [f.n.] cizete (coltchike). Vatche-e-vea sol Praireye Totes e bleuwès cizetes Gåre al vatche k' î brosteye L' esté est voye did ci (L. Mahin). Disfondowes: vatche-è-vê, vatche-è-vin, vatche-a-vê, vatche-a-vé. Etimolodjeye: mot d' acolaedje no + no avou divancete (vatche dins l' vea). Coinrece payis d' Måtche, do Bork, di Twin.

vatche-e-vea (Poirtrait hacné sol Daegntoele). Ôtès fotos: rl a: cizete, touwe-tchén, coltchike, pés-d'-vatche.

Li Vatchreye (so plaece Al Vatchriye) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lavacherie, rebané avou Sinte-Oude.

vayant, e [addj. & o.f.n.] djinti (eye), copurade: 1. k' overe bén. F. vaillant(e), courageux (euse). 2. k' a on bon caractere. rl a: binamé. F. gentil, aimable, sympa.

vé u vét [o.n.] (v.m.) (politicmint comifåt) boket do coir di l' ome et des måyes des biesses-ås-tetes, ki sieve a pixhî et a si rprodure. rl a: boulome, vedje, kekete, kete, cawe; rl a: mivé; rl a: vitolet, vitlote. F. vit, pénis. Etimolodjeye: latén "vectis" (djîsse, sipata).

Adjinçna des pårteyes (adjinçné pa L. Mahin).

vea [o.n.] 1. djonne del vatche, et ki tete co. Come c' est tinre, donwê, del tchå d' vea d' laecea. Dji va ariver; dji n' a pus k' a rabruver les veas (J. Marteleur). Cwand l' vea a skepyî, on l' sitreye po l' dispierter (J. Boulard). rl a: vatche-e-vea, rl a: veler. F. (jeune) veau. >> On vea coudpolin°. >> fé s' vea, diner s' vea: veler. Li vatche a dné s' vea; Gn a ene vatche k' est po fé l' vea. >> bén ti vas fé on vea: dijhêye a ene sakî ki s' fwait laid (come ene vatche ki fwait l' vea), divant åk di målåjhey, ene contråvisté. >> haetchî l' vea: aidî ene vatche a veler, tot saetchant l' vea avou ses mwins u avou ene veleuse. >> cotaeyî on vea: (mot d' cinsî, d' årtisse) cotaeyî l' vea dins l' velire, cwand il est moirt et k' on n' vout nén fé ene botnire (cezaryinne). >> taper l' vea: fordjeter. F. avorter. >> prinde come li schite ås veas: ariver tot d' on côp, k' on n' s' î atind nén, come les veas ki sont bén gaiys å matén, et k' ont li schite ey esse presse a crever al nute. L' amour, ça prind come li schite ås veas. >> molete di vea: cwatrinme potche do stoumak des veas, k' on-z eployive dinltins po fé prinde li froumadje. F. caillette. >> ene roye par vea: piceure po vey l' ådje d' ene vatche tot contant les royes a ses coines. >> boerler u: riboerler u: gueuyî come on vea: boerler u criyî foirt, come li ptit vea k' a fwin et ki boerlêye après s' mé. F. tempêter, brailler. >> braire come on vea: a) gueuyî foirt; b) tchoûler toltins. >> Il a etindou braire on vea u: il a oyou boerler on vea, mins i n' sait nén dins ké ståve: il a oyou dire ene sacwè, mins i n' sait nén cwè å djusse, et i ndè cåze come s' i såreut et sayî d' vos endè rmostrer so l' sudjet. F. s'avancer sans savoir. >> Si on-z ôt boerler on vea, c' est k' li ståve n' est nén vude; u: Cwand on cåze d' on cabolé vea, c' est k' il a des taetches: si on raconte ene sacwè so ene sakî, c' est k' i gn a do veur divins. Franwal: ahåyant po: Il n'y a pas de fumée sans feu. >> On vea ki boet bén n' mindje nén; u: li vea ki tete bén, n' magne waire: dijhêye a on boeveu. >> on here tant on vea k' al fén on l' fwait boere: i fåt aveur del pacyince, et on-z avént a ses såmes. >> esse riletchî (eye) come on vea k' a deus més (meres): esse todi bén prôpe. Franwal: ahåyant po: propret, tiré(e) à quatre épingles. >> Dinez a boere å vea !: a) dijhêye po fé taire on boerleu, tot lyi payant on vere. b) po balter on mwais tchanteu. >> sitåré come on vea: sitindou (owe) al tere, fén mierlong (fene mierlongue), come li vea noû-skepyî ki saye di s' lever, et ki tchait a tere. F. étendu(e) par terre. >> Ene vatche n' î ricnoxhreut nén s' vea: po dire k' i gn a on disdut d' tos les diales, ki totafwait est cou dzeu cou dzo. rl a: troye. Franwal: ahåyant po: désordre indescriptible. >> i mourt (u: i gn è creve) ostant d' veas ki d' vatches: on mourt a tote ådje; on n' conoxhe nén ni l' djoû, ni l' eure di s' moirt (gn a bråmint des ptits veas ki crevèt di li schite, et di ds ôtes maladeyes). 2. åmea. Il ecråxhèt todi on vea. rl a: teteu; vatchot. F. veau, taurillon. >> magnant vea: vea k' a ddja yeu del yebe a magnî, et ki s' tchå est rodje, eneviè on blanc vea. ki n' a yeu k' do laecea. F. veau à l'herbe. >> loyén d' vea: coide po-z elaxhî les veas, sins les stronner. rl a: laxhe, loye-cô. >> såvadje (u: waeraxhe) come on vea k' a cassé s' loyén: foirt såvadje. >> aprester l' loyén dvant l' vea: si mådjiner des belès sacwès, dabôrd k' on est lon d' esse seur k' ele vont ariver. Franwal: ahåyant po: vendre la peau de l'ours. >> I fåt set Djôzef po saetchî on vea foû d' on ståve: i fåt set foirts omes, ca les veas ki vont rexhe do ståve po aler ås tchamps pol prumî côp, u po-z esse tcherdjîs po vinde, i sont foirt waeraxhes. >> rôguea des veas: maladeye des veas ki rôguièt cwand i cmincèt a magnî do gros four. F. laryngite. >> djouwer a pelé° vea: djouwer al bataye (djeu d' cwåtes); rl a: pelé cokea. >> S' i ramasse on vea d' ôr, il årè des fenès pates: dijhêye po onk ki furleye les cwårs, u ki n' boute nén. Franwal: ahåyant po: Il ne fera jamais fortune. >> Çou k' l' amour fwait fé, sapinse li feme ki rabressive si vea: sapinsté, po balter les cis ki sont-st amoreus. >> Il a todi l' aiwe a l' boke, come on vea k' a des viers: dijhêye po onk k' a todi håsse di magnî, come les veas k' ont des viers, ki n' sont måy ripaxhîs. 3. djonne des såvadjes roemiants. Li vea del bixhe, on l' lome li fan, li vea del gade di tchivroû, li gadot. 4. vea d' harin: laecea d' harin (ki rexhe do pexhon, come on vea rexhe d' ene vatche). F. laitance. 5. biesse (come traitaedje po ene djin). >> grand vea; sot vea: grande biesse, båyåd. A l' grand vea k' c' est d' ça ! F. niais, nigaud, godiche, hurluberlu. >> li ci k' est vea, c' est po èn an, mins l' ci k' est biesse, c' est po todi: risponse d' ene sakî k' on traite di vea. >> I s' prind po li rwè des veas, ey i n' est nén co l' captinne des pourceas: c' est ene grande biesse ki vout fé di s' nez. >> on lourd vea ki n' si sait rmouwer: on gros londjin. F. lourdaud, étourdi. >> On lyi frè dipus d' oneur k' a on vea, on l' eterrè avou s' pea: dijhêye po onk k' est moirt et k' on-z etere sins l' rigreter. 6. cur d' åmea, foirt tinre, di meyeuse cwålité ki l' cur di vatche. C' est des solés avou des epegnes di vea. 7. (po rire, djeu d' mot avou "vea d' måss") sakî skepyî tins do moes d' måss. 8. (mot d' texheu) tours di fis ki ridèt evoye dins ene sipoûlêye; (on dit adon ki li spoûle vele). 9. laid tour, niche côp. F. fourberie, sale coup. >> il a yeu rade fwait s' vea: a) il a yeu vite fwait s' laid côp. b) i n' a nén fwait long feu (çou k' il aveut metou so pî n' a nén duré lontins). >> fote ès vea; u: leyî s' vea: kimincî èn ovraedje, pu l' leyî la. >> aler rcweri s' vea: ricmincî tolminme ci ovraedje la. >> raconter s' vea: dire ses screts mawets a des cis ki n' vos schoûtèt nén. F. accoucher de confidences. Disfondowes: vê, vé, vin, via. Pc. viô. Etimolodjeye: latén "vitellus" (minme sinse). | Vea [n dj] 1. dizo l' disfondowe "Vê", espot des dmorants di Mont-dlé-Oufalijhe, Nåwinne, Crepe (hamtea di Spå), Mårveye (hamtea d' Wardin). 2. dizo l' disfondowe "Via", espot des dmorants di Lodlinsåt, di Tuyî.

<== Vea djusse sikepyî (poirtrait saetchî pa P. Otjacques); Les Veas, c' est les dmorants di Lodlinsåt (dessinaedje da Michel Baguerius). =>

veas d' måss [o.n.t.pl.] grosse walêye, pacô avou des gurzeas, k' i nd a bråmint e moes d' måss. Il åreut bén plou, jourdidiè, Avou ces liårds la, S' atchter ene nouve camuzole Por lu s' waeranti des veas d' måss Et des bikets d' avri (G. Spirito). rl a: biket d' avri, schoice-vea. F. giboulée (de printemps). Disfondowes: vê d' mârs, via d' mârs', via d' maus', vê d' mås'.

vèchau rl a: vexhåd.

Vedrén [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vedrin, rebané avou Nameur.

vef, veve [o.f.n.] li ci (cene) k' a pierdou si feme, si ome. Tchofile aveut dmoré vef, a l' nexhance di si djermale (E. Benoit).

veler [v.s.c.] 1. fé s' vea tot djåzant d' ene vatche, d' ene bixhe, evnd. Nosse vatche asmete, ele va veler. Elle est lådje del croejhlire, ele velrè åjheymint. Ele ni velrè nén co cisse nute ci. F. vêler, mettre bas. 2. (imådjreçmint) a) esse plin et schirer, tot djåzant d' on saetch. Si t' metes co vint kilos dins ç' saetch la, i velrè. rl a: bôgyî, siclefer. F. s'éventrer, craquer, se déchirer. b) (vî mot d' cinsî) mostrer come on gros vinte et crouler, tot cåzant d' ene tcherêye, d' ene moeye di four. Li moeye a velé. Li tcherêye a velé. rl a: waguer. F. s'éventrer, culbuter, crouler, s'affaisser. c) aveur si tcherêye k' a croûlé tot djåzant d' on cinsî ki tchereye å four. Dj' a velé avå lès voyes (ramexhné pa J. Haust). d) (mot d' texheu) piede ses tours d' fi, tot djåzant d' ene sipoûlêye. 3. (rabaxhant) fé èn efant, k' a on laid caractere. rl a: må-velé. Disfondowes: vêler, véler, vêlè, vélè. Etimolodjeye: viebe erîlé fwait sol bodje "vea"; rl a: peler, resteler. | velêye [f.n.] 1. vatche ki vént d' fé s' vea. >> frisse velêye: ki vént djusse di veler. >> touma des velêyes: (mot d' årtisse) five di laecea. | velaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "veler", copurade: 1. fijhaedje do vea. Vosse vatche a-t ele yeu on bea velaedje ? Dj' avans yeu on velaedje cisse nute ci. F. vêlage, mise-bas. 2. råyaedje d' on saetch fén plin, croulaedje d' ene tcherêye, d' ene moeye. F. rupture, déchirure, écroulement, culbute, affaissement, éventrage, ouverture. Disfondowes: vélâdje, vêlèdje, vêladje, véladje, vinlèdje. | veleuse [f.n.] usteye des cinsîs et des årtisses po saetchî l' vea. Les viyès veleuses, c' esteut on basti d' bwès, avou ene lunete k' on mete siconte del nateure, et on bôriket di l' ôte des costés, et des tressons agritchîs å bôriket d' on costé, et après les pates do vea di l' ôte costé (L. Boulard). Disfondowes: vêleuse, véleuse.

velire [f.n.] matrice del vatche. rl a: coshlire, polinire. F. matrice, utérus. >> Li vatche s' a metou l' velire foû: ele s' a forbouté. F. renversement de matrice. Disfondowes: vêlire, vélîre (vélêre, véliêre, vélière). Etimolodjeye: sustantif "vea", cawete -ire. Coinrece Lidje Årdene. | velî, velresse [o.f.n.] gamén, gamene, grande djin ki wåde les veas. Disfondowes: vélî. Coinrece Payis d' Tchålerwè.

	Li fime d' on veleadje: (1) saetchî; (2) i pasrè !; (3) il est foû, apus k' i dmore astok ås flancs; (4) li pinde pås pates do drî, et l' dispierter avou del froede aiwe; (5) li leyî letchî di s' mame (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).

<= ene veleuse; bouter l' velire foû => (poirtraits saetchîs pa L. Mahin).

Velinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Velaine-sur-Sambre, rebané avou Sambveye. Dins nosse payis d' Fosse, les bateus al machine, c' esteut sovint les Dowé d' Leve, do costé d' Velinne, dilé Bierwåd (G. Michel).

veloûte [f.n.] (mot d' houyeu) pitite faxhene k' on meteut so les wådes do toet del taeye po n' nén k' i mintêye. On dit eto: hourete.

vèmion rl a: vier \ viemon.

vene [f.n.] 1. pitite astantche, avou des trôs po leyî passer l' aiwe mins nén les pexhons, metowe sol costé d' ene rivire, po distourner ene pårt di l' aiwe eviè on bî d' molén. 2. (stindaedje) astantche so on canå ki l' aiwe passe pa padzeu. 3. (pl.) (ristindaedje ehåyî) sistinme di batchs po spurer les mannetès aiwes et les rtaper el rivire; (franwal) noûmot consyî po "station d' épuration"; Il ont metou des venes po repeurer les måsseyès aiwes do zônigne.

vene: Ene vene so l' Aiwe-di-Lesse (fotografiaedje pa L. Mahin)

vénrdi [o.n.] cénkinme djoû del samwinne, li shijhinme po les Djwifs et ls Arabes. On dit eto: divénr. >> Vénrdi Sint u Bon° Vénrdi; u Peneus Vénrdi: Vénrdi dvant Påke. >> li djalêye do vinrdi sint ni fwait pont d' toirt ås fleurs: viye croeyance. Disfondowes: véⁿrdi, vinrdi, vêrdë, vanrdi, miersipepieuzmint al Mape ALW 3.44. Etimolodjeye: latén "dies Veneris" (djoû da Venus, diè des Romins), avou raplacaedje tîxhon "Veneris dies" (Venusse-djoû).

vepes [f.n.t.pl.] (rilidjon crustinne) priyires k' on dit del vesprêye, dins les moustîs et dins les pårotches li dimegne. C' est l' prumire priyire del djournêye. Pupont d' vepes, pupont d' salut: ça on l' sait ddja dispu lontins (Emile Gilliard). On dit eto: priyires del vesprêye. >> vepes di Glaireuse, di Martili, evnd.: tchanson comike inte deus djins, a môde di psåme ene feme ki dmande cwè e francès et si valet ki respond e walon; tos ces viyaedjes la n' avént pont d' eglijhe. >> c' est co pé k' les vepes di Tåverneu: dijhêye po onk ki djåze bråmint, po on dinner ki n' è finixh nén. Disfondowes: vèpes, vëpes. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. vêpres.

veråt I. [o.n.] måle do pourcea. On-z a miné l' troye a veråt. rl a: godi. II. veråt, e [o.f.n.] djin nén comifåt. A l' veråt k' c' est d' ça ! A, l' veråte ki c' est d' ça ! A, l' laid veråt !; A, l' niche veråt ! rl a: godi. III. [mot-criya] dene l' epinse d' admiråcion, d' emerviymint, di sbarmint: Ah veråt, ti, il a roté les 20 km so 3 eures ! Oyi, veråt, ki dji su binåjhe. Pondants eyet djondants: "veråt" s' eploye voci come "mon Diew!" et sereut li dmanance do l' adoraedje do singlé, emon les gålwès. Disfondowes: vèraut, vèrât, vèrat. Sinse 2 & 3: coinreces Basse-Årdene.

verbok [o.n.] 1. diale lodjî dins on bok. 2. cok d' awousse. Ele schoûte les gros verboks ki fjhèt tchîpyî leus rexhès pates (J. Calozet). Disfondowes: verbok, verbouk.

verdåsse [addj.] di coleur blanc-vete. Disfondowes: verdasse, verdausse. Etimolodjeye: bodje latén "viridis" (vert), cawete -åsse. | verdeure [f.n.] 1. cwålité d' on tchamp, d' on payizaedje tot vert. On s' a stî pormoenner dins l' verdeure. 2. plante k' on-z ahive dins les cotjheas (djårdéns), po magnî les foyes, li buk, u les raecinêyes. Dji vs a fwait ene boune sope ås verdeures. I n' magnive pont d' verdeures, ki dins l' sope. Ele moenne ses verdeures å martchî. rl a: djote, legume, yerbêye. F. légume. Ingl. vegetables. Esp. verdura. Disfondowes: verdeure, verdeu.

vêrdi rl a: vénrdi.

verdire [f.n.] oujhea del famile des tcheutches (frindjilidîs) k' a des verdåssès ploumes sol vinte, et ene djaenåsse cawe, e sincieus latén Chloris chloris. On dit eto: vete linete, djaene linete, vert linet, djaene linet. (gros) vert. F. verdier. Disfondowes: vèrdîre, vêrdîre, vèrdière, vèrdiére, vèrdiêre, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.64. | verdî [o.n.] verdire. Disfondowes: vèrdî, vèrdi, vèrdiè.

vere 1 | verkin [o.n.] hûfion (pitit vere a gote). Di tinzintins, dji rlope on ptit verkin (R. Viroux). Après les ptits verkins, gn a bråmint ki berlondjèt; elzî fåt tot li tchmwin (E. Dumont). Etimolodjeye: bodje "vere", cawete raptitixhante -kin.

vere 2 [f.n.] pactêye di linne tondowe a ene berbis. I n' mi rindeut nén les veres di linne di mes berbis. rl a: divere. F. toison. Disfondowes: vêre, vâre. Etimolodjeye: latén "vellus" (minme sinse ?). Coinrece Grand Payis d' Lidje.

vergla rl a: waergla.

veritåve [addj., padrî u padvant] 1. (metou padrî) ki c' est l' veur, tot djåzant d' èn etrevén. C' est ene tchôze di veritåve K' il a ouy nexhou dvins on ståve (Noyé walon). F. vrai, véritable, réel. 2. (metou purade padvant) ki ci n' est nén on fås, tot djåzant d' ene sacwè. I gn aveut foû d' zels des veritåvès gazetes, ki djåzént come des årmonaks, et å corant d' tot çou k' s' aveut passé inte di Mouze et d' Aiwe d' Oûte (J.P. Dumont). Li voye di tere divneut la ene veritåve trouflire, et les rowes del tcherete s' efoncît e wachisse (P. Renson). Bref, on åreut dit del veritåve pea come do vroûl (R. Dambly). C' esteut-st on veritåve adjeyant (M. Hicter). F. vrai, véritable, authentique. Etimolodjeye: riwalonijhî calcaedje do F. véritable (avou eployaedje del cawete -åve).

Vergniye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vergnies, rebané avou 6440 Fritchapele; limero diyalectolodjike: [Th 56]; vî limero del posse: 6572. Ortografeye walone oficire pol posse: Vèrgnî. Nos d' plaeces: Les Aiwîs. Istwere: rl a: Barbinçon. Etimolodjeye: latén "Verinicae" (da Verinius).

veroûle [f.n.] bague di fier k' on-z amantche sol mantche do flayea, del få, popoleur emantchî ôte tchoi dsu. F. virole. Etimolodjeye: latén "viriola" (minme sinse).

vert (omrin, divant cossoune), vete (omrin divant voyale, femrin) [addj.] coleur di l' airdiè, ki c' est l' maxhêye di djaene et di bleuwe coleurs. rl a: verdåsse, raverdi. >> pitit vete ome: mårsyin. Disfondowes: vèrt, vèt', vêrt (omrin), vète (femrin). Etimolodjeye: latén "viridis", minme sinse.

vert-di-gris [o.n.] kimon no do prodût di l' ocsidaedje do keuve.

ene trompete plinne di vert di gris (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

verzin [o.n.] 2. smince des biesses rl a spieme, sminçon.

verziner [v.s.c.] s' ocuper d' totes sôres di cayets; tot bodjant d' plaece a tchaeke côp. II. [v.c.] tuzer sins miner s' tuzaedje. Leyoz m' verziner mes babuzes (A. Gauditiaubois).

vesprêye [f.n.] 1. boket del djournêye ki va di cwate cénk eures disk' a solea djus. après-cwatre-eures F. fin d'après-midi. >> sol vesprêye, viè l' vesprêye: al vesprêye. On-z aléve pormoenner al vesprêye. Nos ndirans disk' addlé yeusses al vesprêye (J. Coppens). Dji vénrè al vesprêye. Il ont-st arivé al vesprêye. Dj' irè såcler l' corti al vesprêye. C' est la ki dmwin al vesprêye, sol rond d' soyoere, les djonneas vont danser (E. Gillain). On dit eto: a l' avesprêye, al nute, å niût. F. au soir, en fin d'après-midi. >> al vesprêye tote basse: u >> al tote vesprêye: tins do coûtchaedje do solea. On dit eto: a l' anuti, al brune, brunete. F. au crépuscule, à la tombée de la nuit, à la nuit tombante. >> priyires del vesprêye: priyires k' on dit al vesprêye dins les abeyes et les moustîs. 2. (coinreçmint, el Basse-Årdene) après-nonne. >> tote li vesprêye: tote l' après-nonne. >> del vesprêye, tins del vesprêye: di l' après-nonne. F. dans le courant de l'après-midi. Disfondowes: vesprêye, vièsprêye, vièspréye, vespréye, vesprèye, vièsprée, vesprée; Gm. vèprâye, Tch. vèprée. Etimolodjeye: latén vesper (anuti). | di vesprêye [addjectivire] ki rexhe al vesprêye tote basse, et bodje bråmint par niût, tot djåzant di sacwantès biesses. F. vespéral, crépusculaire.

vesse [f.n.] gaz k' est dins les boyeas, et k' ode mwais, ki rexhe tot d' on côp, sovint avou on brut. On dit eto: pete. F. pet, vent. >> elle a ene vesse må tournêye: dijhêye d' ene djin k' est mwaijhe et k' on n' sait nén pocwè. >> po ene vesse må tournêye: po on rén. Enute, po ene vesse må tournêye, i vont å docteur. F. à la moindre peccadille. >> aveur todi pete u vesse: esse todi malåde, mins kécfeye nén des vraiyès maladeyes. F. tempérament maladif. | vessete [f.n.] hisse. Cwand l' Andje do cir a vnou djåzer ås bierdjîs, il ont yeu l' vessete (L. Gillet).

Vesse rl a: Aiwe-di-Vesse.

vesse di leu [f.n.] blanc tchampion, nén magnåve, come ene poere a l' evier ki fwait del poussire cwand on rote dissu, come si ç' sereut ene vesse, e sincieus latén Lycoperdon; Lussimbordjwès: Wollefschwamm. >> pinser mete si mwin so on tchampion et l' mete so ene vesse di leu: aveur ene coûte djoye. F. être déçu.

vét rl a: vé.

vèt' rl a: vert.

vete rl a: vert.

vete-glaece rl a: waerglaece.

veterinåre I. [o.n.] årtisse (docteur des biesses). Li docteur å veterinåre: Diewåde, docteur des biesses; l' ôte li rplaker: bondjoû, biesse di docteur. Il a ddja atchté totes les ahesses di veterinåre. II. [addj.] ki rwaite les veterinåres. Dins m' mestî (dji so-st årtisse veterinaire), on-z a pacô l' ocåzion di rescontrer des frés d' mestî ki s' ocupèt des coûsses di tchvås (L. Mahin). >> medcene veterinåre: situdes po-z esse veterinåre. rl a: årtisyince.

veule 2 [addj.] ledjire, tot djåzant d' ene tere. On dit eto: hole. F. meuble.

veumion rl a: vier \ viemon.

vevî [o.n.] basse d' aiwe metowe dirî ene astantche (avou on glindisse) po-z î aclever des pexhons. F. étang, vivier. >> vevî pexhrece: vevî wice k' i gn a des djins ki vnèt pexhî , tot payant. Dji m' aveu riscolé dins les pexhons, et monté des vevîs pexhreces (L. Mahin). F. pêcherie, pisciculture. >> vevî scolrece: vevî assonré po les scolîs vey totes les plantes et les biesses d' on vevî. F. mare pédagogique. >> Rowe do Grand Vevî: no d' rowe do Banbwès. So l' astantche dilé l' Grand Vevî, I m' a dit "Fwè d' on vî coirbå, Dji n' irè pus a Sint-Djuråd" (R. Viroux). Disfondowes: vèvî, vivî, vuvî, vëvî. | vevrea [o.n.] pitit vevî. Disfondowes: vèvrê, vèvia.

vexhåd I. [o.n.] 1. biesse a tete, magneuse di tchå, del nindje des bascoletes, 20 a 30 cm di long; e latén sincieus: Mustella putorius. Les vexhåds vikèt ttossu bén dins les vîs hangårds et dins les tas d' xhinete; pa des côps, i vnèt ås oûs, mins s' n' atakèt i po dire måy les poyes (L. Mahin, Ene Båke). Mes poyes ni ponèt pus, ubén c' est on vexhåd ki m' hape les oûs (J. Wisimus). Les djins sont ki s' dismoirçulèt, waeraxhes come des såvadjès biesses, come les vexhåds k' touwèt totes les poyes do poli, et ndè mindjî fok ene (G. Spirito). Dj' a ene poye a-z acover Et l' vexhåd mel vout haper (rime-rame ramexhné pa J. Calozet). rl a: mådrai. F. putois. >> si fé ploumer come on vexhåd: si fé bate (ås cåtes, evnd) et, sujhanmint, piede tos ses cwårs, et si rtrover come on vexhåd k' on-z a schoircî. F. se faire battre à platte couture, se faire dépouiller de sa mise. >> criyî come on vexhåd, u: ahouler come on vexhåd, u: boerler come on vexhåd k' on lyi a rotè so s' cawe: gueuyî foirt. I tchantént et i xhuflént come deus bouvreus et l' Vessoude ahouléve come on vexhåd (G. Lucy). Åy, c' est mi, mins ni creye nén come on vexhå ! Va purade cwê li ptit Batisse (G. Lucy). F. crier come un putois. >> malén come on vexhåd: foirt malén. >> noer(e) come on vexhåd: tot(e) mannet(e). Elle a rintré noere come on vexhåd (M. Vray & A. Balle). >> sinte li vexhåd: flairer (sinti mwais). >> Bate et bate al Sint Linåd; Cawe di vî vexhåd: rime-rame des efants ki batént les coxhes di havurna po fé des canabuzes (ramexhné pa J. Thiry). II. vexhåd, e [o.f.n. & addj.] 1. malene djin, ki tire todi bén s' plan. N a nén pus vexhåd k' lu (J. Coppens). F. rusé, futé, renard. >> des iy di vexhåd: des ouys ki mostrèt k' ene djin est malene. F. des yeux malicieux. >> avou del pacyince, on-z atrape bén les vexhåds: djeu d' mot so les deus sinses di vexhåd. 2. (traitant) onk, ene ki vesse mwais, ki flaire, k' est mannet. A l' måssî vexhåd! F. puant(e), souillon. Disfondowes: vèchaud, vèhâd, vèhad, vèchad, vihaud, vichaud, vëchaud, vihad, vèhyad, vichad, wihaud, wihâd, wihad, wihyad, wichad, vichaud, fichaud, fèchaud. rl a: vexheu. Etimolodjeye: latén vissio (flaireur, mwaijhe nodeur), cawete -åd; tz a: flamind "visse" (minme biesse). | vexhêye [f.n.] 1. çou k' gn a dins les glandes do vexhåd, k' i låtche cwand k' il est stindou, et ki node mwais. 2. (pa stindaedje) bigå ki s' fwait cwand l' aiwe di plouve passe so d' l' ansene. Il a ecråxhi ses tchous avou del vexhêye (Deprêtre & Nopère). 3. (pa stindaedje) tchaplet d' hagnantès paroles. >> vudî si vexhêye: låtchî ene flouxhe di hagnantès paroles. Li pus mwaijhe sôre di tchafiåds, c' est les beguiåds paski ça deure pus lonmint por zels vudî leu vexhêye (C. Staquet). Franwal: ahåyant po: vider son sac. Disfondowes: fichêye, vichêye, vèchêye, (vèhêye). Etimolodjeye: bodje vexh (di vexhåd), cawete -êye (valixhance). Coinrece Payis d' El Louvière. | vexhådlire [f.n.] cep ås vexhåds. F. piège à putois. Disfondowes: vècholîre, vèchaulîre, (vèchaudlîre, vèhaudlîre, vèhâdlîre). Coinrece Årdene nonnrece. | vexhåder [v.s.c.] fé des afés ki n' sont nén netes, si cdure droldimint. F. tremper dans des affaires douteuses, avoir un comportement étrange. | vexhådeu, vexhådeuse u vexhådresse [o.f.n.] onk, ene ki s' codût drole, nén foirt ognesmint. F. individu louche, suspect. Disfondowes: vèchoteu, vèchaudeu, (vèhaudeu, vèhâdeu). Coinrece Tchestrolet.

vexhåd: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

vexheu [o.n.] 1. vexhåd. 2. ome disguijhi dins ene viye uzance di l' Årdene. >> tchessî l' vexheu: uzance disparexhowe diviè 1930; li mårdi del dicåce (a plaeces li mårdi d' Påke, a Måmdey, li mårdi do cwarmea), gn av' èn ome (li vexheu) ki meteut ene pea so s' dos et s' tchaborer s' vizaedje, et tourner l' viyaedje avou l' djonnesse ki sujheut, tot fjhant les cwanses d' el tchessî, po priyî les cmeres, et ramasser des dorêyes; après, soeye-t i k' i magnént les dorêyes tertos eshonne (dinltins), soeye-t i k' il alént dansî (dins l' eter-deus-guere). Disfondowes: vèheu, vèhyeu, vècheu, vèchè, viheu, wiheu. Etimolodjeye: bodje vexh (di vexhåd), cawete -oe dizo les disfondowes d' Årdene: -eu & -e. Coinrece Hôte Årdene & payis d' Bastogne.

vexheu: vexheu dins ene uzance come li cene del tchesse å vexheu do mårdi del dicåce e d' l' Årdene, li mårdi del fiesse do bedot, o Marok.

vey (codjowaedje) [v.c.] prinde consyince d' ene imådje. rl a: vir, voere. >> vey clair: comprinde. Dji voe clair dins vosse djeu. >> vey clair e si schiele: awè ctapé tos ses cwårs et n' awè pus minme po fé ene sipesse sope. Croejhete divant on viebe a prono, on n' repete nén l' prono: Dj' els a veyou bate come des tchéns. Coinrece walon do Lvant, do Mitan eyet d' Nonne.

vey divant [vierbire a coplemint] (mot d' éndjolisse) vey ene copeye sol waitroûle di çou ki va esse imprimé, u çou ki va esse metou so on sierveu. | voeyaedje-divant [o. sustantivire] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol vierbire « vey divant ». Ingl. preview. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje (no d' fijhaedje d' ene vierbire), 2005.

vey evoye [v. a spitron a coplemint] vey (ene sakî) endaler. Noyé fwait ses arveys a tos les moennes k' end ont gros del vey evoye (E. Pècheur).

vey li djoû [vierbire s.c.] sikepyî. Tchantchès a veyou l' djoû, sorlon s' camaeråde Djihan Bosly, on pô dvant l' cwénze d' awousse di l' an set cint septante, inte deus pavés do pont Sint-Nicolai (J.D. Boussart). On dit eto: vini å monde, nexhe. F. voir le jour.

vey voltî [vierbire a c.] awè d' l' amour, di l' amisté po ene sakî. Dji n' a nén co trové l' cene ki dj' vôreu d' leye des efants, Sinon k' c' est l' cene ki dj' voe voltî, Ca dji vs voe voltî, vos, Eternité ! (Nietsche, rat. pa J.P. Hiernaux). | vey-voltî [o.n.t.pl.] coplimints. Li grand Châles finixheut todi ses letes pal formule: "avou toplin des vey-voltî". Pl. des vey-voltî. F. amitiés. | veyou-voltî, veyowe-voltî [o.f.n.] li ci (cene) k' on voet voltî. Comint çk' on fwait cwand l' breyoe sûne, can l' schô d' nosse mame nos emacrale cwand, rapetachant ses plaijhis, el tchå pîle et peye après ses veyous-voltî (D. Trempont). F. être aimé. Disfondowes: vèyou-voltî, vèyowe-voltî; vèyu-voltî, vèyûwe-voltî; vèyou-voultî, veû-vlètî, vû-vlatî.

veyanmint ki [aloyrecire] poy ki. Veyanmint k' i m' a minti, dj' n' lyi dirè pus rén. F. puisque, vu que, étant donné que. Etimolodjeye: fwait sol pårticipe prezintrece do viebe vey.

veyåve [addj.] ki pout esse veyou. rl a: nén veyåve. F. visible. L' accint do vî pårler walon d' Grå-Fayi mostere on foirt rôlaedje des R, nén veyåve dins l' sistinme di rashiaedje Feller. Basti on scrît lingaedje ki sereut l' minme po tertos, ça sereut come diner on coir a tot çou ki nos rashonne; rinde veyåve dins li scrijhaedje les fondmints k' tos nos pårlers sont bastis dsu (L. Hendschel). | veyåvisté [f.n.] cwålité, situwåcion di çou k' est veyåve. Mete des plakes di rowe e walon dinreut ene pus grande veyåvisté å lingaedje.

veye 1 [f.n.] 1. termene inte li skepiaedje et l' moirt d' ene djin, d' ene biesse, d' ene plante. rl a: viker. rl a: vicåreye, vicaedje, vicant, vicance. F. vie. 2. boerlêyreye, disdut, deram. rl a: vicåreye. F. tapage, chahut, chambard, potin. >> moenner ene veye; u: fé l' veye: boerler so ene sakî, u djoyeuzmint e binde, u tot disrindjant les djins. Disfondowes: vèye, viye, vîe.

veye 2 [f.n.] gros viyaedje k' a sacwants droets administratifs k' on ptit viyaedje n' a nén; el Moyinådje, c' esteut on tite. Li boune Veye di Hu. F. ville. Disfondowes: vèye, vîye, vîe, vaye, vile.

veye 3 rl a: viye.

vî, viye [addj.] 1. k' est dins l' dierin boket di s' veye, tot cåzant d' ene djin, d' ene biesse, d' ene plante. On vî ome; ene viye vatche; des vîs tchinnes; des vîyès hesses. rl a: aviyi. >> vî scorion, u: viye gueuye, u vî stok, u vî stoumak, u: vî strouk, u: vî nuk: atôtcha po on bon soçon. 2. k' a stî fwait divinltins, et k' on n' fwait motoit pus. On vî meube, ene viye oto. >> vî sistinme, viye môde: manire di fé come divinltins. Dj' inme co mî l' vî sistinme. Dji fwai co come al viye môde. >> Vî Sistinme: måke di peket. 3. k' a egzisté do tins passé. I ramasse les viyès manoyes. rl a: ancyin. >> vî papî: documint do vî tins. rl a: vîs-papîs. >> Vî Payis: manire di lomer l' Walonreye, po les Walons do Wisconsin. I n' croeyeut nén k' å Vî Payis, il avént ddja des tårmakêyès voyes (ramexhné pa F. Lempereur). >> vî walon°, vî francès°. >> vî scrijha: rl a: sicrijha. >> vî tchinisse°. >> do tins do vî Bon Diu°; u: do vî Hinri°. Disfondowes: vî, vîy, viè; vîye, vîle, viye, vîhe, vîhye, vîche, vîe, vièye. | viyreye u vizreye [f.n.] vî tchinisse. La lontins k' ces tchambes la ni siervèt pus; on-z a tchôkî des meubes et des viyreyes didins (E. Gilliard). Disfondowes: vîjrîye, vîzrîe, vîrèye, vîzrèye.

vî djonne-ome, viye comere u viye djonne feye [o.f.n.] onk (ene) k' a passé l' ådje do mariaedje et ki n' s' a nén maryî. F. vieille fille, célibataire endurci. Puriyal: des vîs djonne-omes, des des viyes comeres, des viyes djonnes feyes (sins cawete do femrin pluriyal -ès). Elle ont dmané viyes comeres.

li Vî Hinri (ene miete po rire) li Bon Diu. Å coron, t' as l' vî Hinri Dou çki ttafwait va rmoussî; C' est lu k' metrè l' dierin fion; Adon, l' djoû s' levrè podbon (V. Georges). Cwand on-z est pol Laid Wåtî, c' est k' on-z est presse a rmete si åme a Vî Hinri (F. Nyns). >> do tins do vî Hinri: do tins di vî bon Diu, dins l' vî vî tins. Cwand do tins do Vî Hinri, l' årmêye di Rome s' a rindou mwaisse do payis, c' esteut des droets cuzéns da nosse, des Celes, k' î dmorént (J.P. Dumont). Etimolodjeye: ricomprindaedje des letes k' i gn a so les bons dius: I.N.R.I., e latén Iesus Nazareus Rex Iudeus (Djezus d' Nazarete, Rwè des Djwifs).

vî vî mot [o.n.] (sovint dizo l' acourtixheure di v.v.m.) mot k' on n' ritrove nén dins les motîs do walon, mins bén dins les nos d' djins, di plaeces et dins les vîs papîs.

vicaedje, vicant, vicance rl a: viker.

vicaire [o.n.] (rilidjon catolike) priyesse metou dizo on curé. I fåt fé vni l' vicaire po rbeni l' poytreye, veyanmint k' gn a totes les poyes ki crevèt (E. Pècheur). Li Påpe, c' est l' vicaire di Djezus-Cri (H. Forir). | vicairreye [f.n.] (v.m.) 1. ovraedje d' on vicaire. 2. paroche, eglijhe dissiervowe pa on vicaire. 3. paymints a on vicaire, èn ome di rlidjon. Li vicairreye esteut sovint pôvriteuse; did la li mot "vicairreye", divnou "vicåreye" diné a on vicaedje di mizere. | vicairyî [v.s.c.] (v.m.) fé do vicaire. La dijh ans k' i vicairreye (H. Forir). Disfondowes: vikêrî, vikêrier, vikêryî.

vicåreye [f.n.] 1. durêye del veye. Il a yeu ene påjhire vicåreye, ene bele vicåreye. C' est la k' dj' a passé m' vicåreye. Oyi, l' arivêye di nosse pitite feye, çoula oyi, dji m' endè rmimberrè tote mi vicåreye (P. Saratxaga). Li vicåreye est on tier k' i fåt monter dressî, et l' ridischinde so s' cou (H. Forir). On côp k' vos l' åroz tchoezi, payî, et k' vos l' åroz a vosse mwin po l' rapoirter e vosse måjhone, li cocmwår comince ene vraiye vicåreye (E. Gillain). rl a: vicaedje. F. existence, vie. >> po s' vicåreye: po s' veye durante. Il a yeu l' måjhone po s' vicåreye. 2. (pus stroetmint) veye, veyowe come ene sacwè k' i fåt viker, mins k' a stî decidêye d' avance pa ene Foice Dizeutrinne. Bawaite: ci n' est l' difåte da nolu; c' est djusse li vicåreye ki t' berlondje a håre et a hote, ki t' moenne al disgoviene ey al disblouke; èn ti va sortot nén tchôker el tiesse ki t' pôreus candjî åk a ça ! (L. Mahin). F. destin, destinée, fatalité, fortune. 3. laid pôve vicaedje. Ké vicåreye, oyi ké vicåreye, ké veye k' on vike ! (V. Delire). Nosse vicåreye, ci n' esteut nén ene veye (L. Mahin). Li vicåreye, c' est ene sacwè scrîte pa Kafka, avou les imådjes da Dali (P. Sarachaga). F. existence (pénible). 4. veye (disdut, deram). Kéne pôve vicåreye k' il ont moenné del nute (H. Forir). F. bruit, tapage, chahut. 5. (mot d' djustice) droet d' poleur viker tins di s' vicåreye dins ene måjhon k' on-z a vindou, dins l' ratourneure: aveur li vicåreye e. Il ont co l' vicåreye e leu måjhon. F. usufruit de. Disfondowes: vikériye, vikârèye, vikérîe, vikêriye, vikêr'rîe, vicaurèye. Etimolodjeye: acmaxhaedje di "vicairreye" (paymints a on vicaire) eyet "viker". | vicåryî [v.s.c.] viker ptitmint. rl a: vicoter, vicairyî.

vicoter [v.s.c.] viker pititmint, må viker. Djiye Copixhe, i vicote, a Tcheslet u Serè (L. Hendschel). Dins ç' mestî la, on n' såreut fé k' vicoter. rl a: rivicoter, ravicoter. F. vivoter, végéter. Disfondowes: vicoter, vicotè, vicotî. Etimolodjeye: bodje "viker"; cawete -icoter. | vicotaedje [o.n.] pôvriteus vicaedje. rl a: vicåreye. F. vie pauvre, laborieuse, misérable. Disfondowes: vicotèdje, vicotadje, vicotâdje. | vicotreye [f.n.] pôve amagnî. rl a: vicaedje. F. pitance, maigre ration. Disfondowes: vicotriye, vicotrèye.

vicroûle rl a: viker.

videyo [o.n.] 1. aparey po rwaitî des fîmes al tévé, eredjîstrés so cassetes, edvinté diviè 1980. >> cassete videyo: boessete avou ene binde ki toûne so deus bobenes, et k' i gn a on fîme dissu. L' Institut fwait des cassetes videyo, des lives eyet ene gazete ki rexhe troes côps l' an (S. Quertinmont). 2. des ôtes apareys po-z eredjîstrer des emissions ki passèt al tévé, so tot l' minme ké sopoirt (des plakes lazer DVD, evnd). 3. li fîme ou l' emission eredjîstrêye leye-minme.

vidiu [o.n.] 1. xhuflaedje d' ene sôre di pénson. >> Crotchet vidiu; u: >> Ratchatcha vidiu; u: >> vidiu Batiscucwi: ôtes xhuflas. 2. cisse sôre di pénson la. Li costire tchantéve come on vidiu (H. Bragard). Disfondowes: vîdiu, wîdiu, vîdiû, vîdieû, vîdië, vîdju, vridju, miersipepieuzmint el notûle A.L.W. 8.60. Etimolodjeye: xhinaedje do xhuflaedje, ricomprin come "vî diu".

viebe [o.n.] (croejhete) mot k' est l' soûmint d' ene fråze u d' ene fråzlete, et ki s' cawete candje sorlon li sudjet et li tins (çou k' on lome les codjowaedjes). F. verbe. >> viebe a coplemint: viebe avou on droetrin coplemint. F. verbe transitif. >> viebe a coplemint nén direk: viebe avou on nén droetrin coplemint. F. verbe transitif indirect. >> viebe sins coplemint: viebe ki n' a nou coplemint direk u nén direk. F. verbe intransitif. >> viebe sins djin: viebe ki si codjowe k' avou l' sudjet "i" u "ça". F. verbe impersonnel. Modele di codjowaedje d' on viebe sins djin: ploure. >> viebe a prono: viebe ki s' codjowe todi avou on prono, del minme djin k' el sudjet. F. verbe pronominal. Disfondowes: vèrbe, vêrbe, vièbe. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "verbe". | vierbire [f.n.] troke di mots fwaite d' on viebe et d' onk u di sacwants ôtes mots, et ki rote come on seu viebe. F. locution verbale. Etimolodjeye: cawete -ire, 1998.

Viêpe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vierves-sur-Viroin, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di 5670 Virwinvå; limero diyalectolodjike: [Ph 81]; vî limero del posse: 5670. Istwere: Li signorreye di Viêpe esteut-st ene grande foite signorreye tot åddilong d' l' Ancyin Redjime. Gn aveut shijh ôtes viyaedjes k' estént divins l' tere di Viêpe: Wegniye, Li Mweni, Ôlwè, Tregne, et les deus Matagne. Li payis d' Viêpe diveut esse, divins l' vî vî tins, dizo schoûtance al Comteye di Nameur. Mins, on n' sait nén trop cwand, Viêpe divna-st on djoû Payis d' Lidje, e cwårtî d' Eter-Sambe-et-Mouze. On grand signeur, Hinri de Hamal, rifourit mwaisse so tot l' ban (k' aveut stî pårti so ls etrevéns, di cåze des eritances) e 1567, et les de Hamal dimanît signeurs disk' ås Revolucions, mins sins lodjî a Viêpe. Å 17e sîke, leus prevosses vont ctchessî les macrales, foû waeraxhmint. Li tchestea d' Viêpe esteut ene sitocasse foite-plaece, et les djins s' î alént catchî, et-z î trover såvristé, cwand gn aveut do disdut avårla, come ça arivéve tofer dins l' Eter-Sambe-et-Mouze (rl a: Doûpe, Wegniye). Dipu d' racsegnes (e francès) so l' istwere di Viêpe. Economeye: Viêpe esteut-st ene pitite plaece avou bråmint do dalaedje, dispus, al boune, 1461, dåte k' on-z î cåze dedja d' on covrou martchî. Dins ls anêyes 1800 et des, gn av' minme, tos ls ans, ene fôre ås biesses. Ôtes activités economikes: cinses aclevreces, bwès, shabotreye disca 1935, ancyinnes menes di fier (16inme sîke), gåre di trins (1854). Disfondowes: Viêpe, Vyinpe, Vièrpe. Etimolodjeye: sipotchaedje d' on mot d' acolaedje tîxhon "vier-dorp" avou vier = gayel "Viruwia" (Virwin), et dorp (viyaedje) come a Doûpe, et a totes sôres di plaeces el Walonreye, lomêyes pås abrocants tîxhons do 5inme 6inme sîke. Årvierdimint ås nos e walon, les scrijhas ezès vîs papîs (Uiruia, 1150; Vierue, 1188), et did la li foûme e francès, n' ont måy riprin li P do deujhinme boket "dorp".

Viêpe: li vî Tchestea. (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

Viêpe: Li viyaedje asteure (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

vier [o.n.] Etimolodjeye: latén vermis. | viereus, e [addj.] k' i gn a on vier didins, tot djåzant d' on frût. rl a: moloné.

vier-gayet [o.n.] loumrete (biesse). rl a: gayet. Disfondowes: vièr-gayet, vièr-goyet. Etimolodjeye: mot d' acolaedje: pitit vier k' est gåy, k' est bea.

vierlete [f.n.] instrumint d' muzike, did dinltins, come on ptit violon. Li leu s' moussa-st e bierdjî, on sårot so les rins, A s' costé, ene vierlete (P.H. Thomsin). Lavola, on-z ôt l' tchant del vierlete ki s' enûleye (J.M. Warnier). >> djouweu d' vierlete: violoneu. Leye k' åreut polou maryî on comte, on prince, pocwè a-t i falou k' ele voeyaxhe voltî on pôve pitit djouweu d' vierlete ? (J.M. Warnier). >> payî les vierletes: a) payî les muzicyins ki djouwèt bal. b) payî po èn ôte k' a fwait ene biestreye. F. être le dindon de la farce. >> ariver å bal cwand les violoneus roistèt les vierletes: ariver tot al fén, k' on-z a ddja tot fwait. F. arriver comme les carabiniers d'Offenbach. Etimolodjeye: sipotchaedje di "violonrete" (bodje violon, cawete -rete metowe po -rece.

viermene [f.n.] viermint. Disfondowes: vièmène, vièrmène, vermène, vermine.

viermint [o.n.] pitits insekes, pitits viers ki fjhèt do toirt. Dj' a do viermint dins mes cabus. Mes rôzîs sont plins d' viermint (ramexhné pa Depêtre & Nopère). Li bwès est enindjî d' viermint (ramexhné pa J. Coppens) Les coirnayes sujhèt l' tcherowe, tot loucant après l' viermint. F. vermine. Disfondowes: vièmint, vièrmint.

viermon [o.n.] 1. pitit blanc vier ki magne les ptitès betråles (et ds ôtès plantes) djusse djetêyes. F. larve du taupin. 2. pitit vier di tere (Terediles spp.) 3. molon d' åbalowe. Disfondowes: vièmon, vièrmon, vèmion, vèmiyon, veûmion.

viermoure (si viermoure) [v.pr.] 1. esse ataké des viers u des insekes, tot cåzant do bwès. On dit eto: si moujhî. F. se vermouler, être rongé. 2. (imådjreçmint) tourner a rén. A doirmoz, doirmoz nos moitès amours Dins les vîs poirtraits ki s' evont viermoure (J. de Lathuy). F. se déliter, se désaggréger. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (vier) + viebe (moure), si moure des viers. | viermolou, viermolowe [addj.] ataké pås viers, tot djåzant d' on bwès. On dit eto: moloné, viermyî, moujhî. Etimolodjeye: acolaedje tîxhon viebe + no (molou pås viers). | viermolaedje [o.n.] | viermoleus, viermoleuse [addj.] 1. viereus, e. 2. viermolou, owe. 3. toursiveus, e.

viermouyî si viermouyî [v.pr.] divni viermi (esse ataké på des viers u des insekes). Li faw si viermouyeye voltî (ramexhné pa J. Haust). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. se vermouler, 1850. | viermouyaedje [o.n.] viermolaedje. | viermouyeus, e 1. viermolou, owe. 2. viereus, e; 3. toursiveus, e. 4. brognåd; Ké viermoyeus potince; il a des viers plin s' panse (ramexhné pa J. Haust). rl a: molon (awè des ~ dins les tripes), rl a: vergogneus. Disfondowes: viermouyeu, viermoyeu.

viermyî [v.c.] 1. magnî (les ptitès plantes), tot cåzant d' on vier. Gn a ene biesse ki vént viermyî les ptitès raecenes. F. ronger, grignoter. 2. distrure (li bwès), tot forant ddins, tot cåzant di ptits viers, d' insekes. Les terasses sont totes viermeyes (ramexhné pa J. Haust). On dit eto: viermoure, moloner. II. si viermyî [v.pr.] esse ataké des viers u des insekes. Li faw si viermeye voltî (ramexhné pa J. Haust). On dit eto: si moujhî. | viermiaedje [o.n.] viermolaedje. | viermieus, viermeuse [addj.] 1. viermolou, owe. F. vermoulu. 2. viereus(e). F. véreux. 3. toursiveus(e). F. sournois. 4. brognåd, onk k' a des molons° dins les tripes. Ké viermieus potince; il a des viers plin s' panse (ramexhné pa J. Haust). On dit eto: vergogneus. F. grognon, bougon, bourru.

Vietrivå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vitrival, rebané avou 5070 Fosse; limero diyalectolodjike: [Na 124]; vî limero del posse: 5663. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Viètrîvau.

vif-årdjint [o.n.] ancyin no do mierkeure. >> Il a do vif-årdjint dins ses fesses u dzo les pîs: il est spitant. Ces amoreus la ont do vif-årdjint dzo les pîs: i n' tinèt pus e plaece (A. Maquet). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "vif-argent" (vicant årdjint, ki bodje s' i toume). Disfondowes: vifaurdjint, vîvaurdjint.

vîhe rl a vî \ viye.

vijhnaedje [o.n.] vijhnåve. C' est l' pus viye måjhon do vijhnaedje (O. Bastin). Il a do succès avou ses viyès biestreyes d' årmonak, pus surmint vaici, dins l' vijhnaedje, nonna, mins disk' a bén lon, paret (J. Schoovaerts). F. voisinage. Disfondowes: vèjnadje, vijnâdje, vèjnèdje Etimolodjeye: bodje "vijhén", cawete -aedje 2 (aplakêye a on no). Coinrece Payis d' Nameur, Tchålerwè, Basse-Årdene.

vijhnåve [o.n.] måjhons et djins metowes nén lon erî d' vos. Li tchapele a stî rloctêye et floreye di djolibwès pa deus femes do vijhnåve (J. Bily). A totes les bounès djins d' Måmdeye, des vijhnåves et des vîs cwårtîs et bén seur ås cis ki dmanèt so tos les noûs bastis croupets, dji di: Diewåde (J. Lodomez). L' Espace Arthur Masson dene di l' ovraedje a set djonnès djins do vijhnåve (B. Louis). F. voisinage. Disfondowes: vinâve, vinauve (vihy'nâve, vijnauve, vijnâve, vèjinaule, vèjinâle, vèjinauve, vèjinâve), vèjnauve. Etimolodjeye: forveyou viebe vijhner (aler mon les vijhéns), cawete -åve (plaece k' on î pout aler ås vijhéns). Coinrece Grand Payis d' Lidje.

vike-por-lu, vike-por-leye [o.f.n.] bon-por-lu, boune-por-leye. Oyi, dji so-st on vike-por-lu; gn a pus k' ces djins la ki rezistèt å djoû d' ouy. Ni sereuss nén ene miete vike-por-lu ? Plurial: des vike-por-zel(e)s, u des vike-por-lu. F. égoïste, égocentrique.

viker (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. esse vicant, esse e veye. C' est des djins ki vikèt vî. Li Bon Diè a todi viké et i vicrè todi (H. Forir). Si efant n' åreut seu viker. F. vivre. >> Ci-la, il est degne di viker: dijhêye a èn efant ki magne bén. >> Bén t' es hode di viker: dijhêye a ene sakî ki fwait åk di riskeus. >> aveur bon d' viker: esse todi binåjhe. >> On n' vike pus: on transixh tofer, on-z a peu po ene sakî ki fwait ene sacwè d' riskeus. F. On est continuellement inquiet. >> s' apontyî d' viker et s' apontyî d' mori: i n' fåt nén fok sondjî a bén viker, et fé ses petchîs, mins eto s' aprester a bén mori, l' åme e påye. >> Kî n' sait bourder n' sait viker: dins l' veye, on-z est sovint oblidjî d' minti. >> Li ci ki n' a k' on toû, ni vike k' on djoû: i fåt saveur saetchî s' plan. Franwal: ahåyant po: avoir plus d'une flèche à son arc. >> håsse di viker: rl a: håsse. 2. passer s' veye d' ene certinne manire. Il ont viké trankilmint. I vike lu tot seu. Tchaeconk vike a s' manire. Dj' a l' droet di viker a mi idêye. Po e påye viker, soeyoz sourd, aveule et mawea (L. Pirsoul). >> ene djin åjheye a viker: ene avnante djin, k' on n' a nole rujhe po viker avou leye. >> viker come èn nûton u: come èn oûsse, u: come on leu: viker lu tot seu (leye tote seule), sins soçon(e)s. rl a: vike-tot-seu. F. vivre en ermite, être associal. >> li ci k' est leu, k' i vike come on leu: li ci ki n' vout nén viker avå les djins, ki grougne so tertos, ebén, k' i vike lu tot seu. >> On n' såreut viker avou lu (leye): c' est ene haeyåve djin. >> I fåt viker dvant d' mori; u: Våt mî viker ritche et mori pôve ki d' viker pôve et mori ritche; u: Cwand nos serans moirts, nos n' vicrans pus; u: i s' fåt leyî viker: ecoraedjmint po bén viker. >> viker a si åjhe u: aveur di cwè viker: esse ritche. >> viker l' cou dins l' boure: esse ritche, et n' nén voleur bouter. >> viker come on rat; u: viker e rastrindant: viker pôvriteuzmint. >> viker come des tchéns, u: viker come des biesses: viker sins moråle, coûtchî avou totes les femes (tos les omes). >> i vikèt come des biesses: i n' ont rén a dire, metans dins ene dictateure. >> On n' vike nén avou les moirts: a) fåt bén viker. b) i n' fåt nén todi sondjî a ses moirts, ey esse tofer poenneus. >> viker por lu, por leye: èn pinser k' a lu, k' a leye. rl a: vike-por-lu. >> viker a monde ritourné: fé ttafwait a l' evier. >> vey comint çk' on vike: corwaitî li pårt d' ovraedje k' a ddja stî fwait, et çou ki dmore co a fé. F. faire le point, analyser la situation. 3. copurade: a) esse coraedjeus divant des rascråwes. Li måleur aprind a viker. >> Ça lyi aprindrè a viker: u dji lyi a aprin çou k' c' est d' viker: dijhêye a ene sakî k' on vént di lyi dner ene coreccion. Franwal: ahåyant po: "Ça lui servira de leçon". b) si bén saveur codure e sôcieté. >> i sait bén çou k' c' est d' viker viker: il est poli, i s' sait moenner cwand il est dvant les djins. Franwal: ahåyant po: il a du savoir-vivre. 4. diveur bouter po saveur magnî (wangnî s' veye). I fåt k' on vike tertos. >> On n' vike nén d' l' air do tins: i fåt bén bouter. >> I n' vike nén d' l' air ki lyi shofele å cou: i boute comifåt et i vike bén. >> viker d' ses brès: bouter (d' ses mwins) po wangnî s' crosse. >> viker ses mwins dins ses potches: sins bouter; >> viker a ses crosses, u: viker po s' saeyin: esse e s' manaedje, et wangnî s' crosse tot seu, pus avou ses parints. >> viker di s' waessin: viker di çk' on wangne. >> viker so bouf: bouter sins poleur fé crexhe ses ritchesse. >> viker so blancs poes: bén wangnî s' veye. >> viker d' ses rintes: èn nén bouter, et aveur des cwårs di ses plaeçmints, lowaedjes, evnd. >> (mocreçmint) i vike di ses rintes et i creve di ses rivnous: il a do må d' viker. >> viker sol comene u sol CPAS: aveur ses cwårs del comene, do CPAS. F. vivre de l'assistance publique. 5. atchter çou k' i fåt. I costêye tchir viker. I vike avou a mitan rén. I n' a ki s' pitite djournêye po viker. On n' sait d' cwè k' i vike. >> aveur del poenne di viker, u: aveur do må d' viker, èn nén aveur di cwè viker: esse pôve. >> i fåt viker avou ses pratikes: i fåt atchter çou k' on-z a dandjî azès cis ki vs atchtèt zels-minmes vosse martchandijhe. 6. egzister lontins et bén. Li Rantoele a stî metowe so pî po fé viker l' walon, aprume emey les djonnes. F. vivre, subsister, durer. 7. dimorer. I vike a Brussele. >> viker eshonne; u: viker avou (ene feme, èn ome): dimorer dins l' minme måjhone, come ome et feme. Li walon, on lingaedje po viker avou (essegne del djåspinreye Viker). 8. fé tuzer k' c' est podbon, tot djåzant d' on poirtrait, d' ene pinteure, d' on scrijhaedje, d' on teyåte. Waite on pô ké bea tåvlea: ça vike, hin, ça. Li pårler d' Nameur est laid, edoirmant; louke cwand k' i djhèt "mwârt"; dabôrd k' a Lidje, on dit "mwért": ça vike, hin ça ! II. [v.c.] passer inla (si veye, des moumints). Dj' avans dipus d' liberté, mins nos l' vicans må (L. Baijot). Disfondowes: viker, vikè, vikî, viki. Pc. vive. Gm. viki. Etimolodjeye: latén "vixi" (viké). | vicant, e I. [addj.] 1. k' est e veye. Èn efant bén vicant. Dj' a yeu vosse fré vicant, mins il a morou l' londmwin. Il a prin e s' mwin ene sori tote vicante. Les macrales estént broûlêyes vicantes. F. vivant, vif (ive). >> dji nel vout pus vey, di m' veye vicante: dji nel vou måy pus vey. 2. sipitant(e), dispierté (êye), bén poirtant(e), haiti (eye). On rifjheut des sminces di crompires dins des belès plantes, bin vicantes (M. Anselme). F. vif (ive), éveillé(e), sain(e). 3. avou bråmint do ndalaedje. F. animé(e), prospère. >> fé vicant: gn aveur do ndalaedje. Il a todi fwait vicant a Lidje. Franwal: ahåyant po: y avoir de l'animation, de la circulation. 4. dedja monté (êye) d' avance, tot djåzant d' ene måjhon, d' on stane, d' ene estalåcion. Li måjhon a-st arivé tote vicante, dj' ô bén les cwate meurs so on tchår. F. pré-monté(e). II. [o.f.n.] 1. djin k' est e veye. Gn a les vicants et gn a les moirts. >> Kî n' a pupont d' aidants ni conte pus dvins les vicants: li ci ki n' a pus nou liårds, on n' l' aconte pus. >> Les curés magnèt les moirts et ls avocåts les vicants: c' est tchir di s' fé eterer, et d' aler å tribunå. >> On bon vicant, ene boune vicante: onk, ene ki reye voltî, k' inme bén magnî, bén viker. >> Ça n' arive k' azès vicants: dijhêye cwand on-z a trop bevou, u magnî, et k' on-z est malåde. >> dierin vicant: li ci ki mourt li dierin dins on manaedje. >> å dierin vicant les béns: clawe di lwè ki fwait ki, dins on manaedje, li ci ki vike li dierin erite otomaticmint d' tos les béns do ci ki mourt li prumî. >> (mocreçmint) I s' ont maryî å dierin vicant tos ls efants: dijhêye po deus pôves ki s' marièt: li prumî ki mourrè n' årè nou bén a leyî a l' ôte, foû k' les efants. 2. bén dispierté (êye), sipitant(e) djin. C' est ene pitite vicante, saiss, vosse crapôde. Disfondowes: vicant(e), vicont(e). | vicant [o.n.] di s' vicant: tins k' on vike, tins di s' veye. I lzî a dné tos ses tchamps di s' vicant. Èn dene nén çki t' as di t' vicant. Les parints ont fwait les pårts di leu vicant. | vicaedje [o.n.] 1. manire di viker. Il ont on drole di vicaedje. Al Rantoele, on-z est libe di bouter lu tot seu ou e grope, si tant k' on respecteye les régues di vicaedje ådvins del soce. (Y. Paquet). La on spot foirt målåjhey a-z esplikî, pask' i mousse å parfond do vicaedje marokin (L. Mahin). Li culteure, c' est l' foclore, li scrijhaedje, li vicaedje des djins, l' årtchitecteure, et nén todi les afwaires k' on håynêye årtificirmint dins les cintes culturels (J. Viroux). rl a: veye, vicåreye. F. manière de vivre, vie, existence, moeurs. >> Muzêye do Vicaedje des Walons: Franwal: ahåyant po: Musée de la Vie Wallonne. 2. amagnî. A cåze del timpesse, troes djoûs å long k' on n' a sepou passer l' aiwe, dj' avéns peu di n' nén aveur do vicaedje assez. Vos ploz vni dmorer el måjhone ene hapêye; pol vicaedje, nos nos arindjrans bén. Cwand l' vicaedje divént trop costant, on gueuye dissu l' govienmint (L. Mahin). F. vivres, subsistance. >> wangnî s' vicaedje: wangnî s' pwin. F. gagner sa vie, sa croûte. Disfondowes: vikèdje, vicadje, vicâdje. | vicance [f.n.] veye. I n' î a nén stî di s' vicance. F. vie, existence. Disfondowes: vicance, viconce. | vicanmint [adv.] d' ene vicante (sipitante) manire. Les cis d' Cerexhe djouwént leu pîce pus vicanmint k' els ôtes. F. dynamiquement, énergiquement. Disfondowes: vican.mint, vicant'mint. | vicåve [addj.] ki pout viker. L' efant ki n' a nén set moes n' est nén vicåve (H. Forir). F. viable. Disfondowes: vicauve, vicâve, vicaule, vicâle, vicâbe. | vicroûle [addj.] bén vicant(e), bén spitant(e), Pou wårder l' walon vicroûle, i l' fåt cåzer pattavå, et cåzer did tot e walon. F. vivant, dynamique, alerte. | vike I. [f.n.] e vike: e veye. rl a: evike. II. [addj.] pus moirt ki vike: saizi, sbaré, k' a l' air pus moirt ki vicant(e). F. vif (ive). Il a rarivé pus moirt ki vike, avou les pougnets stokés, les djnos moudris, li figueure tote coschirêye (L. Mahin).

vike-tot-seu, vike-tot-seule [o.f.n.] li ci (cene) ki vike lu tot seu, sins hanter les djins. rl a: boû d' fagne, viker come on leu. F. solitaire, ermite.

Vî-keute [f.n.] no d' ene måke di bire di Nameur. Nos irans boere ene Vî-keute å ratind-tot. Les Moncrabeaucyins k' alént å Purgatwere divént payî a leus soçons ene tournêye di Vî-Keute et on bon plat d' cawî: c' esteut l' uzance (C. Massaux). rl a: Vî-tins. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addj. (vî) + no keute.

Vî-tins [f.n.] no d' ene måke di bire del Walonreye. Nos irans boere ene Vî-tins a Bôvetchén. rl a: Vî-keute.

Vilé rl a: Viyé.

vîle rl a vî \ viye.

Vilvôr I. [n.pl.] veye di Flande, astok di Brussele, mwaisse-veye di l' arondixhmint Brussele-Hal-Vilvôr, k' i gn a la ene rilomêye prijhon. II. vilvôr [o.n.] 1. rénnvåt. F. vaurien. 2. arnaga (arnåjhe djonne). Potchtez, gaméns, zouptez, vilvôrs (L. Warnant).

vinaigue [o.n.] seur likide k' on mete dins les salådes, fwait avou do vén k' a seuri. I fwait do vinaigue avou do djus d' pemes. F. vinaigre.

vinâve, vinåve rl a: vijhnåve.

vinde | vindince [f.n.] tecnike ki studeye les piceure po-z atôtchî les pratikes po vinde bråmint des martchandijhes. L' industreye di l' amagnî parvént a vinde des contrumasses di prodûts ki sont mwais pol santé, a cåze d' on clapant sistinme di vindince et d' mårcutigne (L. Mahin). Etimolodjeye: bodje "vinde", cawete -ince, 2000.

vindjî I. [v.c.] fé ene laide keure, lonmint après, a ene sakî k' aveut ataké onk ki vos voeyoz voltî. On dit eto: rivindjî. II. si vindjî: rataker (ene sakî ki vs aveut luminne ataké). | vindjince [f.n.]

vini å monde / vni å monde [vierbire s.c.] sikepyî. Dj' a vnou å monde fi d' cinsîs, cinslotîs, todi (L. Hendschel). On dit eto: vey li djoû, nexhe. F. naître. >> S' i (ele) vindreut des tchapeas, les efants vénrént å monde sins tiesse: i (ele) n' a nole tchance. >> Il a vnou å monde après s' pa: Il a profité del rilomêye u des cwårs di s' pa po-z ariver. >> Vos avoz vnou å monde dins ene bote di strin: tos les fistous sont vos parints: dijheye a ene sakî k' a todi toplin des parints u des soçon(e)s e s' måjhone. >> il (elle) a vnou å monde so ene tone di bire; u: so on tonea: il (elle) a les djambes årtcheyes (pa manke di tchåsse estant efant). >> Onk (ene) k' a vnou å monde li djoû do Bon Vénrdi°. | vinowe å monde / vnowe å monde [sustantivire] sikepiaedje (po ene djin). rl a: sikepiance, nexhance.

vini astok (di, conte) [vierbire a coplemint] 1. vini buker conte (ene sacwè). Il a vnou astok del tcheyire. F. se heurter, se cogner, buter contre. 2. fé èn accidint. Il a vnou astok conte li muraye da Orfa. rl a: stok 2.

vini djus I. [vierbire a spitron, sins coplemint] dischinde (li cåzant est l' ci k' est padzo). On dit eto: vini al valêye di. F. descendre. II. vini djus di [a coplemint nén direk] fini. F. achever, terminer, finir. >> n' è saveur vini djus: èn nén saveur fini èn ovraedje. F. ne pouvoir en venir à bout.

Vinijhe / Vnijhe [n.pl.] veye metowe al bijhe di l' Itåleye, basteye so l' aiwe, en itålyin, Venezia. Les tourisses sont rindous après les betchetes di Vnijhe, minêyes pa des betchetîs, avou les mousmints did dinltins. Formagnis lingaedjes: pitit lingaedje d' Itåleye, ricnoxhou pal Tchåte Uropyinne des formagnis lingadjes. Etimolodjeye: riwalonijhaedje del foûme francesse "Venize", leye-minme on rfrancijhaedje di l' itålyin Venezia. Disfondowes: V(u)nîje, V(ë)nîje, V(ë)nîze, V(i)nîhe. | Vinijhiyin / Vnijhiyin, -inne [o.f.n] dimanant(e) di Vnijhe.

Vinijhe: avou les tchenås eyet les betchetes di Vnijhe. (poirtrait hacné sol Rantoele)

vinrdi rl a: vénrdi.

vint di schoice [o.n.] Schoice-vint. Disfondowes: vint d' chwache, vint d' cwache, vint d' cwèce, vint di scôce, vint di scôrce, vint dè scoche, vint d' èscoûce, vint d' escoce. Pc. vint d' ècoche.

vint di Scôsse [o.n.] Schoice-vint. Etimolodjeye: ricomprindaedje di "vint di scôce" (vint di schoice).

vinte 1 [o.n.] >> awè må l' vinte après: djéryî so. rl a: panse, rl a: må-d'-vinte.

vint-ût [addj. & n.] nombe 28. Disfondowes: vint'-yût', vint'-ût', véⁿt'-yut', vét'-yut', vint'-wit'.

viole [f.n.] 1. (vî) violon. >> bwès k' on fwait les violes: bwès d' acacia, ki s' ploye åjheymint. >> esse do bwès k' on fwait les violes: (imådjreçmint) èn oizeur dire li contråve des ôtes; dire todi åmen a tot. F. flexible, docile, maniable, mou, souple, commode. 2. instrumint d' muzike ki djouwe tot seu, tot tournant ene manike. Ene brike clatche dins l' viole; Faleut vey cori les feyes; Totes les caracoles Des danseus estént fineyes (tchanté pa B. Dechamps). >> tourner l' viole: fé aler ene viole tot tournant l' manike. >> ene brike dins l' viole: ene rujhe, ene aroke. F. problème. Etimolodjeye: sicawa di violon.

viole: "El bos k' on fwait les violes", tite d' on live da J. Spinoza-Mathot.

violon [o.n.] 1. instrumint d' muzike a cwate coides, cafroyeyes avou èn årtchet, et acoirdêyes so les notes sol, ré, la, mi. Po n' nén fé pôvriteus, on m' aveut leyî egadjî ene dijhinne di violons d' rawete (E. Sullon). On les mine a l' eglijhe Avou basse et violon: Vochal ene grande sorprijhe Et on bea cariyon ! (Moray). Les Touwaregs ont-st ataké avou des danses et ene espéce di violon a ene seule coide (Y. Paquet). rl a: tchimtchim, zimzizim, ziguezig, rimtchitchim, zinziner. >> tingler s' violon: risserer les coides. Djan l' Blankixheu tinguele ès violon Et dit: "Ms efants, nos avans ci des feyes Ki n' dimandèt k' a danser l' rigodon." (J. Bertrand). >> I fåt dansî coume lu violon soune: i fåt schoûter çou k' les mwaisses dijhèt. rl a: mestré. >> èn nén djouwer sol minme violon: èn nén awè les minmès idêyes. C' est ces frankofones la k' ont todi cmandé el Beljike eyet spotchî u assimiler d' foice les ptits Walons ki n' djouwént nén sol minme violon (L. Mahin). >> acoirder ses violons: dire parey. Tot savants k' i sont, il ont bén do må d' esse seurs di leus dires et d' acoirder leus violons (L. Baijot). >> ostant peter dins on violon u c' est come si t' pixhreus en on violon: gn a pont d' avance di sayî: on n' arivrè a rén. Les deus vîs ont bén sayi d' el coridjî, mins ostant peter dins on violon (G. Lucy). Ene boune air di feu våt mî k' ene air di violon: dijhêye po cwand k' on-z è-st å tchôd dlé l' feu, et k' i fwait petant d' froed dvant l' ouxh. I fwait si bon dins l' foidje; ene air di feu våt mia k' ene air di violon (P. Moureau). >> c' est on tchet ki djouwe do violon: dijhêye po rire d' èn ome k' a l' tiesse sol costé. >> c' est on violon dvins ene copagneye: c'est ene djin foirt plaijhante ki fwait rire les ôtes, k' a todi si pitite fåve, al boke. Franwal: ahåyant po: c'est un joyeux luron, il met de l'ambiance. >> il a metou des coides di boyeas d' leu u d' berbis a s' violon: i n' arivrè måy a ls acoirder: dijhêye cwand k' on djouweu d' violon djouwéve fås dinltins, so on bal. >> On vî violon, s' il est bén froté, tchimteye co: gn a des viyès usteyes ki valèt bén les nouves. 2. prijhon. Et s' si djha-t i e lu-minme: " Vo t' î la, wai, al cadje, Pitit Roytea; vo t' î la, å violon, vo t' î la, reclôs el gayole! " (L. Mahin). rl a: pote, amigo, cadje, gayole. | violoneu, violoneuse u violonresse [o.f.n.] 1. ome, feme ki djouwe do violon. Cwand l' violoneu a yeu djouwé, li leu a peté evoye (Fåve do violoneu et do leu). Li violoneu råcléve avou årdeur (J. Bertrand). Dins l' province d' Uppland, el Suwede, les Walons ont bouté pol foclore; leus violoneus estént cnoxhous lon et lådje (C. Massaux). rl a: mestré. 2. ribouteu (ki sait eto djouwer do violon). Li violoneu sait fé ndaler les poreas, et i sait eto rpougnî (A.G. Terrien, ratourné pa L. Mahin). | violonisse [o.f.n.] onk (ene) k' a sti å consiervatwere et ki djouwe do violon e solisse. Eugène Ysaye dinéve dipus d' cint concerts sol såjhon, come tchîf d' orkesse, u come violonisse (A. Howaerts). F. violoniste.

vir I. [v.c.] vey. Dji n' pou pus vir les djins Ki dijhnut tot et rén (J. Beaucarne). II. [viebe sustantivé] riwaitî (riwaita). F. regard. >> conoxhe å vir: saveur çou k' ene sakî pinse tot rwaitant s' vizaedje. F. juger sur la mine >> djudjî å vir: èn nén djudjî so çou k' on promete, mins so çk' on fwait. F. juger aux actes, sur pièces. Disfondowes: vîr, wâr. Coinrece walon do Coûtchant.

vir voltî [vierbire a c.] vey voltî. Waloniye, "je t'aimerai", dji vos virè voltî, todi (J.P. Tintinaglia). On n' a nén ddja l' tins di s' vir bén voltî; el tins di s' vir voltî passe ossi roed k' l' aloumwer (W. Bal).

Virele [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Virelles, rebané avou Chimai. Vîs scrijhas: Virella, Viralla (673), Uirallam (10inme sieke). Etimolodjeye: bodje "Virw-" (Virwin), cawete -ele.

Vireu [n.pl.] viyaedje del Walonreye di France, pårti e deus comenes: 1. Vireu-Molén, e F. Vireux-Molhain, e walon: Li / å Molén. Sipotaedje des djins: les warokeas (so plaece:Warokias), les xhinåds (so plaece:chignârds). 2. Vireu-Walran e F. Vireux-Wallerand. Sipotaedje des djins: les Bayamonts. Vîs scrijhas: Uileruel (1171), A Mont Viruel (1289), Viruel (1292), Montviruel (1307). Etimolodjeye: erî-rfwait walon "Viroe" (minme bodje ki Virwin).

virêye [f.n.] 1. tournante d' espwetaedje des bwès cminås pås djins do viyaedjes so a pô près 18 ans. F. affouage. 2. bwès espweté di ç' façon la. F. affouage, essartage. Etimolodjeye: sustantivé pårticipe erirece femrin di virer.

Virwin [no d' aiwe] aiwe del Walonreye, e F. le Viroin, ki skepeye dilé Doûpe do maxhaedje del Noere Aiwe (Nwêre Eûwe) ki vént d' Nime, et del Blanke Aiwe (Blanke Eûwe) ki vént d' Chimai. Si va egoliner e Mouze a Vireu, el Walonreye di France. Li Virwin come li Blanke Aiwe, cotinowe si tchmwin dins l' Calistinne. Etimolodjeye: gayel "Viruwa".

Mape do Virwin: li foncêye binde mostere li Calistinne. On voet bén ki l' Blanke Aiwe court lonmint dins l' Calistinne, et s' si tcherdjî di castenixheusès broûs, årvier del Noere Aiwe. (radjinçnêye e walon).

Virwinvå [n.pl.] Novele comene intité del Walonreye, e F. Viroinval, ki n' egzistéve nén dvant, sikepieye li prumî d' djanvî 1977, på rashonnaedje di sacwants viyaedjes do vå do Virwin, avou come novea limero del posse 5670. Province di Nameur, Arondixhmint d' Filipvile. >> ban d' Virwinvå: Doûpe, Li Mwinni, Môzeye, Nime (wice ki l' måjhon-comene est), Ôlwè, Viêpe et Tregne.

Virwinvå: on vî trin a vapeur ki rva po fé l' toû des viyaedjes touristikes di Virwinvå (Poirtrait hacné sol Daegntoele).

Vîsâm rl a: Li Viye Såm.

vîs-papîs [o.n.t.pl.] plaece k' on wåde les documints so papî do vî tins. C' est so on cayé ki dj' a rwaitî ås Vîs-Papîs do Bork. rl a: årtchives. F. archives.

vite 1 [adv.] rade. | vitmint [adv.] radmint.

vite 2 [f.n.] finiesse. I sont todi ki båkèt pal vite. Coinrece Basse-Årdene.

vitlote [f.n.] (v.m.) sôre di longowe rodje crompire. F. vitelotte. Etimolodjeye: bodje "vét", raptitixhante cawete -lote; rl a vitolet.

vitolet [o.n.] hatchêye tchå, mitan pourcea, mitan boû, prezintêye aprume e cigåre, pus come bolete. On hamburguer, ci n' est måy k' on vitolet, stitchî dins on pistolet (A. Gauditiaubois). Si l' plouve sereut des gurzeas, dji sereu hatchî e vitolets (R. Mathieu). >> on payis k' les vitolet crexhnut so les håyes: on payis k' on vante sins rastina. rl a: Halbuskeute. F. pays de cocagne. Disfondowes: vitolet, vitoulet. Etimolodjeye: bodje "vét", raptitixhante cawete -let, avou assaetchance di "vitlote". Coinrece Nameur, Châlerwè.

Dessinaedje da J. Raes, sicrijhaedje da J.L. Fauconnier.

vitoulet rl a: vitolet.

vive [mot-criya] po criyî si binåjhté eviè ene djin, ene sacwè. Vive li Rwè ! Vive li Republike. Vive les bråves sôdårds. >> (tot cåzant å rvier) Vive nozôtes et les tchéns d' tcherete: pôves nozôtes, ki dj' estans a plinde come des tchéns d' tcherete. Disfondowes: vive, vîve. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. "Vive". | vivå I. [mot-criya] mostere li djoye (sins dire po kî). Criyans "Vivå" pa tos costés; Les patriyotes vont triyonfer. (Tchanson del Revolucion lidjwesse). rl a: djô. F. hourra, vivat. II. [o.n.] criyaedje di "Vive", u d' "Vivå". Po Honsbrouck li binamé, ci n' esteut k' on cri d' vivå (Tchanson del Revolucion lidjwesse). F. vivat, hourra. Disfondowes: vivau, vîvau, vivâ, vîvâ.

vîy rl a: vî.

viyaedje [o.n.] trokea d' måjhones å mitan des tchamps. Dins nos viyaedjes, i dmore des eglijhes et leu clotchîs crombyîs, mins pupont d' mayeurs (D. Heymans). >> dimorer dins on viyaedje: Franwal: ahåyant po: habiter à la campagne. >> ome, feme, djin d' viyaedje: Franwal po: villageois(e), campagnard(e). rl a: hamtea. Disfondowes: viyèdje, viyadje, viadje, viladje, vilâdje.

Viyance [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Villance, rebané avou Libin. Disfondowes: Viyance, Viance. Etimolodjeye: latén "villa".

viye, viyreye rl a: vî \ viye.

viyé I. [o.n.] (v.v.m.) tere d' ene cinse rominne, metowe ene miete å lon. Cisse tere la a divnou leye-minme ene cinse, pu on viyaedje u on hamtea, sovint avou l' arivêye des moennes; ça fwait k' i gn a la mo sovint ene abeye. II. Viyé [n.pl.] no di sacwants viyaedjes el Walonreye: 1. Vilé-dlé-Hesse (la minme: Vilé-lès-Ès') [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Villers-lez-Heest, rebané avou Les Brouhires. 2. Viyé-so-Lesse la-minme: Viè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Villers-sur-Lesse , rebané avou Rotchfoirt. 3. Viyé-dvant-Ôrvå la-minme: Vilé-dvant-Orvau [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Villers-devant-Orval, rebané avou Floravile. Etimolodjeye: latén "villare" (del "villa".

viyole rl a: viole.

viyolon rl a: violon.

vizer 1 [v.c.] 1. riwaitî. I n' vize nén d' si près (A. Bal & M. Vray). Tchantans, dj' avans des trukes tant k' i fåt; I n' moussént pus pal rayire; dji vizrans d' près po les relére (P.J. Dosimont). 2. riwaitî a: Dj' a ene poye a-z acouver, Et l' vexhåd m' el vout haper Et mi, dj' î vou vizer (rima, ramexhné pa J. Calozet). F. surveiller. | vizibe [addj.] veyåve.

viziter [v.c.] 1. s' aler pormoenner po vey (ene sacwè d' bea). I vizitèt l' payis a pî oubén å busse (Geneviève Coulon). Loukîz a: vey les monumints, avey. F. visiter. 2. aler dire bondjoû (a des malådes, evnd.). F. visiter, rendre visite. 3. cweri li maladeye d' (on malåde) tot djåzant d' on méde. Après awè vizité l' båshele, li docteur aveut rsaetchî ses berikes et toide les poys di s' mostaetche (Bernard Louis). F. visiter, examiner. | vizite [f.n.] vizitaedje. Tchaeke côp k' ele contéve si vizite amon C., li pa li rcôpéve tot djhant: "ci n' est nén ene måjhone c' est on muzêye" (C. Denis). >> cwåte di vizite: pitite cwåte, k' ene djin k' est e handele u dins ene SNR dene a ses candes u ses cousses por zels li poleur atôtchî pus åjheymint. | vizitaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "viziter". F. visite, examen clinique, entrevue. | viziteu, viziteuse u vizitresse [o.f.n.] li ci (cene) ki vizite (ene sacwè, ene sakî). F. visiteur, médecin examinateur.

vizreye rl a: vî \ vizreye.

vô [f.n.] (v.v.m.) dins l' mot d' acolaedje "årvô". Etimolodjeye: itålyin "voluta" (minme sinse). | volou, owe 2 [addj.] dins l' mot d' acolaedje "årvolou".

volé [o.n.] 1. pegnon (hôt meur, avou ene ponte ådzeu, metou so les costés d' ene måjhone). Monter cwate meurs, les ravierner, Planter l' espalî sol volé Et vo l' la basteye, leu måjhon (L. Mahin). F. mur pignon. >> ponte do volé: triyingue do dzeu, do volé, k' el mwaisse viene est rashiowe so li dzeu. Li volé da Adèle va croûler, li vî Batisse aveut ddja rfwait l' ponte (ramexhné pa J.M. Pierret). >> volé do dzeu; volé do dzo: hôt et bas costé d' ene måjhon basteye so on tiene. 2. meur di costé, rectingulåre, po les måjhons ki c' est li dvanteure k' a l' ponte. 3. boket k' est metou djondant ç' meur la. Dj' a leyî m' berwete å volé (ramexhné pa J.M. Pierret). Il ont prin des gros paxhons d' tchinne k' il avént dins leu barole å volé (J. Calozet). Dji m' a stî ashir å volé (ramexhné pa M. Francard). 4. dins ene cinse, meur d' ådvins, del minme cogne ki les pegnons, ki pårtixhèt inte li dmoraedje et les ståves. F. paroi. >> hôt volé: meur d' ådvins plin, ki va disk' al copete (disk' al mwaisse-viene). rl a: hôt-volé. >> dimey volé: meur d' ådvins ki n' monte nén disk' al copete, et leyî on gurnî k' on-z î va a pårti des cinas. Vos åroz eto li dresse k' est la-hôt, ashiowe sol dimey volé d' bwès, inte li dmoraedje et li ståve des vatches (vîs papîs d' notåre, 1755). Disfondowes: volé, volè; vî scrijhas: vollez, volletz, vollet, vollès, vollé. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon: lussimbordjwès "wallem" (pegnon; rl a: wan) + bodje walon "lé" (latén "latus", costé; rl a: dilé, lérece), costé do pegnon, 1550. Coinrece Årdene.

On grand volé, avou set finiesses (måjhon di dvant); on ptit volé avou troes fniesse (måjhon do drî) (pondaedje da Ernest Delaite).

voler 1 [v.c.] haper (åk nén da sinne). | vol [o.n.] hapaedje di cwårs, di béns d' ås ôtes. | voleu, voleuse u volresse [o.f.n.] li ci (cene) ki hape çou ki n' est nén da sinne. | volaedjes [o.n.t.pl.] vols onk après l' ôte, sovint pal minme binde, di gros pakets d' cwårs, sovint avou des fiziks et tot mançant les djins. Les volaedjes estént adjinçnés pal binde da Ali l' Kernaxhî, k' avént leu djîsse a Hesta. Franwal ahåyant po: "braquage, vol à main armée".

voler 2 [v.s.c.] 1. aler dins les airs. 2. aler rade. Faleut vey come ça voléve, cwand ele s' î a metou. 3. esse corant (po des côps, des pers di pourceas…). Les côps d' pî volént. F. être monnaie courante. | volêye [f.n.] 1. oujheas ki volèt eshonne. Ene volêye di coirbås; ene volêye di spreuwes. 2. dobleure (volêye di côps et pierdaedje sins rispiter. F. raclée. 3. di volêye: (mot d' fotbal, di tenisse) divant k' ene bale ni djonde tere. Kéne riprinjhe di volêye !

voler evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] 1. endaler, e volant, tot djåzant d' èn oujhea, d' èn inseke. Des cints d' blancs oujheas, rimetous dins l' pitit bwès, volît evoye å prumî côp d' fizik. Sol cerijhî, l' agaesse s' a sorlivé d' on plin côp, et voler evoye, e riyant d' tos ses pus foirts (J. Selvais). rl a: cori evoye. F. s'envoler. Ingl: to fly away. Ny wegvliegen. 2. esse epoirté pal grande air, pa ene esplozion. Li toet va voler evoye. Il a metou l' mene dins li stouve: tot li dvant del sitouve a volé evoye. 3. end aler tot djåzant do tins. Djalot tins, 't i possibe ki les moumints d' bouneur Ewou çki nosse plaijhi nos berceye dins ses waches, Volénxhe evoye si rade ki les cis ki l' måleur Tafwaitmint nos rabaxhe ? (Lamartine, rat. pa J. Schoovaerts). Disfondowes: voler vôⁿye, voler èvoⁿye, volè èvoye.

Des cints d' blancs oujheas, rimetous dins l' pitit bwès, volît evoye å prumî côp d' fizik (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

volete [f.n.] platea ås tåtes, sovint e fis d' årca. Pa ttavå l' viyaedje, les fors sont-st ebraijhnés et les cinsresses xhårèt del måjhon å forni avou les bresses tcherdjîs d' voletes (E. Benoit).

voleur / vleur I. [v.c.] 1. sohaitî et oblidjî. Dji vou des soukes di bateme. Djel vou. Li ci ki vout d' trop n' a rén. F. vouloir, exiger, désirer, souhaiter. >> Dji vou k' on m' touwe si dj' a minti; u: dji vou k' on m' côpe li tiesse: dijheyes po-z acertiner çou k' on dit. F. affirmer. 2. accepter. >> Dji nel vôreu nén po on gros, u po bén åk: dji n' vou nén ç' cayet la. >> K' el Bon Diu l' voye: priyire po dmander k' ene sacwè arive. 3 accepter come galant, come crapåde; vey voltî. Ele nel vout pus. F. aimer. 4. endè vleur: esse vayant a l' ovraedje. I n' è vout pus, vosse tchivå. F. travailleur. >> endè voleur a ene sakî: esse mwais siconte di lu. I m' endè vout, et mi dji n' lyi vou k' do bén. F. garder rancune. 5. èn pus voleur di: voleur taper evoye. Dji n' vou pus d' lu. Dji n' vou pus di ç' vî machin la (ramexhné pa Michel Francard). 6. voleur ki; u voleur aveur ki: dire ene sacwè et-z endè esse seur; dire ki c' est bén l' vraiy. I vout aveur ki dj' so pus vî k' lu. Li gros Lantin vleut kel feme å havet esteut ptite et lådje, bodêye si on vout (Emile Gilliard). F. affirmer, prétendre,confirmer. >> Dji vôreu ki...: dji sohaite ki (il arive ene sacwè d' laid a Onté). Dji vôreu kel diale l' apice. Dji vôreu k' i fouxhe sol fagne avou s' vinte discovrou (Jean Wisimus). II. [v.s.c.] aveur l' idêye di. Fijhoz çou k' vos vloz. Voleur et poleur, c' est deus, I n' sufixh nén d' voleur; i fåt pleur. >> si on vout: mostere k' on ptit pô d' adire va esse accepté. >> voye non voye: ki ça våye come ça vout, c' est come ça k' ça irè; par bele u par laide. F. que l'on le veuille ou non, bon gré mal gré. >> Dji l' a fwait sins l' voleur: sins tuzer del fé, otomaticmint. F. sans préméditation, inconsciemment. >> dji rtoumrè so s' no sins l' voleur: sins cweri après. III. [aidant viebe] 1. (avou ene djin come sudjet) aveur dins l' tiesse di. I vout aler bagnî pa ç' tins la. I vout fé a s' tiesse. Vos vloz rire, edon, seurmint. El bon vî Bambiet lyi vôve diner l' bresse, et l' moenne prinda tot l' coir (M. Pire). F. vouloir, avoir l'intention de. >> Volans ns ...: tourneure po-z atåvler ene sacwè a vos copleus. Volans ns djouwer ås cåtes. Est çki dj' vou mete li tåve ? F. et si on jouait.... >> Ti vouss taire !: Taijhe tu. >> dji n' vou nén dire !: dji n' di nén l' contråve. >> Cwè çki dj' voleu ddja dire; cwè çki dj' vou dire: dijheye po rivni drî rinne (cwand on s' a pierdou dins ene esplikêye). 2. (avou ene sacwè come sudjet). saveur, poleur. C' est do bwès ki n' vout nén broûler. Li feu n' vout nén prinde. F. pouvoir, se prêter à, être en état de. >> ça vout dire: dj' ô bén. F. cela signifie. IV. (aidant viebe sins djin) 1. aler (mostere on près-futeur). Est çk' i vout ploure u est i po fé bea. On direut k' i vout niver. Li ptit vôreut doirmi. 2. si poleur ki; poleur esse. Voste oto, soeye-t ele ossu bele k' ele volaxhe, ni vos dene nén l' prumiristé (R. Romain). Ki ça soeye kî k' ça voye, i n' interrè nén. Disfondowes: v(o)leûr, v(o)lër, v(o)lèr, voleu, v(o)lou, v(ou)lou, v(o)lu, v(ou)lu, v(o)li, v(ou)li, volwêr, volwâr, miersipepieuzmint el mape ey el notûle A.L.W. 2.81. Croejhete: l' aidant viebe "voleur" n' edeure nén on prono inte lu et l' viebe ki shût: "dji vou l' dire" => djel vou dire. Ôtes parints: bén vleur, voleur voltî, dji-vou-dji-n'-pou, rivleur.

voleur voltî (+ viebe) [aidante vierbire] bén vleur. Et dj' pou do côp aler dmander po cbén k' el vôreut voltî dner (Simon li Scrinî). F. accepter de.

voltî [adv.] avou plaijhi; >> vey voltî: inmer: rl a: evi. Disfondowes: voltî, voultî, voltî, vlètî, vlatî, vlètiè.

Vonneche [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Vonêche, rebané avou Biarin. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Vonnèche. Disfondowes: Von.nèche, Vônèche. Etimolodjeye: latén Waloniaca (dås Walons), avou prononçaedje tîxhon do W.

vorer evoye [v. a spitron sins coplemint] endaler raddimint. Come on-z est binåjhe do vorer evoye a onze eures (J. Calozet).

Voroû-dlé-Liesse [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Voroux-lez-Liers, rebané avou Djouprele.

vôsse [f.n.] sacwè k' est ådzeu d' vos, et k' a l' cogne d' ene tchame. Disk' adon, li solea et l' bele avént lût ambedeus el vôsse do cir, onk del djournêye et l' ôte del nuteye. Å sidje di Nameur e 1622, li bastimint a stî ene miete abumé, ey e 1696, on-z a rfwait l' vôsse téle k' elle esteut. F. voûte. Disfondowes: vôⁿsse, voûsse, voute, voûte. Etimolodjeye: erî-rfijhaedje do bodje, a pårti do parint "vôsseure", po rwalonijhî li calcaedje voûte, 1995. | vôsseure [f.n.] plafond a môde di vôsse. Ele crombeye ès dos conte ene vôsseure, Ès bresse et s' baston conte el meur Tåstèt eshonne (F. Dewandelaer). Et, cwand l' esté lyi rind li spexheur di ses foyes, il enaire dizeu nosse tiesse ses hardeyès vôsseures (H. Simon). Les tchawes-soris criyént dins les vôsseures (A. Henin). Cisse muzike la pout aler rdognî conte les vôsseures di grandès eglijhes, ttossu bén k' dins les camousseas d' nos ptitès tchapeles (E. Gilliard). Adon, Diu derit: "K' i gn åye ene vôsseure å mitan des aiwes, po dispårti les aiwes d' avou les aiwes (Li Djeneze, ratournêye pa L. Hendschel). F. voûte, voussure, crypte. >> vôseure do solea: cogne do solea cwand i s' leve u s' coûtchî. Dirî l' hourêye, li vôsseure do solea s' avadjixheut di pitchote a midjote (L. Lagauche). | vôssete [f.n.] pitite vôsse di brikes inte deus poutreles, po fé plafond dins les ståves. | vôssea pitite vôsseure dins ene rotche. >> e Vôssea (la-minme: Vossia, Vôzia): no d' ene plaece di Céle.

vôssé, vôssêye [addj. purade padvant] k' a l' cogne d' ene vôsse. Ele si tneut vôssêye e s' coujhene Å noer tocoe, ås meurs blankis (G. Bernard). On dit eto: tchamlou; Loukîz a: a baxhete. F. voûté.

vôte [f.n.] amagnî fwait d' ene fene galete di farene di frumint ou d' boûkete, cûte al paile ou so ene tchôde take. F. crêpe. Etimolodjeye: erî-rfwait latén "volvita" (pitite vôsse). | vôtion [o.n.] pitite vôte.

voûdî rl a: vudî.

voûye rl a: evoye.

vovweyî [v.c.] dire vos. Dj' a todi vovweyî mes parints. A Bastogne, on n' si vovweye nén inte camaerådes (ramexhné pa M. Francard). F. vouvoyer. Disfondowes: vovwèyî, vouvwayer. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do F. vouvoyer, 1950. | vovweyaedje dijhaedje di vos. F. vouvoyement.

voyale [f.n.] sôre di lete, ki rind on son del vwès, ki rexhe sins ratna do gozî et del boke, et ki va fé l' coir del sillabe. Les mwaissès-voyales e walon, c' est: i, i tchapea (î), u, ou, ou tchapea (oû), a, å, o, ô, e, ai. rl a: vwès, rl a: cossoune. >> drîtrinne voyale: (mot d' linwincieus) voyale ki vént do gozî, et ki rapinse ene sacwè d' gros, di gråve, di parfond, come å, ô, on, oû. Ingl. back vowels. >> divantrinne voyale: (mot d' linwincieus) voyale ki vént do betch, et ki rapinse ene sacwè d' fén, di ledjî, di djoyeus. Ingl. front vowels. Pondants et djondants (e francès) sol valeur essegnrece des voyales. Disfondowes: vwayèle, vwèyèle, voyale, vwèyale. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî (cawete -ale) do F. voyelle (minme sinse).

voye [f.n.] 1. passaedje bén assonré et ricnoxhou, po les djins, les tcheretes, les otos, evnd aler d' ene plaece a l' ôte. rl a: rote, tchimin, otovoye, herdåvoye. F. voie, chemin, route. >> tcheriåve voye: voye ki les tchårs î polént passer. F. voie carrosssable. rl a: tcheråvoye. >> a voye: metou dilé ene tcheråvoye, eneviè di çou k' est å mitan des bwès, des tchamps. Les tcherieus ramassént les botes di schoices a voye. Il årè åjhey: tot s' bwès est a voye. >> croejhlåde di voyes: plaece ki deus voye si rcôpèt. rl a: croejhelmint. F. croisement. >> voye di fier: tchimin d' fier. >> Li voye des Almands: no d' plaece di Mitchamp (Lonvli), tchimin pa you k' ene porcession d' Almands passèt. >> Li voye des Boûtlîs: no d' plaece di Lutrubwès (Viyè-dlé-Bastogne), pa you k' les tchårs atelés a des boûs passént. >> Li Voye des tchvås d' Cope: no d' plaece di Transene (wice ki les tchvås dvént esse acoplés po monter l' gritchete. >> esse todi so voye, so tchmin; u: esse tofer avå les voyes; u: esse todi so tchamps so voyes: a) aveur on mestî k' i fåt bråmint bodjî. b) esse todi evoye trinner. rl a: dåripete. >> esse so s' voye po rivni: esse po rivni e s' måjhone. F. être sur le chemin du retour. >> i m' freut cori les voyes: i m' fwait eraedjî, témint ki dj' a håsse di m' såver, et trinner avå les voyes. >> aler tchaeke a mitan voye: si dner radjoû en ene plaece ossi lon do dmoraedje d' onk ki d' l' ôte. >> rexhowe a mitan voye: rl a: mitan-voye. 2. pazea, tchimin d' tere (årvier d' ene rote, bén epirêye et tarmakêye). rl a: pî-sinte, rotoe. F. sentier, piste. >> passer pazès voyes: côper å court, tot prindant les ptits pazeas. >> voye di tere: voye nén epirêye, copurade ezès payis avou waire d' assonraedje do teritwere. F. piste. >> fåsse voye: voye afroyeye på passaedje di djins u d' tcheroe, mins nén ricnoxhowe. rl a: roti. >> basse voye: schavêye. >> Les Hôtès Voyes, les Bassès Voyes: nos d' plaeces di Bouyon. >> viye voye: voye did divns l' tins, mins ki n' sieve pus. Dj' a rtrové l' plaece dins les bwès del viye voye Lidje-Sudan. >> Li Viye Voye: no d' plaece di Tniveye (tchåssêye rominne). 3. rowe d' ene veye, d' on viyaedje, ki moenne a èn ôte viyaedje, hamtea, u ene plaece bén cnoxhowe. El voye do Bos. Li voye di Nzîvå. Li voye do paxhi. Dj' a dmoré lontins al Voye di Viance a Transene. >> La voye do Trô d' sâbe: no d' plaece di Lutrubwès (Viè-dilé-Bastogne), ki moenne a ene cårire di såvlon. 4. plaeces k' on doet passer po-z ariver ene sadjus. Dj' aveu pierdou m' voye. I n' a sepou rtrover s' voye. I prind l' boune voye. La ene åjheye voye ! Dji l' a rmetou sol boune voye. C' est lu ki m' a acsegnî l' voye. Nos frans l' voye eshonne. Nos frans l' voye a pî. F. trajet. 5. manire di fé, di s' codure. >> ndaler s' voye tot droet, u: shuve li boune voye: fé çou k' est ricnoxhou come bén. >> ene voye rinouvrece: des novelès manires di fé. F. de nouvelles pistes. >> ene mitan voye: ene rexhowe a ene margaye, ki les deus margayeus fijhèt ene foice po s' etinde. F. solution de compromis. >> pal voye di: tot passant pa. Vosse planete, c' est l' advinaedje di çou ki va vs ariver pal voye di nosse date di skepiance. F. via. >> mete des hames el voye d' ene sakî: l' espaitchî d' ariver la wice k' ene vout avni. rl a: hame. F. mettre des bâtons dans les roues, créer des obstacles. 6. (imådjreçmint) >> mete di l' ovraedje foû del voye: bén bouter po s' avancî. F. abattre du travail. >> gn a co cint pîs d' måle voye: vos n' î estoz nén co al taeye ås fraijhes (vos estoz co lon d' saveur cwè). Franwal: ahåyant po: Vous êtes loin du compte. >> esse so voye po: esse presse a. F. être en passe de. Il est so voye po divni minisse. >> esse foû voye: a) esse pierdou. b) dins ene bate di dvizes, rexhe foû sudjet. Franwal: ahåyant po: digresser. 7. (v.m. d' cinsî) prumî toû d' on tchamp a fåtchî, lårdjeur di deus metes k' on fåtche al mwin totåtoû do tchamp po leyî passer les fåtcheuses. Il a stî fé les voyes do matén. 8. perlinaedje. >> promete el voye a Sint Djan ki hosse (å Rû), a Tchivrumont, a Montagu: promete d' aler e perlinaedje a ces tchapeles la, paski l' Bon Diu vos a egzocî. F. pèlerinage. >> elle a prometou l' voye insi !: dijhêye po rire d' ene djin k' est må ecaytêye, må moussêye. >> miner l' voye: a) esse li prumî d' ene porcession. F. marcher en tête. b) (imådjreçmint) mostrer l' egzimpe. 9. voyaedje, tcheriaedje. Dj' a co deus troes voyes a fé avou l' begnon. F. voyage. 10. çou k' on tchereye. Aler cweri ene voye di hoye. F. chargement, transport. >> voye d' aiwe: deus saeyeas d' aiwe plins, tcheryîs avou on harkea. 11. lårdjeur di soyaedje. Diner del voye a ene soyete. Rinde dol voye al soye. Cwand to soyes dins do vete bwès, i fåt bråmint del voye; dins do setch, i n' è fåt cåzu pont. rl a: avoyî 2, avoyoe. 12. roye. Planter ene voye di crompires. Les schayteus: "Fijhans co ene voye di schayes divant d' aler rmareder". F. ligne. >> li prumire voye: kiminçmint d' èn ovraedje. >> li dierinne voye: fén d' l' ovraedje. >> ene voye di crås, ene voye di maigue: rl a: roye. 13. (mot d' houyeu) passaedje dins tere, wice k' on saetche del hoye, do minrê. rl a: evoyî, evoyaedje. F. galerie. 14. (mot d' texheu) plaece d' on fyî ki manke. >> longue voye: voye ki va d' on dbout a l' ôte do texhaedje, s' i manke on fyî d' tchinne. Disfondowes: vôⁿye, voye, voûye, vwaye. | voyete [f.n.] pitite voye dins les bwès. Les deus tindeus avént fwait eshonne cwate voyetes. rl a: roti, rotoe, pazea. Disfondowes: vôⁿyète, voyète, voyate, voûyète. | voylete [f.n.] rouwale, pitite voye. Mi vouss fé acroere ki ces tracteurs la, avou leus grandès hôtès stroetès rowes, polèt catourner dins les zigzagaedjes des ptitès voyletes, ki sont come aschavtêyes å pindant des tienes ? (L. Mahin). On candjisse, c' est on sistinme di voyletes po candjî d' direccion la wice ki deus otostrådes si rcôpèt. Disfondowes: vôⁿylète, voûylète | voyoe [o.n.] sôre di simpe lime po rinde del voye a ene soyete. rl a: avoyoe. Disfondowes: voyeû, (voywè, voyoû).

voye 2, vôye 2 rl a: evoye.

Voye di Djeruzalem [f.n.] (tot s' brouyant d' direccion) Voye Sint Djåke. F. Voie lactée. Etimolodjeye: kimaxhaedje do perlinaedje a Sint-Djåke e Galice, et des Croejhådes viè Djeruzalem, ambedeus a vey avou l' lûtaedje des Crustins et des Muzulmans el Hôte Moyinådje. Sorcoinrece Winene.

Voye do Bon Diu [f.n.] airdiè. F. arc-en-ciel. Sorcoinrece Harneye.

Voye do Cir [f.n.] Voye Sint Djåke. F. Voie lactée. Sorcoinrece Vervî.

Voye do Diale [f.n.] Voye Sint Djåke. F. Voie lactée. Sorcoinrece di L' Elpe.

Voye Sint Djåke [f.n.] 1. longowe binde di stoeles, ki fwait ene blanke, waire lujhante trinnêye k' on voet e stoelî del nute, et k' est metowe e sinse Bijhe-Livantrece Nonne-Coûtchantrece (N-E S-W), dins l' direccion di Sint-Djåke e Galice. So l' tere, èn ome so deus ni pout pus vey li Voye Sint Djåke a cåze des loumires grandès veyes ki l' asblåwixhèt (J.P. Dumont). F. Voie lactée. 2. airdiè. F. arc-en-ciel.

Voye Sint Djåke (poirtrait hacné sol Daegntoele).

Voye Sint Djan [f.n.] Voye Sint Djåke. F. Voie lactée. Soroinrece e sacwants viyaedjes des payis d' Måtche, di Nuvele, di Dinant, di Bastogne.

voyeu 1 rl a: evoyeu.

voyeu 2 rl a: voyoe.

voyî 1 I. [v.c.] fé ndaler ou fé vni (des martchandijhes, des djins). A l' areyopoirt di Bierset, c' est bråmint des societés ki voyèt des martchandijhe pa espresse. Interlabor Interim, c' est zels ki voyèt les secretaires eterimaires. rl a: evoyî, avoyî. F. envoyer. II. [v.pr.] passer d' ene djin k' evoye a ene djin k' on lyi avoye, tot djåzant d' ene martchandijhe. Ces colis la, ça n' si voye pus pal posse.

voyî 2 rl a: evoyî.

vraiy, vraiye I. [addj., todi padvant] ki s’ a bén passé podbon. F. vrai. II. vraiy [o.n.] totès sacwè ki s’ a bén passé. On dit eto: veur, verité. F. vérité. >> dire li vraiy: èn nén minti. III. vraiye [f.n.] sacwè racontêye sins minti. F. chose vraie. >> cwand i dit ene vraiye, i lyi toume on dint, et s' les a-t i co tos les trinte-deus: i n' fwait ki d' conter des mintes. | vraiymint [adv.] podbon. On dit eto: vormint. F. vraiment, véritablement, réellement.

vû I. [addj.] vude (omrinne foûme cwand l' addjectif "vude" est metou pa dvant l' no, eyet dins les nos d' acolaedje tîxhon). rl a: Vûcir. >> C' est l' vû batch ki fwait grognî l' pourcea: sipot po dire ki cwand i gn a pupont d' cwårs, ça fwait des margayes dins on manaedje, ene soce, evnd. >> On vû saetch ni såreut tni droet: li ci ki n' a pont d' cwårs, on n' l' aconte nén. II. [o.n.] vude plaece. On-z emantchive les waezons come on fornea, li tere å dfoû, les fenaesses a dvins, avou on vû e mitan (S. Fontaine). Coinrece Lidje & Hôte-Årdene.

vubwès [o.n.] plaece en on bwès ki les åbes ont stî côpés. Elle a volou aler côper des fleurs cial pus hôt e vubwès (Guillaume Smal). rl a: clairisse, trawêye. F. clairière. >> a vubwès: foû do bwès, nén catchî pås åbes. Ni dmorez nén a vubwès: on vos va vey. F. à découvert. Disfondowes: vûbwès. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon addjectif (vû) + no (bwès), bwès k' est vude; rl a: Vûcir.

Vûcir [o.n.] Bijhe (pont cardinå metou ådzeu so ene mape). C' est ene tchambe metowe a vûcir: c' est po-z î edjaler. Disfondowes: Vûciél, Vûcîl, Voûcîl, Vûcîr. Etimolodjeye: mot d' acolaedje addjectif + no: vû + cir, plaece do cir k' est todi vude, wice ki l' solea n' va måy.

vude I. [addj.] sins rén ddins. II. [o.n.] vude plaece. rl a: vû. | vudî (codjowaedje) I. [v.c.] 1. rinde vude (ene sacwè k' esteut plinne). Il ont vudî l' gurnî. F. vider. 2. rimpli ene jate, on vere avou åk po boere. Vudîz lzî l' gote, båshele, i l' ont bén merité. F. verser. II. [v.s.c.] 1. rexhe, moussî foû. Li saeyea est trawé; ça vude di tos les costés. F. sortir. 2. rexhe, parexhe, tot djåzant d' ene gazete, d' on live. Ene rivuwe ki vude tos les moes. F. sortir, paraître. 3. provni. Lu, c' est onk ki vude del veye: i les vént djinner, disrindjî leu royete (E. Lempereur). F. sortir, provenir. Disfondowes: vûdî, wîdî, voûdî, voûder. | vudî, vudeye [addj.] 1. fén nåjhi, fene nåjheye. F. épuisé(e), exténué(e). 2. djus d' foice. C' esteut ene cavale k' aveut yeu nouv polins; elle esteut vudeye (L. Mahin). F. affaibli(e), fourbu(e).

vudete [f.n.] djin cnoxhowe long et lådje, copurade come tchanteu(se), djouweu(se) dins les fimes, esportif, evnd. Çou k' ces crapådes la avént el boke: les vudetes do cinema rûsses et amerikinnes, les dierins dancignes k' avént drovou a Yalta; les novelès crinmes di nute et d' djoû, et les dismakiyants et renaiwantès locions (L. Mahin). Disfondowes: vëdète, vèdète.

vwès [f.n.] son ki rexhe do gozî, et ki poite li cåzaedje. rl a: voyale. >> ene pitite vwès: ene vwès k' on n' ôt nén bén. F. voix fluette. >> ene grosse vwès: ene vwès k' a on son gråve. >> ene behotante vwès: ene vwès ki tronne. F. voix tremblante.

vweteure [f.n.] oto. rl a: zénk.

wå [o.n.] pitite djåbe di do rgon, a pô près 25 cintimetes sipesse, ki sierveut a fé des toets di strin. | wåmon [o.n.] ptit wå k' on fwait blamer (metans po rosti l' pourcea). | wåmire [f.n.] pitite pôvriteuse måjhinete avou on toet di strin. On dit eto: hobet. Etimolodjeye: calcaedje del cawete do F. chaumière, 1900. | wåmea [o.n.] 1. wåmon. 2. djavea metou sol boird des toets di wås. 3. håre di strin po loyî l' vegne ås passeas. | wåmyî [v.c.] 1. covri on toet avou des wås. 2. rascovri d' ene coûtche di strin.

wache I. [f.n.] 1. basse d' aiwe. 2. leuze (oû ponou sins schåfe). C' est ene viye poye ki n' fwait pus k' des waches. F. œuf hardé. 3. schitaedje (copurade d' on ptit efant). Li råpén s' aveut rlevé tot seu, et leyî si ptite wache dissu l' plantchî. 4. gros raetchon. Il a raetchî ene grosse wache so l' pavêye. F. mollard. 5. wague (movmint d' aiwe ki monte et ki dischind). Come ene naçale k' est berlondjeye Pazès waches d' on grijh oceyan, Dirî l' grande poite a deus batants C' est nosse prijhon, dins si stindêye (F. Bovesse, rat. pa L. Mahin). 6. (fizike) no des lenes, ou des surfaces, djondowes a on moumint dné pa on movmint ou on hossaedje periodike ki va d' ene plaece a ene ôte. Gn a des waches magnetikes, ersyinnes (radio), do son. Eyet, sapinse zels, di kéne manire si freut ciste atôtchance la, inte deus djins ki s' evoyèt des pinsêyes ? des waches magnetikes, dazår? (L. Mahin). rl a: micro-wache. F. onde. Ing. wave. Disfondowes: wache, waje, wâche, wèche, wètche. Etimolodjeye: vî mot vikigne "vâgr" (wague). Coinrece Basse-Årdene, payis d' Djivet, di Nameur. | wachlire [f.n.] 1. longueur d' ene wache, del copete al copete. Ene micro-wache, c' est ene wache avou ene foû coûte wachlire (ene foû grande frecwince) (P. Sarachaga). F. longueur d'onde. >> esse sol minme wachlire: (imådjreçmint) tuzer del minme façon. Tos les éndjolîs n' estént nén sol minme wachlire (L. Mahin). 2. movmint d' waches. Louline Voye est dins l' wachlire; i va scrire on hopea d' sacwès e walon (M. Gabriel). F. vague, mouvement. Etimolodjeye: bodje "wache", cawete ire, ristitchî L, 1996.

ene wache (d' on påpåd), c' est vormint ene wague, mins ki n' node nén l' aiwe di Cologne (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

Wåclindje, so plaece: Woulker [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e lussimbordjwès Woulker, e F. Wolkrange, en Alm. Wolkringen, rebané avou Messanceye. Disfondowes: Wauclindje, Wôlkër, Wolcranje, Volcranje, Volkring'ën. Vî scrijha: Wilkeringen. Etimolodjeye: bodje Walker (no d' djin), cawete -indje (les cis Walker, les cis d' mon Walker, li famile Walker).

l' eglijhe di Wåclindje (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

wadjî 1. egadjî on pari. Wadje ki l' gamén pasrèt dins totes les basses! Ti wadjes? Dji vou bén wadjî k' il ere å corant. 2. si fé wadjî: esse pris, esse a l' aminde, si fé ramasser. Disfondowes: wadjî, gadjî.

waeraxhe [addj.] 1. k' inme bén di s' bate. Waite, fi da Mareye, tes djins come i s' dismoircelèt, waeraxhe come des såvadjès biesses. (G. Spirito). rl a: hådiesse. F. sauvage, brutal, violent, agressif. 2. ki n' sait dmorer påjhûle, ki n' sait schoûter, po des efants målåjheys, des biesses nén co bén etraiteyes (dressêyes). A les waeraxhes djonnes ki c' est d' ça ! Ci ptit polin la est co trop waeraxhe po esse atelé. F. sauvage, farouche, indompté. rl a: såvadje. 3. (tot cåzant do tins) mwais, avou del grande air, et des foitès walêyes; Ké waeraxhe tins, ouy, nondidjo; ça rsint ddja l' Tossint. Et s' rindèt i conte ki l' vint a divni waeraxhe, et k' i sorlive des wachletes ki vnèt fé halcoter li vwele siconte del plantche (L. Mahin). F. sauvage, âpre. Disfondowes: warache, wèrahe, wèrache, wèrache, warahye. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès: werra (guere). | waeraxhté [f.n.] estance (etat) do ci k' est waeraxhe. Disfondowes: warachté, warachtè, wèrah'té, wèrahyté, wèrachtè. | waeraxhreye [f.n.] ake fwait avou waeraxhté. Disfondowes: warachrîye, wèrah'rèye, wèrahyrèye, wèrachrèye. | waeraxhmint [adv.] d' ene manire waeraxhe. rl a: hådiesmint. Disfondowes: warachmint, wèrah'mint, wèrahymint, wèrachmint.

waerbea [o.n.] 1. gros vier ki vént dizo l' pea do dos, et ki rexhe foû pa on ptit trô k' i fwait dins l' pea, ezès moes d' måss, avri et d' may el Walonreye (dinltins, ca l' maladeye a stî dzingneye diviè 1970). F. varron. Ingl. warble. >> tchåfer ses waerbeas å solea: si rpoizer å solea (po s' fé rayi u nén). F. bronzette, bain de soleil. >> Vouss fé rexhe tes waerbeas ?: dijhêye po balter ene sakî ki s' met å solea e bontins. 2. bosse fwait sol dos pa ci vier la. 3. poyowe moxhe, e sincieus latén Hypoderma bovis, ki va rexhe do påpåd-lolô di ç' vier la, et taener l' bisteu å cminçmint d' l' esté, et l' fé bizer. rl a: bizete. F. hypoderme. Ingl. warble fly. 4. tchalon: a) vier del baloujhe. F. man. b) moite tchå å mitan d' on boigne clå. F. bourbillon, éristale. 5. pitite lamproye. 6. traitaedje a måssîte feme, ene laide djin. O l' laid waerbea ! Clô t' gueuye, vî waerbea ! 7. (imådjreçmint, mot d' cibernaivieu) sacwè ki s' vént stitchî e voste éndjole, a pårti d' ådfoû et ki l' espaitche di bén aler. F. virus informatique, ver. Disfondowes: warbê, werbê, werbia, warobia, warabia, warabê, warabin, warabia, warobê, warobé, warobia, warogna; miersipepieuzmint el notûle ALW 8.134. | waerbåd [o.n.] waerbea. Disfondowes: wèrbâd, wèrbaud, warbâd, warbaud, wârbâd, waribaud, warëbaud, wèrabaud, warabaud, nwarabaud, waraba, miersipepieuzmint el notûle ALW 8.134.

waerbeas k' on-z a fwait tchitchî foû; onk did zels aveut stî spotchî et fé on gros abcès å mitan (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

waerbea-al-cawe [o.n.] molon-al-cawe, ki vike sovint dins les fosse septikes. >> c' est vormint l' waerbea ki monte foû des batchs ås strons: c' est ene måssîte djin.

waergla [o.n.] waerglaece. Disfondowes: wargla, wârgla, wèrgla, nwargla, nwêrgla, mwargla, vergla, vërgla. Gm. vargla. Pc. vérglach. Etimolodjeye: calcaedje do F. "verglas", avou assaetchance di waerglaece.

waerglaece [f.n.] glaece ki s' fwait so des tchmwins, des pavêyes, et fé rider a målvå des djins, des biesses, des otos, evnd. rl a: waergla. Disfondowes: warglèce, wârglèce, wèrglèce, walglèce, wad'glèce, nwarglace, gnërglèce, mwèt'glèce, mwat'glace, vèt'glèce. Pc. wélglache, nwarglach (o.n.). Etimolodjeye: acolaedje tîxhon: glaece di "waer" (såvadje plaece) u glaece k' ewaere (les tchvås), tz a: waeraxhe, waerixhet, waerleu, ewaeré, evnd.

waerijhoû I. [o.n.] (v.v.m) waerixhea. II. Waerijhoû, so plaece Warjou [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Warisoulx, rebané avou Les Brouhires. Disfondowes: warjou, wèrijoû. Etimolodjeye: bodje Waer- (rl a: Waeret, viyaedje astok), cawete -ijhoû.

waerixhea [o.n.] (v.v.m) 1. waeraxhe tchamp, wice ki les djins plént ndaler wårder ås vatches, sins payî. F. terrain communal, terrain vague. rl a: comon. >> Li, å Waerixhea: no d' plaece di mwints viyaedjes el Walonreye, come a Måmdey, a Faimonveye, a Djoupeye, a Ståvleu (so plaece: war'hê), a Pondlô (so plaece: Wércha, e F. Warchat). 2. troke di sacwantès måjhones, k' on n' såreut co lomer on hamtea. F. écart. Disfondowes: warihê, warhê, werhê, wèriha, wércha, warcha, wèrichia, wèricha; vîs scrijhas: warescappe, werixhas, werissay. Etimolodjeye: bodje tîxhon "waer-" (såvadje, da nolu), dobe cawete -ixhea, avou assaetchance sincieuse do flamind "waterschap" (abruvoe), po les scrijhas del Moyinådje. | waerixhet [o.n.] (v.v.m) waerixhea. >> Li, å Waerixhet: no di des plaeces el Walonreye, come a Rtene, a Meu (so plaece Ourchet); rl a: Waeret. Disfondowes: wèrihet, wirhè, waret, wèrichet, warichet. Etimolodjeye: bodje waer-, dobe cawete -ixhet.

waerleu [o.n.] (doûce croeyance) ome ki s' candje a leu, et fé do mås ås djins. C' est ddja tolminme on pô drole di vey èn efant ki n' a pont d' ådje si plaire a-z ôre totes les shijhes des cayets d' macralreye u des contes di waerleus (L. Mahin). On dit eto: leu-waerou. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon bodje waer- + leu, ewaerant leu.

waermaye [f.n.] 1. grande moxhe ki n' vike k' on djoû, e latén sincieus Ephemera spp (mins å pus sovint, el Walonreye Ephemera vulgata), et ki cavole åtoû des loumires, l' esté, et k' on-z apice po-z aler al pexhe; si låve, lomêye froyén, vike dins les rews et dins Mouze. Cwand l' waermaye vole, li pexhon n' hagnrè nén dmwin, pask' il est forsôlé (il est rpaxhî avou les waermayes ki toumèt e l' aiwe). C' est teribe les cwantités d' waermayes ki plént rexhe di Mouze å bea tins (J. Waslet). Wårdez mu ç' waermaye la po mete a mi hanzin (A. Carlier & W. Bal). Dj' a todi stî bleu après les tchvås, pus assaetchî k' ene waermaye après l' loumire, k' on galant après l' cote di s' crapåde (J.P. Dumont). rl a: moxhe d' ônea, froyén, pitite biesse, biesse d' oraedje, waernu. F. éphémère. Ny. dagvlieg. Al. Eintagsfliegen (moxhe d' on djoû). Dipus d' racsegnes (en almand) sol waermaye. 2. (tot s' brouyant) påwion d' nute, costire, moxhe ki vole å moes d' djun evnd. Disfondowes: warmaye, wèrmaye, vèrmaye, wârmaye, nwârmaye, marmaye. Etimolodjeye: gayel "arné" (waernu, termene ki les waermayes volèt), avou acmaxhaedje do latén "vermis"; moite cawete -aye.

waernu [o.n.] 1. termene di drole di tins, ki va do mitan do moes d' djulete å mitan do moes d' awousse, k' est setche u frexhe, mins avou sovint on tins malåde, et cobén des oraedjes. C' est waernu: on n' pout nén ameder les biesses. I n' fwait nén bon awè des playes å waernu. Li waernu est houte. rl a: canicule. F. canicule, solstice d'été. 2. grosse tcholeur. C' est do tins d' waernu. E l' an 2000, tos les payis del Mîtrinne Mer ont yeu l' waernu. Tos ls ans, cwand l' waernu mousse ezès cåves, et k' les cinsresses ont do må d' fé vni leu boure, les parints d' Brussele rabizént po vni passer sacwants djoûs al cinse (P. Maudoux). F. fournaise, vague de chaleur. 3. såjhon k' les djoûs sont les pus longs. F. soltice d'été. 4. oraedje. 5. surixhaedje di l' amagnî come li ci ki ces tcholeurs la sont d' cåze. Li bire sint l' waernu. Li bire a ene gosse di waernu. (C. Grandgagnage). rl a: tourné, seur. F. suri, goût aigre. 6. waermaye. F. éphémère. Disfondowes: warnu, wârnu, warnë, wèrnu, yernu. Pc. harnu, hernu. Coinrece arondixhmints d' Dinant, di Måtche, di Hu, do Tchestea. Etimolodjeye: gayel "arné" (mot burton d'asteure po: oraedje, oraedjeuse tcholeur). | waerneus, e [addj.] oraedjeus, e. Il a fwait waerneus ci samwinne ci. rl a: malåde, stof.

waessin [o.n.] swele. Après, on meteut des balasses so les radjondaedjes po l' tere èn nén moussî ddins; après, on rcatchive avou des strins d' waessin (ramexhné pa L. Mahin). Les såbes s' abatèt so les spales come les fås d' l' awousse s' abatèt so l' waessin (J.P. Dumont). F. seigle. 2. (pus stroetmint) sôre di hôt swele di leccion, avou on pus gros grin et ki dnéve ene pus blanke farene. Si on n' sait nén di poleur vini rcweri l' blé tot droet, on rashonne cwénze, vint, trinte copurnales ene adlé l' ôte, et on fwait-st on taessea, k' on rascovere avou ene tchape di strins d' waessin (Henry Frenay). Disfondowes: wèssin, wassin. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî di l' almand "Weizen" (frumint). Coinrece payis d' Lidje, Vervî, Hesbaye, Måtche.

Mape des lomaedjes do waessin el Walonreye e 1935.

waeyén [o.n.] yebe dedja fåtcheye å fenå-moes, ki crexhe pol deujhinme côp, po esse rifåtcheye a l' erire-såjhon. Disfondowes: wayin, wèyin, wayéⁿ, wèyéⁿ, wayègn, wayégn, wègnagn; miersipepieuzmint el notûle ey el mape ALW 1.82.

waeyén-tins [o.n.] troejhinme såjhon d' l' anêye, ki cmince li 21 d' setimbe et-z esse fwaite li 20 di decimbe. rl a: Sint-Rmeye, ahan, erire-såjhon, råyåjhe, råyinne. F. automne.

waezon [o.n.] bohêye di yebes avou del tere après. On rtournéve les waezons po lzî souwer l' cou (S. Fontaine). F. touffe d'herbe. Disfondowes: wazon, wèzon, wazan.

wåfe [f.n.] påstedjreye k' on fwait avou on cadon, k' on ndè poujhe ene locêye po mete dins li fier ås wåfes. F. gaufre. | wåflî [o.n.] fier a wåfes (usteye po cure les wåfes).

Wagnlêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wagnelée, rebané avou Fleuru.

wague u wake I. [o.n.] 1. movmint d' aiwe ki monte et ki dischind a cåze di l' air, des corants, et k' arive sor vos avou foice. F. vague. rl a: hiyon, wache. 2. minme movmint po d' ôtes sacwès ki del aiwe. rl a: wache. II. [adv.] dins l' ratourneure toumer wake: toumer flåwe. Ey e-z aprindant l' novele, il a toumé wake so s' pavêye, témint k' il aveut stî sbaré (G. Lucy). Etimolodjeye: vî mot vikigne "vâgr" (wague). | waclêye [f.n.] grosse wake d' aiwe ki vént foû d' ene rivire. F. afflux, dégorgement.

Wahå [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Waha, rebané avou Måtche-el-Fåmene. rl a: Mårloye; rl a: Tchimpion-el-Fåmene. Disfondowes: Wahau, Wahâ, Waha.

waibaedje [o.n.] 1. plaece ki les poyes waibièt. 2. plaeces et ahesses did ttåtoû d' ene måjhon, d' ene oujhene, d' on bastimint. Avou les terorisses, on n' leye nou bårbou holer dins l' waibaedje des ambassades. rl a: waibes. F. abords. 3. coines d' ene måjhon. rl a: naxhes, adjès, adjîsses, anchoures. 4. (mot d' cibernaivieu) troke, anea d' waibes. Vos estoz cial sol waibaedje ki vos avoz ptchî: l' anea des waibes e walon. 5. çou k' i gn a åtoû d' ene sacwè. Dji n' esteu pus dins m' waibaedje linwistike; end a dj' yeu, des rujhes ! F. environnement, contexte. Etimolodjeye: bodje "waibe(s)", cawete -aedje 2 (aplakêye a on no). | waibaedjî (codjowaedje) [v.s.c.] 1. waibyî (tot djåzant des poyes). F. picorer. pâturer. 2. tourner åtoû d' ene måjhon, d' on bastimint, po rwaitî çou ki s' î passe. I waibaedje tos costés. F. rôder, espionner. Disfondowes: wêbèdjî. Etimolodjeye: bodje waibe, dobe cawete -aedjî.

waibe 1 I. [f.n.] 1. plaece ki les poyes vont pepyî. F. pâtis, parcours. 2. gordene d' on lét baldakin. F. rideau du lit à alcove. 3. virêye d' efouwaedje (hé k' on dene li bwès ås djins do viyaedje). F. coupe affouagère. >> Les waibes: no di sacwantès plaeces el Walonreye, a Twin, a Bayamont. >> les Platès Waibes, li Waibe dizeu l' Veye, li Waibe di Cwarante, li Waibe di Djernele, li Waibe ås Rnåds: nos di des plaeces di Suni. >> Li waibe ås Leus: no d' ene plaece di Pusmadje. II. waibes [f.n.t.pl.] 1. plaeces metowes åtoû del måjhon, avou ls ahesses ki s' î trovèt. F. alentours de la maison, dépendances. 2. plaece k' on s' î tént sovint, et k' on cnoxhe bén. Cwand c' est k' t' endè rva-st e t' payis Ti n' ti pous rtrover dvins tes waibes (L. Warnant). L' fant est zwat cwand k' il est foû d' ses waibes (R. Viroux). F. endroit, milieu habituel, lieux coutumiers. >> esse foû d' ses waibes: esse pierdou, må a si åjhe, dins on payis k' on n' conoxhe nén, avou des etrindjirs. Elle a vnou lodjî amon s' bele-feye; ele si plind: "c' est åk, da, cwand k' on-z est foû d' ses waibes". rl a: diswaibyî, dizôrner. F. désorienté(e), hors de ses habitudes, dépaysé(e), dérouté, perdu(e). 3. dujhances, åbitudes, conoxhances. rl a: diswaibyî. >> ritrover ses waibes: ritrover ses åbitudes. I m' fårè on ptit tins po rtrover mes waibes, asteure ki vo m' la foû del gayole (C. Denis). >> esse dins ses waibes: esse a si åjhe po responde a des kesses. C' est ene kesse sol djeyografeye: ça, c' est dins mes waibes. F. dins ses cordes, terrain favori. 4. plaeces k' on-z î est e dandjî. >> esse foû (des) waibes: èn pupont aveur di rujhes po viker, esse schapé (êye). Avou l' bon tins sol soû, nos estans foû des waibes (A. Flesh). F. à l'abri du souci, hors de danger. Disfondowes: wêbe, wèbe, wébe, wimbe. Tch. wêbe. Etimolodjeye: tîxhon "weiben" (ramxhyî, bodjî).

waibe 2 [f.n.] troke di pådjes so on metou sudjet, k' on pout trover sol Daegntoele. Dj' a fwait ene deujhinme waibe sol walon lingaedje. F. site web. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès "web" (minme sinse), avou assaetchance di "waibes" (plaeces k' on-z î est tofer), 1997. | waibe-pådje [f.n.] forveyowe pådje eplaidêye so les fis (so l' Etrernete). Vola l' ridant avou ls imådjetes des waibes-pådjes. F. page web. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon, 1998. | waiburlin, -inne [o.f.n.] li ci (cene) ki s' ocupe d' ene waibe Etrernete. F. webmestre. Ingl. webmaster. Etimolodjeye: bodje "waibe", cawete -urlin, 1997.

waiburlin, -inne rl a: waibe 2 \ waiburlin.

waibyî (codjowaedje) [v.s.c.] 1. tchampyî, pepyî dins les tchamps tot djåzant des poyes. Les poyes waibièt e pré. rl a: diswaibyî, paxhe, tchampyî, waidyî. F. picorer, pâturer. 2. roter avou l' tiesse e l' air et l' ouy a l' awaite; esse dins l' lune. F. bayer aux corneilles. 3. waidyî. Disfondowes: wêbî, wêbi, winbî, wêbi (codjowaedje al 4inme sôre), wêbyî.| waibiaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "waibyî". Po-z aveur des bons polets, i fåt on bon waibiaedje. F. pâture, picorée. Disfondowes: wêbèdje, wêbièdje, wêbiadje.

waide [f.n.] 1. tchamp po les biesses paxhe. La ene bele waide, la, ti, valet. I n' a nén des biesses a mete so les waides (ramexhné pa L. Remacle). Il ont soyî l' four des waides. Cwand vs avoz ene waide k' est foirt måsseye, vos hagnîz djus, po dzingnî les pixhe-e-lét et les panådes (ramexhné pa G. Belleflamme). Nos dischovréns les waides, les campagnes, les cortis (L. Bukens). Et vola k' å lon, bén lon, beacôp pus bas, dji voe ene imådje ki ravize on dessin d' efant: nosse toetea si ptit å mitan del grande waide (Y. Gendarme). Ki Diè vs dene del rozêye do cir et des cråssès waides, do frumint et do novea vén a make ! (Li Bibe, ratournêye pa L. Hendschel). rl a: pasteure. F. prairie, pâturage. >> li waide rispite u ridjete: li yebe ricrexhe dissu. >> des biesses di waide: des biesse ki paxhèt, eneviè les cenes ki dmorèt e ståve. F. bétail en pâture. >> prinde des biesses a waide: (droet cinsrece) prinde les biesses d' èn ôte acleveu et les mete paxhe so vos tchamps pol såjhon. rl a trecins. >> mete des biesses a waide: mete ses biesses amon èn ôte cinsî k' a ditrop di waides. F. bail à cheptel. >> evoye po les waides: boerlaedje di cis ki petèt å diale. Franwal: ahåyant po: "on se taille", "barrons-nous". >> waide Mareye-Djaene: aite. F. cimetière. 2. (pus stroetmint) a) tchamp a paxhî metou dé ene aiwe. F. pré. Les fenaesses vinèt sovint dins les frexhès waides (ramexhné pa G. Belleflamme) rl a: pré. b) tchamp avou del yebe, et sovint des åbes a fruts, metou dilé l' måjhone. rl a: corti, paxhi. F. verger. 3. yebe. Vos dinroz del waide ås biesses. C' est ddja del viye waide. Li waide ricrexhe dedja li long des pazeas. Li waide est setche, on l' picubrè dabôrd. I semént do fôraedje e l' avoenne po raveur del waide après (ramexhné pa L. Remacle). F. herbe. rl a: bruneye waide, waide des bwès, waide di låme, waide di tchvå, rexhe waide, waide des canaris. >> on po d' waide: fistou d' yebe. F. brin d'herbe. >> bosset d' waide: vigreuse bohêye di yebe, sovint k' a crexhou so ene flate. F. touffe d'herbe. >> des lådjès waides, del seure waide: des yebes ki vnèt dins les fagnes, waire nourixhantes po les biesses. F. herbe de prairie humide. >> riper u: xherpyî des waides: råyî del yebe avou ses mwins. F. arracher del l'herbe. >> houkî ene sakî sol plate waide: lyi dmander di s' vini bate foirt å foirt, sins crawyî. C' est vos ki m' a houkî po-z aler sol plate waide (H. Angenot). F. provoquer (en duel). >> måle waide: yebe k' on n' vout nén ki crexhe dins ene dinrêye, dins on corti. Les målès waides crexhèt todi roed. F. mauvaise herbe. rl a: nichté, crouwå. >> leyî ses tchamps a waide: èn nén s' ocuper d' ene sacwè da sinne. rl a: cori a royes. 4. al waide: al yebe (tot l' tins k' les vatches sont dins les tchamps). F. a l'herbe, en prairie. 5. les waides: les waibes (plaeces did ttåtoû d' ene måjhon, ki c' est da vosse). >> i rote so mes waides: i saye di m' apicî ene kimere, èn ovraedje. F. marcher sur les brisées. >> esse foû d' ses waides: esse dins on payis, en ene plaece k' on n' conoxhe nén. Cial, nos estans foû d' nos waides. F. dépaysé(e). >> foû d' mes waides !: dijhêye po evoyî ene sakî evoye. F. hors de ma vue ! Disfondowes: wêde, wéde, winde. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do flamind "weide" (tchamp a pasturer); pol sins 5 eto comaxhaedje avou waibe. Coinrece Lidje, Hesbaye, Hôte-Årdene. | waidaedje [o.n.] 1. plaece avou del yebe. Les djins del hôte avént pacô des grands waidaedjes, c' esteut les grands mwaisses k' avént bråmint des djins ki boutént por zels. On n' a nén ditrop di waidaedje ciste anêye (J. Bastin). F. herbage. 2. yebe a paxhe. I gn a dpus d' waidaedje ezès frexhès anêyes k' ezès setches (J. Bastin). F. herbe à brouter. Disfondowes: wêdèdje, windadje, wêdadje. Etimolodjeye: bodje "waide", cawete -aedje 2 (aplakêye a on no). | waidire [f.n.] 1. biesse metowe a waide amon onk. 2. (rabaxhant) feme d' ôte pårt ki s' mareye dins vosse viyaedje. rl a: etrindjire. Disfondowes: wêdîre.

waide des bwès [f.n.] båbe di gade (sôre di fenaesse des bwès, e sincieus latén Deschampia flexuosa). Del waide des bwès, c' est del doûce waide come des breles (ramexhné pa L. Remacle). F. canche flexueuse.

waide des canaris [f.n.] sôre di fenaesse, ki les grinnes siervèt a sognî les moxhons. F. alpiste des canaries. Coinrece Hôte-Årdene.

waide di låme [f.n.] sôre di fenaesse ki vént foirt dins les bossets (plaece des flates), e sincieus latén, Holcus spp. rl a: fenaesse di flate, cråsse fenaesse. F. houlque laineuse. Almand. Honiggras. Coinrece Hôte-Årdene.

waide di tchvå [f.n.] sôre di fenaesse, avou des grossès tiesses, e sincieus latén, Dactylis glomerata, ki pout esse semêye come four. On dit eto: rexhe waide, båbe di gade. F. dactyle. Coinrece Hôte-Årdene.

waidyî (codjowaedje) I. [v.s.c.] 1. paxhe (magnî del yebe dins les tchamps, tot djåzant des grossès biesses). Metoz waidyî les biesses. Les biesses sont co ki waidièt. Tant k' les vatches vont waidyî, on-z a don bon boure (H. Forir). Li vea cmince a waidyî e pré (ramexhné pa J. Haust). rl a: paxhner, tchampyî, pasturer; rl a: foû-waidyî. F. pâturer, brouter, paître. >> leyî ses tchamps a waidyî: èn si nén bén ocuper di s' traeyén (di si handele). F. négliger. 2. waibyî (pepyî dins les tchamps, tot djåzant des poyes). Li poye waideye sol pateure. F. picorer. 3. (mot d' houyeu) dimorer dins des vîs maçnaedjes, come dins des batchs, tot djåzant des aiwes dins les houyires. C' est dins ç' pårteye la del houyire k' on leyive waidyî les aiwes. II. [v.c.] magnî (del yebe). Mi l' ågne, dj' end a profité po waidyî sacwants fistous d' crouwås tot deurs ([http://rifondou.walon.org/noye-rif.html#frelucas Fré Lucas]). Disfondowes: winder, wêder, wêdî, wêdi, wêdî, wêdyî. | waidiaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "waidyî". F. pâturage. 2. plaece ki les biesses î waidièt. On bonzè crås waidiaedje (H. Forir). F. prairie, pré, pacage, parcours, gagnage. 3. plaeces k' on î dmeure. >> raprepyî, u: riwangnî waidiaedje: si raprotchî di, u raler e s' måjhone. Loucans do raprepyî waidiedje (Noyé walon, 1634). F. regagner ses pénates. Disfondowes: wêdièdje, wêdjèdje, wêdèdje.

waire 1 I. [adviebe] 1. (divant èn addjectif) nén foirt. I n' est waire malåde. F. guère. 2. waire di (divant èn addjectif) nén bråmint di. rl a: wai d' II. trop waire [o.n.] trop pô, manke. Gn jamwais ki l' trop waire ki djinne (C. Denis). F. manque, carence, trop peu.

waire 2 [o.n.] (mot d' tcherpetî) tchiviron. So les vienes, on clawe des waires. Di l' åmatén, Penêye copele Sint Djôzef po soyî des waires et des sômîs a mezeure (Joseph Lahaye). F. chevron. Disfondowes: wére, wêre, winre; vîs scrijhas: wer, weirs. Coinrece Hôte-Årdene. | wairete [f.n.] pitite waire, 4 so 6 cm. F. chevron. Disfondowes: wérète, wêrète, winrète. | wairî (codjowaedje) [v.s.c.] mete des waires so on toet. F. poser les chevrons. Disfondowes: wérî, wairer.

waisse [f.n.] plante del famile des croejhrecires k' a stî ahiveye el Walonreye disk' å cmince do 17e sieke, po fé del bleuwe coleur, po tinter les draps et les stofes. F. guède, pastel. >> bleu waisse: sôre di bea bleu. F. bleu roi, pastel. >> noer waisse: bleuwe foncêye coleur. >> Å molinea d' waisses: no d' ene plaece di Lin-Sint-Rmey. Disfondowes: wêsse, winsse; vîs scrijhas: waisdre. Etimolodjeye: gayel "glastum" (minme sinse) (c' est ene rediveuse etimolodjeye).

waitî [v.c.] 1. vey eyet prinde asteme a çou k' on voet. Ele n' ont nén co les ouys doviets K' ele ni s' vont waiti å muroe (siermon so les pasmints d' tins des femes, 1850). F. regarder. On dit eto: riwaitî, loukî, vizer, raguider. 2. waitî a: esse åtoû d' ene sakî, d' ene sacwè, presse a-z etervini. Waite a t' fré; waitîz a vosse potêye ki cût. F. surveiller. >> waitî a lu: prinde asteme, sayî di dmorer foû des risses. Waite a twè di n' nén haper froed ! F. prendre garde, faire attention. 3. waitî di: sayî. Ele s' ala rcoutchî et waitî di rdoirmi (L. Mahin). F. essayer, tenter. rl a: loukî a. Parints di waitî: awaitî, riwaitî, rawaitî, corwaitî, carwaitî. Disfondowes: wétî, wêtî, wêti, wêter, wêtè, wâtî. Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "wahta" (minme sinse ?). Coinrece walon do Mitan, do Coûtchant et d' Årdene. | waitwere [f.n.] waitroûle. Låvå, rabindlés, les aveules bravournut leu croejhete a waitwere (C. Quinet). F. écran, oeillère. | waitrê [o.n.] çou k' on pout rwaitî et k' est bea a vey. Mierkidi 18 di fevrî 2004. Les djins d' El Djadida (Marok), e s' dispiertant, alèt-st aveur on drole di waitrê: des trûlêyes di potchas pelrins avå les rowes del veye. F. spectacle. Etimolodjeye: viebe "waitî", cawete -rê, 1975.

wake rl a: wague.

Walcoû [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Walcourt, divnou intité, avou novea limero del posse 5650; limero diyalectolodjike: [Ph 21]; vî limero del posse: 6430. >> ban d' Walcoû: Walcoû avou: Berzeye, Boussu, Castiyon, Tchestret, Clairmont, Fontnale, Fraire, Gourdene, Li Nefe, Prî, Rojneye, Somzeye, Tårcene, Tî-l'-Tchestea, Vôjneye, Ive. Vî scrijha: villa Walecortensis (1026), Walcort (1049). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon Walon + corti (corti, cinse do Walon).

Waleme [n.pl.] viyaedje di Flande di l' arondixhmint d' Malene, e flamind Walem. Vî scrijha: Walchem (1181). Etimolodjeye: tîxhon Wahla-heim (måjhon des Walons); rl a: Walin, Vonneche, Walcoû, Wancene, Wanrote.

wåler [v.s.c.] 1. cori sins saveur la k' on va. Les efants ont stî wåler dins les paxhis (F. Deprêtre et N. Nopère). rl a: trinner, rôler. F. vagabonder, errer. 2. s' ocuper a des tchîtchêyes. Pocwè k' i n' va nén å bwès al plaece di wåler tote djoû. I wåle a totès biestreyes. rl a: buziker, tchicter. F. glandouiller. Disfondowes: wâler, wauler, oler, ôler. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do flamind "wandelen" (si pormoenner). Coinrece Roman Payis, Bote di Djivet, Basse-Årdene. | wålåd, e [o.f.n.] djin ki toûne les viyaedjes et k' est sins måjhon. Ké planete les poûsse-t i, wålåds sins ertinance ? (L. Declercq). rl a: rôleu, rôlî, tchiminåd. F. vagabond. Disfondowes: wâlârd, waulaud(e). Coinrece Payis d' Nuvele. Etimolodjeye: viebe "wåler", cawete -åd, avou assaehance do flamind "wandelaar" (roteu, pormoenneu). | wåleu, wåleuse u wålresse [o.f.n.] li ci(ne) ki wåle (ki dmeure a rén). Dins tos les viyaedjes, vs avîz ene binde di wåleus k' estént astokés sol meur di l' eglijhe. F. désoeuvré(e), inactif, ive, oisif, ive. | wålî, wålresse [o.f.n.] 1. wåleu(se). Va mode les vatches: ti n' vénrès nén fé do wålî e nosse måjhon, saiss, valet. F. paresseux, se. 2. halcotî, halcotresse. F. bricoleur, mauvais travailleur.

walêye [f.n] plouve ki n' deure nén. F. averse, ondée. Etimolodjeye: vî tîxhon "wasale" (plouve).

Walin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Walhain-Saint-Paul, divnou intité. >> ban d' Walin: Walin avou: Ni et Tourene-les-Ourdons. Etimolodjeye: tîxhon Walha-heim (måjhon des Walons). rl a: Waleme, Wancene, Wanrote, Vonneche, Walcoû.

walon I. [o.n.] 1. (istoricmint, di 1500 a 1930) roman lingaedje djåzé e Bas-Payis espagnols (pu otrichyins). I djha co ki ç' vindeu cial di Élessene djåzéve on walon tirant so l' flamind k' on comprindeut co assez åjheymint (vîs papîs del djustice di Nameur, 1564). 2. (linwisticmint, après 1930) lingaedje do payis, del troke des lingaedjes d' oyi, djåzé dispu l' onzinme sieke e payis d' Lidje, di Nameur, e Roman Payis, e l' Årdene et e l' Ess do Hinnot (å Lvant des arondixhmints di Twin eyet d' Sougneye). rl a: picård, gåmès. rl a: waloncåzant. >> vî walon: lingaedje sicrît dins les bassès coûs d' djustice el Walonreye, divant 1600, et ki maxhe on motî administratif li minme po tos les lingaedjes d' oyi, avou des mots et des emantcheures di fråzes pår walones. rl a: vî scrijha°; vî lingaedje d' oyi°. II. walon, walone [addj.] a vey avou l' walon (li lingaedje), les Walons u l' Walonreye. Li lingaedje walon, Li tuzance walone; li Payis walon; li Redjon walone.

Li mape do mot "cizete" (PALW I, 9) mostere bén li stindowe do walon å sinse linwistike.

Walon, Walone u Walonde u Walondje [n.dj.] 1. (istoricmint, di 1500 a 1850) djin ki dmeure ezès Bas-Payis espagnols (pu otrichyins) ou el principålté d' Lidje, et ki djåze walon, et nén tîxhon. Noû-York a stî askepyî pa des Walons... d' Avene, e France. 2. (dispu 1850) djin ki dmeure el Walonreye, u ndè provni. Sont des Walons, sins manke, tos les cis et les cenes ki boutèt dins l' aroyaedje del Walonreye (F. André et al, rat. pa L. Mahin). 3. (v.v.m.) (di 400 a 900) lomaedje pås Francs, ki dimorént astok, di djins del Gåle beldjike ki cåzént roman, et nén tîxhon. rl a: Vonneche, Walin, Walcoû, Wålem, Wånrote, Wancene. Disfondowes: walon, walo, walan, walong, walone, walonde, walondje. Etimolodjeye: tîxhon "Walha" (Gayel, Cele), diné, divant Djezus-Cri, a on seul peupe vijhén des Tîxhons, les Voles.

waloncåzant, e [o.f.n.] li ci (cene) ki cåze bén walon. F. walonophone. Etimolodjeye: apalcaedje tîxhon no (walon) + no (cåzant), 1995. | waloncåzer [v.s.c.] cåzer walon. Di ç' tins la, ås cias ki cåzént co walon e scole, li mwaisse dinéve on sinet: ene noere boesse, on noer boton... k' i dvént rmete å soçon prin so l' tchôd fwait a waloncåzer (Y. Paquet). Etimolodjeye: erî-rfijhaedje a pårti di "waloncåzant", 2003.

Walonreye [n.pl.] mitan nonnrece del Beljike. rl a: Redjon walone. Disfondowes: Walon'rèye, Walonîye, Walonèye. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (cawete -reye) do noûmot francès "Wallonie", 1895.

Walonreye: mape dessinêye pa Lorint Hendschel dins les pådjes do lingaedje walon.

wåme, wåmea, wåmire, wåmon, wåmyî rl a: wå \ wåme, wåmea, wåmire, wåmon, wåmyî.

Wåmont [n.pl.] viyaedje del Braibant flamande (canton d' Lande), djusse astok do payis walon (Lîssin), e neyerlandès Waasmont.

wan [o.n.] pegnon (hôt meur, avou ene ponte ådzeu, metou so les costés d' ene måjhone). Gn aveut troes finiesses å wan, et deus e l' acinte (J. Bastin). Etimolodjeye: lussimbordjwès wallem (minme sinse), rl a: volé. Sorcoinrece Faimonveye.

Wancene [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wancennes, rebané avou Biarin. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Wancène. Etimolodjeye: tîxhon Wahla's-heim (måjhon des Walons); rl a: Waleme, Walin, Vonneche, Walcoû, Wanrote.

Wandjniye la-minme: Wangn'gnîye, Wanjnîye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wangenies, rebané avou Fleuru.

Wanfercêye-Bålet (so plaece Wan'fèrcéye-Baulèt) [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wanfercée-Baulet, rebané avou Fleuru.

wangne-pwin [o.n.] ovraedje. rl a: avikea. Disfondowes: gangne-pwin, wangne-pan, gâgne-pin, guingne-pangn, guègne-pwin. Etimolodjeye: acolaedje viebe + coplemint.

Wanindje [n.pl.] ancyin no di Bricmont (disk' å 16inme sieke). Vîs scrijhas: Waninga (1130), Wanenge (1131). Etimolodjeye: bodje Wano (no d' djin), cawete -indje (les cis Wano, les cis d' mon Wano, li famile Wano).

Wanjniye rl a: Wandjniye.

Wanrote [n.pl.] viyaedje di Flande, di l' arondixhmint d' Lovén, e flamind Waanrode. Vî scrijha: Walrode (1139). Etimolodjeye: flamind Walen-rode (sårt des Walons); rl a: Waleme, Wancene, Walin.

wan-were [o.n.] (mot d' tcherpetî) viene k' est rashiowe sol wan. F. poutre transversale. Sorcoinrece Faimonveye.

wårder (codjowaedje) [v.c.] 1. èn nén taper evoye. C' est ene feme ki wåde totafwait. F. garder, conserver. 2. èn nén candjî. Wårdans nosse lingaedje et nosse tuzance. 3. riwaitî a (des efants). C' est mi ki lyi vneut wårder ses efants cwand il alént å restorant. rl a: Diè-wåde. F. garder, surveiller. Parints: rawårder, forwårder. Disfondowes: waurder, wârder, wârdî, wardè, aurder, haurder, aurdè. | wåde [f.n.] 1. waerantixhaedje d' ene sakî ki vs wåde. Al wåde di Diu et sint Lambiet. F. garde. >> n' aveur wåde di: èn poleur må di: I drouve on ptit coutea d' potche et atake påjhûlmint a peler ene orandje. I oistêye li pelote djusse comifåt: ni trop tene, ni trop spesse. I n' a wåde do leyî del blanke pule, la k' si stoumak a målåjhey el didjerî (J.P. Dumont). F. n'avoir garde de. 2. longowe boesse k' on mete ene fene sacwè ådvins, pol bén wårder. F. écrin, étui, fourreau, gaine, housse. | wårdeu, wårdeuse u wådresse [o.f.n.] li ci (cene) ki wåde (ene sacwè, ene sakî). Les dierins Francès si fjhèt touwer po l' oneur. Li Rwè d' France s' a såvé avou ses wårdeus (A. Schmitz). A ç' moumint la, on-z a etindou criyî dins l' prumire coû do tchestea; les wårdeus houplént: "Ås Leus ! Ås Leus !" (G. Lucy). Gn ava on novea hoûlåd ki nos oblidja a rintrer dins les cåves di tchampagne Mercier, schavêyes dins l' rotche; mins gn aveut la des wårdeus ki nos disfindént d' aprotchî des botayes (E. Pècheur). rl a: gåre, gardyin. F. garde. >> wårdeu d' bwès: gåre forestî. F. garde forestier. >> wårdeu d' tchesse: gåre ki rwaite ås djibîs dins ene tchesse. F. garde-chasse. >> wårdeu(se) d' otos, di bastimint: djin ki dmeure dilé ls otos, dins on bastimint pol wårder. F. gardien(ne). Ele s' aveut metou bén voltî a djins å hamtea, aprume avou l' famile do wårdeu do depot (L. Mahin). >> wårdeu(se) di muzêye: mwaisse d' on muzêye. F. conservateur. >> wårdeu(se) å cadasse: chef å cadasse. F. conservateur foncier. >> wårdeu(se) d' efants: li ci (cene) ki va wårder les efants des djins. Ingl. baby-sitter. >> wårdeuse di påpåds: li cene ki wåde des ptits påpåds dins ene måjhon esprès. F. puéricultrice. | wårdoe [o.n.] plaece wice k' on wåde ene sacwè. Il ont fwait on wårdoe des pådjes sicrîtes e walon sol Daegntoele et ki disparexhèt on djoû, eyet l' lomer "Nosse guernî ås waibe-pådjes". F. grenier. >> wårdoe ås grins: plaece la k' on mete les grins po wårder. F. silo. Disfondowes: waudwè, aurdwè, waurdeu, wârdeu, wârdû, aurdoû. Etimolodjeye: viebe "wårder", cawete -oe, 1999. | wådreye [f.n.] wådreye di påpåds: plaece la k' on wåde les påpåds des femes ki vont bouter ådfoû. Tant k' ås wådreyes di ptits påpåds, veyanmint k' n a pus waire di petsales po payî les wårdeuses et po-z etertini les bastimints, les djonnes manaedjes endè voeyèt des vetes et des maweures (F. André et al, rat. pa L. Mahin). F. crèche, garderie. Etimolodjeye: viebe "wårder", cawete -reye, 2003. | wårdiveus, e [o.f.n. & addj.] k' a todi l' idêye di fé come on-z a todi fwait. Li "Nosse Pere k' est la-hôt" a stî tchanté e latén po rdivni li "Pater Noster", come do tins do vî Bon Diè, surmint po continter sacwants crustins wårdiveus, alez, dandjreus (L. Mahin). F. conservateur (trice). Etimolodjeye: viebe "wårder", cawete -iveus, 1997. | wårdance [f.n.] 1. estance wice k' on saye di wårder ene sacwè e dandjî. On n' såreut moenner des politike di wårdance des sôres di biesses si on n' les cnoxhe nén (L. Mahin). F. conservation. 2. droet di wårder les efants après l' divoice. F. garde. Etimolodjeye: viebe "wårder", cawete -ance, 2000.

wårdurôbe [f.n.] dresse po roister les mousmints. Li båshele a drovou l' paket, riwaitî l' mousmint, li sayî, si loukî dins l' grand muroe, a l' ouxh di s' wårdurôbe (L. Mahin). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. garde-robe.

wargnaesse [addj. & o.f.n.] foirt biesse. Li torea mi rwaitive, l' air di dire: gn a pont d' dandjî avou t'-minme, grand wargnaesse, mins passe ti tchmwin (Robert Mathieu). F. abruti, stupide, crétin, con, "connard". Coinrece Payis d' Nameur. Etimolodjeye: sicawaedje di boirgnaesse.

warihå rl a: waerixhet.

warmaye [f.n.] 1. (traitant) mannete, må mousseye djin. Louke on pô l' måsseye warmaye ! I fåt todi ki ç' viye warmaye la si vegne sititchî dins les dvizaedjes. F. déguenillé(e), loqueteux (euse). 2. viyès håres, vîs coschirés mousmints. Dji n' dinreut nén co cénk francs des warmayes k' a so s' coir (J. Wisimus). rl a: hadriveles. F. guenilles, haillons, hardes. 3. binde di djonnes. I haetche ene bele warmaye a s' cou (J. Wisimus). F. marmaille. 4. binde di djins, (veyowes evi). Cwand gn a d' l' oraedje el veye, li warmaye est sovint å prumî ran (J. Wisimus). F. racaille, populace. Disfondowes: warmaye, wârmaye, marmaye. Etimolodjeye: acmaxhaedje do walon "waermaye" et do F. "marmaille".

warmaye 2 rl a: waermaye.

Warnant Léon (1919-1996) sicrijheu e walon do payis d' Oreye, prof d' unif di s' mestî (linwistike francesse). A scrît e walon deus ramexhnêyes di powinmes: "Blames et foumires" (1953) eyet "Les anêyes et les voyes" (1955). A scrît eto des pîces di teyåte, dizo li spot di Léon Noël: "Li dictateur" (1960), "Såle 1417" (1961), "Et n' nos leyîz nén toumer el temtåcion" (nén eplaidé). E francès, a scrît ene banslêye d' ovraedjes sincieus dins s' mestî, et eto des scrijhaedjes e francès d' Walonreye: "Colâs Pîrlotche, écriveur" (1981), "Mon Mononke Colâs Pîrlotche et compagnie" (1981). Pådje da Leyon Warnant.

Troes des scrijhaedjes e walon da Leyon Warnant, eyet si siné.

Warnin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Warnant, rebané avou Anhêye. Vîs scrijhas: Hornent (1253), Hornains (1265), Hornens (1289). Etimolodjeye: bodje tîxhon "Horn" (no d' viyaedje tîxhon), cawete tîxhode -ingen, divnowe -in; fondaedje do H prumrece, pu ristopaedje pa on Wé; (amon) les cis d' Horne.

wartîye rl a: ôrteye.

WASAB [no d' soce] soce di scrijheus "Les Walons Scrijheus d' après l' Banbwès", enondêye e 1963 pa R. Viroux, et k' a fwait rexhe li rvuwe "Noveles des WASAB" dispu 1982. A eto metou so pî des bates di scrijhaedjes di belès letes, li bate del Marlagne, eyet des scoles di walon (1999).

wassin rl a: waessin.

wastate [o.n.] 1. lingaedje flamind; neyerlandès. Divins les cis ki dji rprezinte, end a co traze et traze ki n' comprindèt waire pus l' franskiyon ki l' wastate (spitch e walon å pårlumint pa Schinler). 2. lingaedje k' on n' comprind nén. Loukîz a: tchamårdaedje. F. baragouin, charabia, gallimatia. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî del fråze flaminde "wat is dat ?", (cwè çki c' est d' ça ?), etroclêye et sustantivêye; loukîz a: canifechtone.

wastea [o.n.] 1. grosse påstedjreye (on dmeye a deus kilos), magnåve pa ene tåvlêye di djins, avou sovint des bokets d' fén souke didins et des corintenes. On dit eto: rouyot. 2. påstedjreye k' i gn a bråmint des rcetes, mins fwaite po côper po sacwants djins. F. gâteau. 3. pitit wastea: biscûte. F. petit gâteau, biscuit. 4. wastea d' crompires: parbolowès crompires sipotcheyes avou do laecea et do boure. F. purée de pommes de terre. Disfondowes: wastia, wastê.

Wåtche [no d' aiwe] aiwe del Walonreye, e F. Warche, ki passe a Måmdey et s' taper e l' Aiwe-di-Vesse. | Wårtchene [no d' aiwe] aiwe del Walonreye, e F. Warchienne, ki s' tape dins Wåtche a Måmdey.

Waterlô [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Waterloo, divnou intité.

watringue [f.n.] sistinme di terêyes rimpleyes di balasses, pu rcovrowes k' on fwait tot åtoû d' on pré k' est trop crou pol saiwî. Après l' guere, dj' a bouté po onk ki fjheut des watringues. F. drain. >> Li Watringue (so plaece: la Watringue): no d' ene plaece di Viyance. Etimolodjeye: flamind waterring (retourant fossé d' aiwe), riwalonijhaedje avou l' cawete -ingue.

Wåve [n.pl.] veye del Walonreye, e F. Wavre, divnowe intité. >> aler a Wåve: aler a råwe, tot djåzant d' on tchet, u d' ene djin (a cåze d' ene rishonnance Wåve / råwe). >> a Wåve, Mareye: xhinaedje do breyaedje des tchets a råwe. Disfondowes: Auve [ôf'], Wauve [wôf']. Vî scrijha: Wauera (1050), Waure (1123), Wawera (1140), Wavera (1150). Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "aba" (aiwe), "wabero" (ri); rl a: Wavreye.

Wavreye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wavreille, rebané avou Rotchfoirt. Vîs scrijhas: Wauereliam (1029), Waverehle (1497). Etimolodjeye: bodje Wåve, cawete -eye (pitite Wåve 2).

L' eglijhe di Wavreye (poirtrait saetchî pa L. Mahin).

waxhea [o.n.] caisse di bwès k' on mete li moirt divins. Dins l' viye cimintire, on rboutéve on mete céncwante di tere sol waxhea (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Li prumî clå a stî metou avou nosse prumî cri et l' dierin claprè sol plantche di nosse waxhea (J.L. Fauconnier). On m' aveut houkî po poirter l' bayåd avou l' waxhea dso, li djoû di l' etermint (H. Matterne). Dji voeyeu mi prôpe etermint dins m' sondje et dj' esteu dins m' prôpe waxhea (R. Mathieu). Pus bea k' ça, dji n' l' a jamwais fwait, sapinse li mnujhî ki vneut d' achever l' waxhea di s' bele-mere (R. Viroux). rl a: lujhea, sårco. >> Les waxheas n' ont nole potche; u: gn årè nole taxhe après t' waxhea: cwand to mourrès, to n' pôrès nén prinde tes cwårs avou twè; on ndè va nén avou ses çanses. >> clås d' waxhea: a) gros clå k' on clawéve les waxheas, avou ene floriteure ådfoû. b) må ki vs va fé mori. Dj' a cawarante deus ans d' fosse, dji tosse do matén sk' å niût, et dji raetche les clås di m' waxhea (B. Genaux). I m' ont dné ene decoråcion tot m' tchûtchlotant: louke a ti: c' est on clå d' waxhea. >> dji sin mes clås d' waxhea: dji sin ki dji dvén vî, dji so tot roed. Disfondowes: vassia, wahê, wachê, vachê, vacha.

waxhisse [o.n.] a fé >> esse e waxhisse: esse må prin. rl a: prustin, marasse. F. être dans le pétrin. >> si rsaetchî do waxhisse: rexhe foû d' ene laide keure. Dj' a vaici 1500 francs ki m' vont saetchî foû do waxhisse (A. Souldo). F. sortir du pétrin.

way [adv.] oyi. Personne èn sait l' fén mot, mins mi way ! Coinrece Coûtchant walon.

wé [o.n.] plaece so ene corante aiwe k' on-z î pout passer avou ene atelêye, éne endjole a moteur. rl a: Perwé, Morlanwé, Nodwé, Chonwé, Biôwé. F. gué. >> les wés d' Bouyon: no d' ene plaece di Viyance. | wézrin [addj.] passaedje wézrin: wé k' on-z î pout passer. F. passage à gué. >> Li Wézrin: no d' ene plaece di Transene.

wè [f.n.] åwe. Il aclevèt des wès; gn a ene wè dins vosse corti. Disfondowes: wè, wa. rl a: zwè. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. oie, 1800.

wêbî 1 rl a: wêbyî.

wêbire rl a: wimbire.

Weddjî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Oeudeghien, rebané avou Fraine-dilé-Anvegn. Disfondowes: Wèd'djî, Wèd'djë; vîs scrijhas: Eudegin (1180). Etimolodjeye: mot tîxhon disterminant: bodje "Eudo" (pitit no tîxhon), cawete flaminde -ingen; disterminé: tîxhon heim (måjhon); amon les cis Ado; riwalonijhaedje del cawete -in -> -î (coinrece do betchfessî én).

wêde rl a: waide.

Wegniye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Oignies-en-Thiérache, rebané avou ds ôtes viyaedjes po divni li novele intité di Virwinvå. Etimolodjeye: latén foirdjî pa les abrocants tîxhons "Waloniacas" (viyaedje dås Walons), djusse a costé d' leu viyaedje "Doûpe".

wek 1. bocå la k' on sterilijhive del tchå, des verdeures, evnd. Les weks, c' esteut ene des manires po wårder l' amagnî des moes å long divant k' on n' åye les edjaloes. 2. amagnî k' i gn a dvins. Dj' a fwait des weks tote li djournêye (ramexhné pa M. Francard). F. conserve en bocal. Etimolodjeye: no d' måke (Weck) divnou cmon no, 1930.

wekene [o.n., li pus sovint], [f.n., erîlêymint avou l' coron do mot -ene] fén del samwinne (li semdi et l' dimegne). Dj' a loukî l' televuzion tot l' wekene (M. Slangen). On n' pleut nén arester l' teleferike tote li wekene (L. Mahin). Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî di l' inglès week-end (fén del samwinne), pal voye do francès. | wekiner [v.s.c.] passer l' wekene. I m' ont atourné po-z aler wekiner, tote li famile, el montinne (L. Mahin). Etimolodjeye: viebe fwait sol mot wekene sol piceure di codjowaedje di "copiner", 2004.

Wépion [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wépion, rebané avou Nameur.

werbestele [f.n.] boutaedje po rén po èn innmi k' ocupe vosse payis. A l' ofinsive da Von Rouchtete, on-z a co dvou saiwer, peu d' esse ricwerou pås Almands come refractaire al werbestele, adon ! (ramexhné pa L. Mahin). rl a: corwêye, prodio. F. travail obligatoire. Disfondowes: wèrbèstèle, wèrbèchtèle. Etimolodjeye: Riwalonijhî calcaedje di l' institucion nazeye di 1940-45, li Wehrbestel (divwer eviè l' Årmêye), divnou cmon no.

werbion [o.n.] (vî mot d' cinsî) lamea (des tchvås d' trait). On meta l' foxhete do werbion e l' anea del hêtche et, les deus traits al tere, po n' nén sbarer l' boû (A. Lenfant). F. palonnier. >> dobe werbion: lame d' atelêye (dobe perone). rl a: lame 2 (foto). F. palonnier double. Disfondowes: werbiyon, wêrbiyon, winrbiyon. Coinrece payis d' Lierneu.

werene [f.n.] grand veule ki leye les djins bén vey li håynaedje d' on botike. Avou ça, paret ki Brussele, ci sereut li "werene del Walonreye", tantea k' ele ni såreut fé sins (J.P. Hiernaux). F. vitrine. >> les Werenes: no d' l' årvô comerciå d' Nameur, e F. "les Galleries Wérenne".

wèrihet rl a: waerixhet.

Werisse [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wéris, rebané avou Derbu.

Wernant so plaece: Wernont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Warnant-Dreye, rebané avou Viyé-l'-Boulet. Vîs scrijhas: Warnanz (1127), Gvarnant (1143), Warnanche (1339). Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon bodje waer (aiwe)+ nanxhe (nanxhe, plaece avou d' l' aiwe); c' est ene rediveuse etimolodjeye.

-wès, -wesse [cawete] 1. moite cawete di sacwants nos: Françwès. 2. moite cawete, calkêye do francès. po les dmorants d' ene veye, d' on payis. Lidjwès, Årdinwès, Spådwès, Namurwès, Brinnwès, Chinwès, Bavirwès. rl a: -in, -inne; -î,-resse. 3. -wès: mitan vicante cawete po sacwants lingaedjes. chinwès, oukrinnwès, lussimbordjwès. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî del cawete francesse -ois (å pus sovint dins les minmes mots).

Weslår [n.pl.] veye d' Almagne, en almand Wetzlar, la k' i gn aveut li tribunå d' impire (di l' Impire djermanike, ki l' Principåté d' Lidje endè dpindeut), ene sôre di "cour di cassåcion" ådzeu di tos les tribunås d' Lidje. Li tribunå des XXII a dné råjhon a Bovî; si djudjmint est otomaticmint accepté på tribunå imperiå di Weslår (D. Droixhe, rat. pa L. Mahin).

wespireye [f.n.] ni d' wesses. On dit eto: wespire, bounete wåfirreye. F. guêpier. Etimolodjeye: bodje wesp-, l' cawete -reye, avou assaetchance di wespiyî.

wespiyî [v.s.c.] rimouwer come ene wesse. Etimolodjeye: viebe fwait sol mot bodje wesp-, avou l' cawete -iyî. | wespiyant wespiyante [addj. purade padvant] 1. rimouwant, tot djåzant d' èn efant. Et les rews esprindént leus wespiyantès blawetes po reschandi les mårtea-d'-diale et les waermayes (A. Lovegnée). On dit eto: ramixhe, ramxhiyant. F. remuant, turbulent. >> wespiyant come ene trûte: foirt wespiyant. Lu k' esteut wespiyant come ene trûte, il aveut divnou sondjåd djamåy parey (J. Selvais). F. frétillant. 2. ki boute bén, ki s' rimowe po k' les cayets avancexhe. Li wespiyant Comitî d' Animåcion des Rasses, on coulot d' Ronsåt, a wadjî del produre, ci CD la. On dit eto : vayant, vayåve, binamé. F. dynamique, actif.

wesse 1 1. inseke, ki rshonne a ene såvaedje moxhe al låme. Il aveut piké avou l' få dins ene bounète et s' aveut fwait piker pås wesses (A. Masson). Les wesses vinént boere a grossès lopêyes les resses di rôzé k' on aveut ståré (Guillaume Smal). On dit eto: wåfire. F. guêpe. >> pus fel(e) k' ene wesse k' a l' cou spotchî: foirt fel(e). >> zûner come des wesses: zûner (rimetaedje corant po des bales di fizik). Les bales zûnèt come des waesses et les obus tcheyèt a môde di gurzeas (L. Hendschel). >> taye di wesse: complimint po ene feme k' a on bea coir, nén trop grosse. Vosse feme a ene taye di wesse. 2. metchante feme Espece di wesse, ki m' fwait dire li conte (Arthur Masson). Etimolodjeye: vî lussimbordjwès "wespa", parint do latén "vespa" (minme sinse). | wespire [f.n.] wespireye. F. guêpier.

wesse 2 [f.n.] tchiveye metowe sol moyoû, ådfoû po-z espaitchî l' rowe di bwès di schiper evoye. F. esse. Etimolodjeye: bodje latén "Helix" (caracole). | wessete [f.n.] (pitite) wesse. Etimolodjeye: cawete -ete.

wèssin rl a: waessin.

wèzon rl a: waezon.

wiban [o.n.] (vî mot d' cinsî) lamea (des tchvås d' trait). rl a: lame 2 (foto). F. palonnier. Coinrece Payis d' Måmdey.

wîdî rl a: vudî.

Wiete [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Wierde, rebané avou Nameur.

wihå, wihâ rl a: vexhåd.

wilicom (v.v.m.) I. [mot-criya] mot d' sohaitaedje di bénvnowe. Wilicom ! Vos vnoz d' moussî el waibe do walon lingaedje (L. Mahin). II. [o.n.] 1. vere a aperitif (k' on sieve a boere divins po rçure les djins) Dj' alans boere on wilicome po nosse novea curé. 2. (dinltins) grande pinte a bire (k' on dnéve a boere ås djins k' arivént did lon). F. verre de bienvenue, de l'amitié. Etimolodjeye: tîxhon welkom (sinse I). Pondants et djondants (sinse II.2): Remacle, L. Documents lexicaux extraits des archives de Stoumont, Rahier et Francorchamps, "Les Belles Lettres", Paris, 1972.

Wimbe [no d' aiwe] aiwe ki passe al Vå-Sinte-Ane et egoliner dins l' Aiwe di Lesse a Viyé-so-Lesse.

wimbire [f.n.] wå di strin, plantche, schayes metowes å dzeu do hôt-volé (pegnon) d' ene måjhon, djusse dizo l' toet, po l' air èn nén shofler sol gurnî. Po cmincî on toet di strin, on fwait l' wimbire; après, on va rapîter sol wimbire avou l' prumire djivêye di strin (L. Mahin). Sol volé, i fjhént on pårmint po mete a scwate; c' esteut on ptit dmey rond: c' esteut l' wimbire (ramexhné pa J.M. Pierret). N' aveut pus nol oujhea sos les plantches di wimbire (E. Michel). Loukîz a: crestî. F. rive. Etimolodjeye: flamind "windberg" (tiene siconte do vint), 1364. | wimbî [o.n.] wimbire. F. rive. Etimolodjeye: bodje wimb-, fwait pa rcomprindaedje di "wimbire" (fåsse cawete -ire); cawete -î. | wimbiaedje [o.n.] wimbire. F. rive. Etimolodjeye: cawete -aedje.

Wîne u Viene [n.pl.] veye d' Otriche. Les ôrreyes ki doirmèt dins les cofes des bankes a Wîne, a Prague, a Firince, c' est da mi (L. Hendschel). F. Vienne. alm. Wien.

wiski, wisk' rl a: wice ki.

wiyåle [f.n.] 1. brouhî. F. buse. 2. mannete et laide feme. F. souillon. Disfondowes: wiyaule, ouyèle. coinrece payis di Smwès.

Wodon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Cortil-Wodon, rl a: Corti.

woeyî I. [v.s.c.] dimorer del nute esprès sins doirmi. I woeyént dins l' måjhone d' a costé divant ene botaye di peket: li moirt ni pleut todi må d' cori evoye, don (M. Georges). F. veiller. II. [v.c.] riwaitî a ene sakî k' est edoirmou. >> woeyî on moirt: pratike did dinltins, la k' i gn aveut todi ene djin ki dmoréve del nute sins doirmi cwand gn aveut on moirt el måjhon. Cwand on woeye on moirt, on n' boet nén, dit-st i l' fås moirt å coibjhî kel woeyive; ci-cial li make avou s' mårtea, tot djhant: et cwand on est moirt, on n' vike pus ! III. woeyî so [v.c.divancetrece] riwaitî a ene sacwè, endè prinde sogne, end aveur end aveur wåde. Ossu, disk' a çki l' nute toume, Dji woeyrè so vos antineas (L. Lagauche). Li Toenne aveut woeyî 40 ans å long so les bwès do tchesturlin do viyaedje (H. Matterne). Li viyaedje avou s' vî clotchî ki woeye so ses efants Dispu cint et cwarante ans (Paula Lassence). Disfondowes: wèyî, wèyi, veuyî, veulî, wiyî, wayi, wâyer, vèyer. | woeyêye [f.n.] shijhe. Li signeur priyive des madjicyins ki djouwént totes les woeyêyes divant l' aisse del såle d' åres (E. Pècheur). F. veillée. | woeye [f.n.] shijhe. Dj' aléns al woeye a Tchîplane. Efant, on djowe voltî; pus tård c' est les tracas; Pus vî c' est co ôte tchoi... et bén sovint on rgrete Li tins k' on meteut s' shabot, l' woeye di Sint Nicolai ! (Jules Vigneron). F. veille.

woligane [o.n.] sopoirteu d' fotbale ki fwait do damaedje dins li ståde u ådfoû, et s' margayî crapuleuzmint avou les sopoirteus des ôtès ekipes. Si on n' vind pupont d' tikets li djoû des pårteyes a risse, les woliganes vénront prinde leu tikets normåldimint, del samwinne, et po li ptit sopoirteu ki boute tins del samwinne, ça serè bernike (J. Goffart). F. hooligan. Etimolodjeye: riwalonijhî calcaedje di l' inglès hooligan (minme sinse) pal voye do francès, 1985. | woliganreye [f.n.] kidujhance des woliganes. F. hooliganisme. Disfondowes: woligna'rîye, woligan'rèye. | woliganisse [o.n.] woliganreye. F. hooliganisme. Disfondowes: woliganisse, oliganisse.

des woliganes (did sol Daegntoele).

wôrmagnî si wôrmagnî [v.pr.] si fé do mwais sonk, racatuzer, alanmi. F. se ronger, être viscéralement stressé, somatiser ses angoisses. Etimolodjeye: betchete wôr (foû). Coinrece Basse-Simwès.

wôteu [o.n.] (v.v.m.) moxhet dressé po-z apicî des lives, des pietris evnd. F. faucon. >> Lu ni des vôteus (li ni des wôteus): no d' plaece d' Årvaye. Disfondowes: vôteu, wôteu, woûteu, vôtoû. Etimolodjeye: latén vultur (vî scrît walon "houteux"), 1500. | wôteurî, wôteurresse [o.f.n.] ome (feme) k' acleve des wôteus. rl a: fåconî. | wôteurreye [f.n.] aclevaedje et dressaedje des wôteus. Etimolodjeye: bodje "wôteu", cawetes do mestî (-î / -resse) et del brantche (-reye), 1996.

wôteu-pelrin (poirtrait hacné sol daegntoele).

Woulker rl a: Wåclindje.

Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.

Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.