Dictionnaire explicatif wallon: G Splitchant motî: G. |
gade-a-roye [f.n.] (po rire) zebe. >> Les Gades-a-royes: sipotaedje do Sportigne di Tchålerwè.
gadinéye rl a: djårdinêye.
gadjî, gadje rl a: wadjî, wadje.
galafe rl a: golafe.
galapia rl a: galopea.
Galate [n.dj.] peupe d' Azeye Mineure (asteure li Turkeye), ki djåzént on lingaedje cele. F. Galate. Etimolodjeye: grek galatai (Gålwès), pal voye do francès. | Galaçreye [f.n.] payis la k' les Galates viként. F. Galatie. | galatasse [f.n.] gloriete. Li tchaplete esteut clawêye so on piket d' så k' a rdjetè di ttåtoû, po l' ragaiyi d' ene galatasse (R. Painblanc).
Gåle [n.pl.] dins l' Antikité, sitindêye di tere metowes inte li Rin, les Apes, et les Pirenêyes, ki les Romins î radjoutént li Plinne do Pô. >> les Gåles: alomåcion des Romins, copurade da Djules Cezår dins si live "Li guere des Gåles". | Gålwès, Gålwesse I. [o.f.n.] li ci (cene) ki dmoréve el Gåle. II. gålwès [o.n.] lingaedje gayel djåzé dinltins el Gåle.
galeye [f.n.] ancyin batea avou bråmint des naivirons, et des rameus k' estént sovint des prijhnîs. F. galère. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do vî F. galie (minme sinse). | galeyrin [o.n.] rameu so ene galeye. F. galérien. | galiot [o.n.] 1. tcherete do bresseu. 2. (vî mot d' cinsî) pitite tcherete basse so rowes, å cmince po poirter les tcherowes dins les tchamps. I gn av' djusse li plaece po-z intrer avou l' galiot et l' tchår cwand on moennéve a l' ansene (R. Dedoyart). On dit eto: siglisse. 3. (mot d' houyeu) pitite berlinne po-z aler so les voyes coistreces. >> mwaiye° do galiot. Disfondowes: galiot, galiyot, garlot, gariot. Etimolodjeye: bodje "galeye", cawete -ot. | galiotêye [f.n.] çou k' gn a dins l' galiot.
galo [o.n.] lingaedje d' oyi djåzé el romane Burtaegne. F. gallo.
galopea [o.n.] 1. refoirci gamén, djonnea (13-16 ans). C' est on ptit galopea ki frecante dedja (F. Deprêtre et R. Nopère). Nos gamenes corèt dedja après les galopeas (J. Coppens). F. adolescent. 2. afronté gamén, gamén d' rowe. Dji va låtchî l' tchén; gn a ene binde di galopeas an trin di scheure mes pemes (P. Defagne). Dirîz bén: "Å galop, galopea, li diale vs årè pa vos dijh årteas" ? (ramexhné pa J. Beaucarne). On ptit galopea ki court sol pavêye. rl a: napea. F. garnement, galopin, polisson. 3. rénnvå (vårén). Li tcharité, li devouwmint, D' on galopea fwait on sint (J.S. Renier). F. gredin, vaurien. 4. pû (piou). Les galopeas lyi corèt sol tiesse. Ås gamenes ki n' si vlént nén leyî spuyter, on djheut "Les galopeas vos minront-st e Môuze (ramexhné pa J. Haust). F. poux. Disfondowes: galopia, garlopia, galapia, galopin. Pc. galopiô. Coinrece Payis d' Lidje, Vervî, Måmdey, Payis d' Châlerwè, Nuvele, El Louviére. Etimolodjeye: bodje "galop", cawete -ea.
galoufe rl a: golafe.
Gåme [n.pl.] boket del Walonreye, metou a Nonne del Province di Lussimbork, est ki rascove pår l' arondixhmint d' Vierton. | Gåmet, Gåmete [n.dj.] onk (ene) ki dmeure el Gåme. | gåmet, gåmete I. [addj.] a vey avou l' Gåme u l' lingaedje gåmet. II. gåmete [f.n.] sôre di bounete di feme. Disfondowes: Gaumet, Gaumète, Gâmet, gâmète, gaumèsse. Etimolodjeye: forcoridjaedje di "Djåmet" (pitit Djåme, pitit no corant des tchertîs ki montént d' Gåme eviè l' Tchestrolès), avou assaetchance di Djamogne, 1750; (c' est ene rediveuse etimolodjeye). | gåmès [o.n.] lingaedje dilérece del Gåme, ene sôre coinrece do lorin.
gamén, gamene [o.f.n.] efant k' a vnou foû del termene d' aclevaedje, dj' ô bén: k' a eter 5 et 12 ans. rl a: roufion, arnaga, cårpea, djambot. Disfondowes: gamin, gamén, gamé, gamègn. F. gamène, gamine.
gåre 1 [f.n.] estacion d' trin. F. gare.
gåre 2 [o.n.] wårdeu (di tchesse, di bwès, di prôpieté privêye). F. garde. >> gåre di bwès: li ci (cene) ki wåde les bwès, po ene comene, èn indepindant. F. garde-forestier. Disfondowes: gaur, gaurde, gârde.
gargasson [o.n.] gozî, goidje. rl a: gargolete. F. gorge, gosier. >> apicî på gargasson: apicî på cô. Dji m' ti va apicî på gargasson, si ti n' ti tais nén. rl a: hatrea, buzea. >> sitoper l' gargasson: fé taire. Vos m' acoidroz ki dj' cåzaxhe come Lumçon; Tossint, ôtmint, mi stopréve li gargasson (P.J. Dosimont). Disfondowes: gargasson, gârgasson, gargosson. Coinrece Basse-Årdene.
gargolete [f.n.] gozî, goidje. rl a: gargasson. F. gorge, gosier. >> s' endè fote padrî l' gargolete: boere. I s' a fotu dijh veres di bire padrî l' gargolete divant d' oizer inviter l' kimere. rl a: golete, gargasson. Disfondowes: gargoulète. Etimolodjeye: acolaedje do mot golete et d' on forveyou mot-brut gar (brut d' avalaedje). Coinrece Basse-Årdene.
gargouye [f.n.] 1. passaedje d' ene aiwe dizo ene voye, davance fwaite avou des grossès pires, et asteure avou ene buze. C' esteut tot djusse come si ene foice li ratneut li long di ci aiwe la, ki coreut so les doyes des ôneas et rdjibler so les pires, divant d' moussî dvins l' gargouye del Falwache (L. Mahin). rl a: adujhoe. F. aqueduc, conduit. !!! Asteme fåwami: F. "gargouille" = W. golete. 2. brut d' l' aiwe ki passe dins ene buze. Gusse est bén evike; il a d' l' aiwe plin l' boke et i fwait des gargouyes; on lzî creye: "Houmez l' aiwe foû del boke !" (E. Pècheur). Disfondowes: gargouye, gârgouye. Etimolodjeye: acolaedje d' on forveyou bodje gouye (gueuye) et d' on forveyou mot-brut gar (brut d' avalaedje). | gargouyî (codjowaedje) [v.s.c.] fé on brut d' aiwe ki passe dins ene buze. | gargouyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "gargouyî". F. gargouillement. | gargouymint [o.n.] brut d' on gaz ki passe dins les boyeas. F. borborygme, gargouillement. Disfondowes: gargouymint.
garlopia rl a: galopea.
garlot [o.n.] (v.m.) roudion (xhilete des tchvås). Adon l' atelêye s' a metou en erote, tot fjhant xhilter les garlots (Y. Paquet). rl a: clabot, clotchin, roro. Disfondowes: garlot, gârlot, guèrlot, gurlot, guërlot, grèlot, grèlon. miersipepieuzmint el notûle ALW 9.87 ey el mape ALW 9.25.
garlot di wôteu (fåcon) (poirtrait hacné sol daegntoele).
garlot 2 rl a: galiot.
gårnale [f.n.] gurnåte. F. crevette. Disfondowes: gaurnale. Etimolodjeye: Calcaedje riwalonijhî do flamind "garnaal" (minme sinse). Coinrece Hesbaye.
gåte-manaedje [o.f.n.] onk (ene) ki s' vént stitchî dins on manaedje, et-z î amoenner l' bisbrouye. Etimolodjeye: mot d' aplacaedje viebe (gåter + no (manaedje).
gave [f.n.] djave (des oujheas). F. jabot. Etimolodjeye: erî-rfwait gayel "gaba" (boke, goidje). rl a: djawe, djaive. | gavêye [f.n.] 1. divant do cô. >> aveur li gavêye å lådje: èn pont aveur d' etchêpe, ni ôte tchoi po rascovri li dvant do cô. Li docteur nos djheut: vs avoz l' gavêye å lådje: vos atraproz do må (E. Pècheur). On dit eto: goidje. F. gorge. 2. pwetrene d' ene feme (ses sins). Ele aveut ene cote k' on lyi voeyeut s' gavêye. F. poitrine, poitrail. 3. djave (des oujheas). F. jabot. 4. djaive. Al dicåce, plin mes tchåsses, del dorêye plin m' gavêye, do rouyot plin mes shabots. F. face, gueule. | gaviot [o.n.] 1. goidje. >> Est çk' i gn a des ceréjhes låvå ? Gn a bråmint mins c' est po m' gaviot: rishonna do tchiptaedje do copere-loriot. 2. djave (des oujheas). 3. gamén, valet, fi. Hê, vozôtes, vla l' bateme do gaviot da Cranasse (F. Barry). rl a: djambot, roufion, råpén, cårpea. Disfondowes: gaviot. | gaviote [f.n.] tinroxh del goidje, ki stitche foû, et ki rshonne a ene pitite peme. F. pomme d'Adam.
gåy, e [adj.] 1. bea, bele, nozé, nozêye. 2. (tot cåzant årvier) nén bea a vey, copurade a) sô(le); b) må prin(je). I tapa on côp d' ouy sol laide måssîte flotche di rodje linne di s' beret d' sôdård, et i s' dijha dvins luminme: "Asteure, vo m' la gåy po èn an". (A. Lenfant). Franwal: ahåyant po: dans de beaux draps. Disfondowes: gauy, gây. | gåyoter I. [v.c.] rinde bea, bele. Gn a des fleurs ki gåyotèt les ptitès tchabotes (J. Morayns). II. [v.pr.] si gåyoter si fé bea, bele. Gåyote tu Mareye, po-z aler vey les omes. Disfondowes: si gauyoter, si gaulioter, su gâlioter.
gayole: ene gayole ås moxhons d' asteure, so pîs. (poirtrait hacné sol Rantoele) |
gayel I. [o.n.] lingaedje des Celes. Douvént k' fåt aprinde li walon ? Pocwè nen l' gayel dabôrd ? (C. Denis). II. gayel, gayele [addj. padrî] a vey avou on lingaedje celtike. C' est ene etimolodjeye gayele. Etimolodjeye: sicawaedje di "gayelike", 1980. | gayelike [o.n.] mancî lingaedje do Payis d' Wale, di Scôsse et d' Irlande. rl a: walès, irlandès. Dj' a stî en Irlande dispu 20 ans: on n' voeyeut nole pårt des scrijhaedjes e gayelike, et on n' l' oyeut måy djåzer (L. Mahin). El Californeye, dj' a trové dins les ridants des boukinisses des lives e langues redjonåles, des scrijhaedjes e gayelike (J.F. Brackman). Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. gaélique, 2000.
gayet [o.n.] torea. Waite a twè, gn a on gayet ki bôre sor twè, si to mousses el pateure. rl a: vier-gayet.
gayole [f.n.] 1. cadje po mete les moxhons. Ele mi l' aveut todi prometou Ene bele pitite gayole Po mete èm canari (tchanson). >> dispindeu d' gayole: ome hôt so pates. >> Ci n' est nén li bele gayole ki nourixh l' oujhea: Ci n' est nén li beaté ki conte po tirer s' plan dins l' veye. 2. (djårgonrece) prijhon. Si to cotinowes inla, t' irès al gayole divant waire. rl a: a: pote, amigo. 3. (fotbal) gôl (cadje k' on saye di piter l' bale divins). Gn a deus gayoles, metowes di tchaeke costé do terén. rl a: egayoler. Etimolodjeye: latén caveola (pitite cadje). | gayolî, gayolresse [o.f.n.] (fotbal) gôl (djouweu ki disfind l' gayole). Cwand gn a on gayolî ki n' sait arester les chotaedjes, et k' on lyi marke deus, troes, cwate gôls al cawêye, on dit k' i s' a fwait trawer. Disfondowes: gayole, guèyole, guèyale, gayoûle, gayoule, guèyoûle, gayôle, guèyôle, guiyôle.
gayot rl a: galiot.
Gazea [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Gaseau, Gasia, Gasiaux, Gasséaux, Gassiaux, Gazeau, Gaziaux. Etimolodjeye: picard "gaziô" (gozea, pitit gozî) (djin k' a on ptit cô, u ki n' boet waire). Nos d' djins eyet d' plaeces avou l' cawete -ea.
gazete [f.n.] foyes di papî ki rexhèt a tinzayeure (tos les djoûs, totes les samwinnes, rålmint tos les moes), et dner les dierinnès codowès noveles. C' est èn ome k' a d' l' apriyesse assez et k' est curieus so l' eplwè ki vos atåvlez dins l' gazete (Simon li Scrinî). Dji n' pou pus sinte les gazetes K' on vind dins les hobetes (B. Mirlon). Il atchta l' gazete et brotcha dsu come on rafåré (P.H Thomsin). On dit eto: djournå. rl a: rivuwe. >> lére sol gazete: lére dins l' gazete. >> si fé mete sol gazete: fé mete si no dins l' gazete po-z anoncer ene sacwè a vinde. F. passer une annonce. | gaztî, gaztresse u gaztire [o.f.n.] li ci (cene) ki screye dins les gazetes. F. journaliste. | gaztaedje [o.n.] fijhaedje di papîs (årtikes) di gazete. F. rédaction d'article de presse. | gaztrece [addj.] a vey avou l' ovraedje des gaztîs. Dji vos a apresté on dossî gaztrece. F. journalistique. Etimolodjeye: bodje "gazete", cawete -rece, 1996.
Gaziaux, Jean-Jacques (1945) sincieus eyet rcwereu sol walon d' Djåçlete et do payis d' Djodogne. Ses rcweraedjes, tos bokets d' ene grosse sipesse teze k' i disfinda o Noû-Lovin e 1982, sont-st eplaidîs dizo l' cogne d' on tecse e francès, avou des fråzes, des bokets d' fråzes u des mots e walon ådvins, ratournés zelminmes e francès. Ont parexhou: L'élevage des bovidés a Jauchelete (1982); Parler walon et vie rurale au pays de Jodoigne (1987); Du Sillon au pain (1988); Souvenirs de guerre au pays de Jodoigne (1990); Le temps qu'il fait a Jauchelette (1995); Des gens et des bêtes (1999). N a eto des gros papîs publiyîs dins "Dialectes de Wallonie": L'honneur dans les campagnes jodoignoises au 20e s. (1991-1992); La Lessive et le repassage traditionnels à Jauchelette (1993-1998) (po rahoukî ces studias la). Come bouteu pol walon e s' payis a ovré avou li rivuwe: Les Sauverdias d'après Djodogne. Mimbe del S.L.L.W. dispu 1986, J.J. Gaziaux riwaite li walon come ene troke di diyalekes elaxhîs al civilizåcion des viyaedjes disk' a 1960, et ki riskêye foirt di disparexhe avou leye.
Jean-Jacques Gaziaux (poirtrait saetchî pa L. Mahin)
Gilliard, Emile (1928) sicrijheu et rcwereu sol walon. I cmince foirt matén a-z eplaider des ramexhnêyes di powinmes. inte di zeles: Chîmagrawes (1955), Påters po tote ene sôre di djins (1959), Veas d' måss (Vias d' mârs', 1961), Rukes di tere (1966), Li dierinne såjhon (Li dêrène saison, 1976); Silicose valley (1989) Vicadje (1992). Ci n' est k' so l' tård k' i s' asprouve al prôze, dins ene airance classike so l' vicaedje dins les ptits viyaedjes walons "Rodjimont, paskeyes di todi" (1992). Dins "On vî fuzik eruni" (1997), i passe foû payis (e Tchekeye) u dins on monde des grandès veyes sins no. Po dire li veur, Emile Gilliard aveut ddja fwait ene saye di rmete e walon ene sipoûle ki s' passe foû d' Walonreye (dins l' Nonne di France), cwand i scrijha "So les tienes", on ratournaedje di "Collines" da Jean Gionno. Sifwaitmint dins "Del Ruwane å Bwès Djilet" (2000), "Des djins a pårt" (2001) eyet "Les djoûs racourtixhnut" (2002). Come ricwereu, Emile Gilliard - Mile Djiyåd sapinse k' on åreut yeu dit e walon - a vudî, en on live sol codjowaedje di 5000 viebes e walon do Mitan: Conjugaison et lexique de 5000 verbes wallons (2000). Li lingaedje da Emile Gilliard est foirt ritche et, sapinse Tiri Dumont, i screye e lidjwès avou l' accint d' Mostî, inte Nameur e Tchålerwè. Li pådje Mile Djiyåd.
glaece [f.n.] edjalêye aiwe. F. glace. >> boket d' glaece: Franwal: ahåyant po "glaçon". >> platea d' glaece: lådje sitindowe di glaece, flotant sol mer mins ataetcheye åzès teres, et ki rçût tot l' tins des nouvès glaeces d' on glaecî. Ing. ice shelf. | glaecire [f.n.] sôre di cåve a môde di boigne tunel, la k' on wårdéve del glaece dins les tchesteas. F. glacière. >> froed come dins ene glacire: foirt froed, tot djåzant d' ene tchambe. Po fé mes dvwers, on m' kitchessive e nosse tchambe a doirmi, wice k' i fjheut froed come divins ene glaecire (L.J. Alexis). | glaecî [o.n.] gros moncea d' glaece ki n' rilegne måy, metou al copete des montinnes. F. glacier.
glawene [f.n.] båshele. Gn aveut nén ene djin ki prindeut asteme a ç' pitite glawene la ki tchoûléve avå les voyes (P.J. Dosimont).
gleter I. [v.s.c.] 1. leyî do raetchon rexhe di s' boke. Dji vs va fé gleter tot vs rmetant al narene l' odeur del pougneye di kertons k' on lait souwer evoye el paile (M. Slangen). On dit eto: blefer. F. baver, saliver. >> fé gleter l' minton: fé aveur håsse di mindjî (on boun amagnî). I priya ene volêye di lofteus A fé des grands magnijhons Ki fjhèt gleter l' minton (Florian rat.pa. F. Nyns). F. faire saliver. 2. leyî cori on spès likide. Ene tåte å souke di pot ki glete. Do fier ki glete. F. couler. II. gleter après [v. n.d.c.] djéryî après. Tos ls ans on glete shijh moes après l' prétins (D.F.). F. attendre impatiemment, désirer avidement. | gletant, gletante [addj.] ki glete. L' atulî nos hape po nos prusti come i prustixh do fier gletant, ele keuve ki spite, l' acî ki cole, el veule ki crape (F. Dewandelaer). F. fondant, coulant.
glindisse: (coleur a l' aiwe da Fernand Gilliard) |
glindisse [o.n.] 1. cåde di fier avou des boûssons, 5 cm lon d' n' on l' ôte, metou dins l' astantche d' on vevî po k' les pexhons n' passénxhe nén avou l' troplin. F. grille d'étang. 2. poite di vudaedje des båraedjes. Les grandès astantches sont repleneyes a hope, et on-z a minme divou låtchi li trop-plin påzès glindisses a des plaeces k' i gn a (L. Mahin). F. vidange. 3. poite e fier foirdji d' ene måjhon. F. grille. 4. tåvlea a rimpli, en èn årmonak, ene formulrece, des croejhlådes, evnd. Gn a on glindisse e vost årmonak, por vos mete vos radjous (Calindrî walon 1999). 5. (vî sinse) meur di recloyaedje d' on corti, evnd. >> å Glindisse: no d' plaece di Crèhin. Il ont fwait on meur di recloymint, u glindisse (Vîs Papîs, Lidje, 1626). Etimolodjeye: latén clingere (reclôre, retourer). Coinrece Årdene.
glissî evoye [vierbire a spitron, sins coplemint] rider evoye. L' aiwe ki glisse evoye est si peure Ki l' båjhe d' ene fleur ås rôzès lepes El fwait fruzi (L. Warnant).
Glon [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Glons Glaaien, rebané avou Bassindje. Vîs scrijhas: Gladon (1034), Gladonam (1146), Gladen (1260). Etimolodjeye: mot d' aplacaedje "gla" (erive) + gayel "dunum" (tchestea metou so ene hôteur, sol boird di l' aiwe); l' eglijhe di Glon, kécfeye rifwaite al plaece d' on tchestea, est metowe so on croupet, dilé Djer. | Glontwès, Glontwesse [n.dj.] onk, ene di Glon.
gloriyete gloriete [f.n.] ahesse des djårdéns, k' est come èn årvô fwait d' ene plante (vegne) k' a crexhou agritcheye après des fis d' , tinkyîs so des dmeys cekes. Les moxhons sont rivnous avou l' bon tins, dins les glorietes (Djan mon l' Cler). Rote pa dzo les tchårnales, divins les grandès glorietes schavêyes dins l' coxhlaedje des grands åbes! (A. Gauditiaubois). On dit eto: galatasse. F. tonnelle.
glumiant, glumiante [addj., todi padvant] inte on likide et on solide, ki plake ås doets. C' est glumiant come del nåze. Cwand i ploût so del foite tere, i fwait glumiant totavå. F. visqueux.
gnangnant rl a: gnognot.
gnayûte [mot-brut] criyaedje do tchén ki pete evoye, coixhi. Gnayûte, gnayûte ! dit-st i l' gros tchén baståd da coleyûte (E. Gilliard). >> djeu d' mots: Gnayûte ! criyive-t i l' tchén k' aveut yeu on côp d' pî ezès coisses, pask' il aveut apicî onk des yût pexhons. - Neni, dit-st i l' pexheu, gn a pus k' set ! (E. Pècheur). F. kaï kaï !
gngn grope di letes ki s' rescontere dins sacwants mots ki s' prononcèt gn'gn après voyale, èn oyon ki vént di l' acmaxhaedje des cossounes DJ + N, u D + GN, u DJ + GN: gngno, gngnêsse, Gngnape, gngnixhe. E rfondou walon i sont-st ehåyis dizo on scrijha nén acmaxhi: djno, djniesse, djnixhe, Djnape.
Gngnape rl a: Djinape.
Gngnape: acsegna e walon del comene di Djnape, prononcî å pus sovint "Gngnape".
gngnêsse rl a: djiniesse.
gngnihe rl a: djinixhe.
gngno rl a: djino.
gnognot e I. [o.f.n.] 1. påpåd (pitit efant). I fåt esse gåce po abandner des ptits gnognots d' efants. Vos n' vos sovnoz nén did cwand vs estîz so m' schô, on ptit gnognot ki m' laecea gletéve foû d' vosse boke (E. Gilliard). Gnognot, Crawieus poyon, Malasné djonnea, On s' agrapnêye azès eures, azès djoûs, E saetchant l' foice å solea Di vos ouys, cwand vos estoz Clintcheye so nos léncoûs, Moman ! (H. Pétrez). F. bambin, bébé. >> pôve pitit gnognot: dijhêye po cåzer d' on påpåd målureus. 2. foû ptite sacwè (pitite crompire, frut pus ptit k' els ôtes). F. avorton. >> on gnognot d' tchå: on boket d' tchå. rl a: gnot. F. petit morceau. 3. (ås cåtes) schita (pitite cåte). 4. del gnognote: åk ki n' våt rén. F. camelote, gnognote. rl a: keukeute, tchitchete, cacaye. II. [no addjectivrece] 1. ki s' codût come on ptit efant. Elle est co gnognote po si ådje. 2. ki s' plind åjheymint. Bén t' es gnognot di braire po si waire. III. [addj.] 1. biesse. Kimint ass trové l' pîce di teyåte d' ersè ? - C' esteut gnognot. C' est ene paskeye ki s' passe fén lon erî di vosse Walonreye, di vos ptits viyaedjes, di vos ptits gnognots romans, rimplis fok di bråvès djins, ki vont a messe, a vepe et å salut (L. Mahin). F. ridicule, démodé(e), vieux-jeu. 2. ki n' est nén come èn (ene) ôte. Ni vs ritournez nén so s' sour: elle est on pô gnognote. rl a: bardouxhî. F. simplet. 3. tot ptit, tote pitite. on gnognot boket d' tchå. Disfondowes: gnognot(e), gnangnant(e), gnongnon, neuneu.
gnongnon rl a: gnognot.
gnot, e [o.f.n.] 1. pitit boket d' tchå. Dji va mindjî on gnot. F. morceau de viande. 2. frut pus ptit k' els ôtes. Les poeres ki dmorént, c' esteut totès gnotes. F. avorton. 3. efant pus ptit k' els ôtes. Ké gnot d' efant k' c' est d' ça ! rl a: gnognot. F. nabot. >> èm pitit gnot: djinteye dijheye po èn efant. F. petiot. Disfondowes: gnot(e). Coinrece Payis d' Tchålerwè.
gnouk [o.n.] 1. broxhire ome. F. grossier, associal, ours mal léché. 2. gnot, gnognot (pitit efant). Coinrece Payis d' Tchålerwè.
gnût rl a: niût.
gober (codjowaedje) [v.c.] 1. croere (des carabistouyes). On vs fwait acroere ki les frigos do Martchî Comun sont bôrés a stritche, et vos l' gobez. 2. houmer (èn oû). Etimolodjeye: gayel "gobbo" (boke).
gobeye [f.n.] vîs mousmint, tot coschiré. rl a: clicote, håde. Disfondowes: gobîye, gobaye, gobêye. | gobieus, e [o.f.n.] ki poite des gobeyes. Etimolodjeye: forveyou viebe "gobyî", briber åk a magnî, bodje gayel "gobbo" (boke).
Gobiet rl a: Gubiet.
Gobtindje [n.pl.] hamtea d' Mélin-el-Hesbaye. Po travayî l' pire di Gobtindje, Fåt bén ndaler disk' a Mélin (W. Dunker). >> pire di Gobtindje: sôre di blanke deure pire k' on saetche a Gobtindje. Etimolodjeye: pitit no Gobiet, cawete -indje; amon les cis Gobiet.
godet [o.n.] tchaborêye (fleur d' avri). Les godets sont todi floris pol dicåce do Bo (å Rû) (F. Deprêtre et R. Nopère). >> endaler planter s' godet: aler e bo, li londi d' Påke, djonneas et djonnetes eshonne, po djouwer ås djeus d' djonnesse. Li londi d' Påke, on va å bo (li Bo dè valêye, a Gougnére) po planter s' godet (ramexhné pa J. Haust & E. Legros). >> bleu godet: sôre di fleur des bwès, e sincieus latén Endymion spp. F. jacinthe sauvage. >> godet d' tchet: bråye di tchet. F. primevère. Coinrece payis del Louviére.
godet: (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
gognî si gognî [v.pr.] si tchoker. Dji m' a gognî l' keute après l' dresse. F. se cogner. Disfondowes: gognî, gougner, gougnî, gougnè, gugnî. | gogne [f.n.] aveur u: tini (ene sakî) a gogne: 1. tini a l'ouy, l' aveur a tchôke (el sorveyî, et esse presse a l' pûni s' i fwait ene biestreye). Ni rva pus aduzer t' fré, saiss, ca dji t' téns a gogne ! F. tenir en respect. 2. el vey evi, nel saveur noder. Il ont todi tnou les Fernando a gogne dispu ki l' pere aveut rtourné cazake ås vôtaedjes. Disfondowes: gofne, gougne, gugne.
gôl [o.n.] (fotbal) 1. cåde di pîces avou on filet padrî, metowes des deus costés d' on terén d' fotbal, ki les djouweus waitèt di mete li bale divins. On-z a remetou les gôls e coleur. rl a: gayole. F. but. 2. djouweu d' fotbal metou divant ces pîces la, et sayî ki l' balon n' mousse nén ddins. Il a stî djouwer gôl deus ans å long a Årlon. rl a: kîpe. F. gardien de but. 3. pont mårké pa ene ekipe cwand i parvinèt a stitchî l' balon dins ces pîces la. Il ont bén mårké cénk gôls. F. but. Etimolodjeye: calcaedje di l' inglès "goal" (minme sinse), 1920.
gôl: li gôl di fotbal (poirtrait hacné sol Rantoele)
golafe [o.f.n. & addj.] li ci (cene) ki magne u boet bråmint et foirt raddimint, come on pourcea. La dsu, li ptit Tchåle a stî bén anoyeus d' aveur sitî si golafe sol gote, come todi, cwè ! (G. Lucy). Adon, ses ouys sont-st a mitan serés di binaweuristé et i n' voet nén, po on grand golafe, ki les minnes sont plins d' aiwe (J. Schoovaerts). D' ostant pus k' Mossieu A divneut golafe; il aveut bon d' magnî, et i nd aveut jamwais assez (L. Hendschel). rl a: aspanse, asvinte, gafiåd. F. goinfre, glouton(ne), gourmand(e). >> boere on vere al golafe: boere raddimint, divant d' end aler. rl a: hapåd. F. boire sur le pouce. Disfondowes: goulafe, galafe, galoufe, golafe. Etimolodjeye: acmaxhadje do forveyou bodje "gole" (gueuye, latén "gula") et di l' arabe "hallouf" (pourcea) pal voye di sfwaits mots dins les ôtes lingaedjes laténs. | golafer [v.c.] magnî raddimint. So pont d' tins, il a yeu golafé si hopea d' tåtes. rl a: goler, egolafer, egoliner. F. engouffrer, dévorer, s'empiffrer de. Disfondowes: galafer, goulafer, garlofer, garloufer, golafer. | golafreye [f.n.] manire di s' codure d' on golafe. Ça n' est nén l' vraiy ki les canons rnådnut a l' eveye el trop plin d' leu golafreye, termetant k' el mizere, leye, creve sins moti d' aveur tofer schôp ses dints ! (D. Trempont). rl a: aspansreye. F. gourmandise, goinfrerie. Disfondowes: goulafriye, galafriye, galouferiye, golafrèye. | golafmint [adv.] d' ene golafe manire. Si t' magne golafmint inla a l' Eternat, to t' frès rwaitî avou des grands ouys.
golé colé [o.n.] 1. hatrea. I m' a prin på colé. F. cou. >> tchén å gros colé: sakî k' a-st ene bele plaece, k' a l' bresse long. Tos ces docteurs ås grands colés lyi mosterront ki çou k' i dit, c' est totès mintreyes (ramexhné pa H. Forir). tz a: Marolyin: dikke nek, inglès VIP, F. grosse légume. 2. gorea (harnitchmint des tchvås d' trait). >> riprinde li colé: rataker èn ovraedje, e scole, après on condjî, evnd. F. collier (de trait). 3. cingue di cur passé åtoû do cô des tchéns. F. collier. >> Li tchén n' våt nén l' colé: ci cayet la n' merite nén tot l' må k' on prind por lu. Franwal: ahåyant po: Le jeu n'en vaut pas la chandelle, le risque est trop grand. 4. col del tchimijhe. Li colé lyi fjheu må. 5. hårkea: a) poite-saeyea; F.(vx, B): porte-seaux. b) triyingue di bwès å cô des biesses e pateure. F. tribart. rl a: båkea (foto). Disfondowes: golé, colé, colè. Etimolodjeye: latén collare (cô), cawete -î. Coinrece Årdene nonnrece (sinse 2).
colé: colé di tchvå (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
goler [v.c.] goler dins: haper (ene sacwè) avou s' gueuye. F. avaler (qqch) goulument, dévorer. Les tassons golèt dins les pemes (L. Mahin). rl a: golafer. Disfondowes: gouler, goler. Etimolodjeye: forveyou bodje "gole" (gueuye, latén "gula"), cawete di viebe -er. | golêye [f.n.] 1. çou k' i gn a dins l' gueuye (d' ene biesse), dins l' boke (d' ene djin), et ki va esse avalé. Ene golêye di pwin, ene golêye di tchå. Li Gros s' a metou a si rpaxhî et a totes les golêyes, i criyive: "Merci, la, Sint-k'-ça-pout-esse, merci !" (G. Lucy). rl a: goirdjon, goirdjêye, gueuyêye, hagna, hagnon. F. goulée, bouchée, gorgée. >> ene cråsse golêye: ene boune golêye. >> avaler d' ene golêye: avaler d' on côp. Clô don les ouys, boutche tu l' nez et s' m' avaler ça d' ene grande golêye. F. avaler d'un trait. >> avaler l' golêye: avaler ene goirdjêye d' aiwe, po n' nén stofer, cwand on nedje. Li prumî côp k' dj' a vlou nedjî avou l' tiesse dizo l' aiwe, dj' a avalé ene sifwaite golêye. F. boire une tasse. >> èn nén esse a ene golêye: a) raconter des prôtes, sins s' occuper si c' est l' vraiy. F. luffer. b) èn nén s' djinner, metans po tromper si ome, si feme. F. être sans complexe. >> li tins d' avaler ene golêye: so pont d' tins. Li tins d' avaler ene boune golêye, Mareye di Gobaye årè çou k' ele riclame (Dosimont). F. en moins de temps qu'il ne faut pour le dire. >> rire ene golêye: rire on bon côp rl a: xhaxhler. F. partir dans un grand éclat de rire. >> dji m' va mindjî ene golêye: dji va magnî ene pitite sacwè. Franwal: ahåyant po: Je vais me sustenter. >> Dj' inme bén ene boune golêye: dj' inme bén d' bén magnî. Franwal: ahåyant po: être un fin gourmet. >> I n' åreut pus rén ki cisse golêye la, i t' la dinreut co: il est foirt di dnêye. Franwal: ahåyant po: il a le coeur sur la main. >> I m' mindjreut mi dierinne golêye u: I m' prindreut l' golêye foû del boke: i m' vôreut prinde tot çou k' dj' a. >> I nd a fwait k' ene golêye: a) i l' a magnî d' on plin côp. b) i l' a batou comifåt (a on match di fotbal, ene lûte, evnd.). 2. foite goidje. rl a: golé, gargolete. Disfondowes: golêye, goulêye, goulée, golée.
golete [f.n.] 1. pitite buzete ki l' aiwe agolene pa (copurade vinant d' èn agolina, arivant dins on batch, vudant on batch, evnd.). N' alez nén boere al golete del fontinne et ki vs estoz tot frexhs di tchôd: vos atraproz do må. Les femes vinént å lavoe tos les londis: ele distcherdjént l' tcherete, et s' raprotchî del golete (J.Cl. Rigaux). rl a: gargote, corote. F. gargouille. >> Li / al Golete: no di des plaeces di Beafayi, di Velinne (so plaece: Goulète), d' Olwè. >> rowe del Golete: rowe di Keumieye. >> Simone del Goulete: no d' pene d' ene sicrijheuse e walon. 2. corote metowe dins on pré, on bwès. 3. betch d' on pot, dibout d' ene buzete. Li schoume gotéve pal golete del pompe a bire. >> Il est todi al golete: il a todi håsse di boere. 4. (imådjreçmint) sôlêyes (ki dmorèt tofer dilé l' golete del pompe a bire. Â ! Vos, goletes, vos n' vos sårîz passer d' on dmey po on côp ! Disfondowes: golète, goulète, golate, goulote. Etimolodjeye: forveyou bodje "gole" (gueuye), cawete -ete (pitite gueuye). | goltea [o.n.] golete. >> Li Goltea: no d' ene plaece d' Åvlè (so plaece: Goltia). | golter [v.s.c.] 1. boere al golete d' ene fontinne, å golot d' ene botaye. 2. bråmint boere et magnî. | golton [o.n.] rinchinchete. F. gueuleton. Disfondowes: goulton, guëlton, golton.
goliner [v.s.c.] boere a ptitès golêyes di l' aiwe k' on-z a rascodou a djondès mwins. rl a: goler, egoniler, agoliner. Disfondowes: goliner, golner, gorner, gorler. Etimolodjeye: forveyou bodje "gole" (gueuye, latén "gula"), raptitixhante cawete -iner. | golinêye [f.n.] çou k' gn a dins les deus djondès mwins, copurade: do grin. Disfondowes: golinêye, golnêye, gornêye, gorlêye. Etimolodjeye: sitindaedje do sinse a pårti d' ene golinêye d' aiwe po boere, rascodowe a djondès mwins.
golnêye rl a: golinêye.
golot [o.n.] dizeu d' ene botaye u sacwè k' end a l' cogne. Åtoû do viyaedje gn a des hôteurs, Mins d' on costé s' efonce on golot (P.J. Dosimont). F. goulot. Disfondowes: goulot, golot. Etimolodjeye: forveyou bodje "gole" (gueuye, latén "gula"), raptitixhante cawete -ot.
golou, golowe [addj. & o.f.n.] golafe. F. goulu, gourmand. Disfondowes: golou, owe, golu, uwe, goulu, e, goulë, ëwe. | goloumint [adv.] golafmint. F. goulument. Disfondowes: goloumint, goulumint, golumint.
golter, golton rl a: golete \ golter, golton.
Goltia rl a: golete \ goltea.
golzå [o.n.] 1. ahivêye plante del famile des croejhrecires, ki rshonne a do snè, e pus grand, et k' on plante po ses grinnes k' on pout stoide et fé d' l' ôle. Estô do dner des subzides pol leyî cori des bounès teres a djouxhire, on-z î plantreut do soya, do golzå, des poes et ki sai dj' (J. Lahaye). F. colza. 2. drole di djin. Ci n' est nén mi ki pout bén må Di fé come ces golzås (L. Lagauche). F. olibrius.
Gomzé [n.pl.] boket di l' ancyin ptit ban del Walonreye Gomzé-Andoûmont, e F. Gomzé-Andoumont, rebané avou Sprimont. Loukîz a: Andoûmont. Vîs scrijhas: Gomenziis (1033), Gomezeez (1497). | Gomzêye [n.pl.] boket di l' ancyin ptit ban del Walonreye Ive-Gomzêye, e F. Yves-Gomezée, rebané avou Walcoû.
Gône [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Goesnes, rebané avou Ohè; limero diyalectolodjike: [Na 105]; limero del posse (vî & novea): 5353. Istwere: a yeu a vey avou l' Guere del Vatche (1275-1278).
gonsîre rl a: consire.
gonxhire [f.n.] (sins cresse) avou des bwès. Les gonxhires si raprepiént des måjhons, po ls ahouwer del nute (A. Lovegnée). Les omes vikèt a ses pîs, et des belès vegnes racovrèt les pleus k' anoncèt ses roedès gonxhires (J.P. Dumont). Loukîz a: tchivådos. F. colline boisée. >> So les Gonxhires: no d' ene plaece di Lidje, e Cwinte. >> cori les gonxhires: esse todi avå les tchamps et les bwès F. par monts et par vaux. Disfondowes: gonchîre, gonhîre. Etimolodjeye: latén "congeries" (hopea), loukîz a: consire.
gordene [f.n.] ahesse di måjhon, grande bele toele ki pind padvant padrî les fniesses (veyou d' ådvins), po catchî et wårni ene måjhone. Mes fniesses ont todi seré timpe assez leus gordenes (C. Quinet). rl a: ridea. F. rideau. Esp. cortina. Ny. gordijn. >> li gordene å (do) stoelî: cir, ki veyou come ene bleuwe toele. Coutcoloudjoû! el cok siclefe el gordene å stoelî (C. Quinet). Disfondowes: gordène, gordine, gourdine, gourdène.
gorder I. [v.c.] 1. coixhî. Ni passe nén t' mwin pal finiesse di l' oto, gn åreut on bouxhon u on på, to t' freus gorder. F. blesser. 2. bouxhî so (ene sakî), lyi fote ene dobleure. Asteure, onk ki vôreut djower des toûs come les macrales dinltins, on l' gordêyreut comifåt (ram. pa J. Adam). Gn a-t i k' les halcotîs Ki rnårdexhe do gorder ? (R. Hostin). F. cogner, tabasser. II. si gorder [v.pr.] buker. On direut k' ele s' a stî gorder Conte li fniesse d' on vî tchestea (P. Fourny). F. se cogner.
gorea [o.n.] (vî mot d' cinsî) 1. golé d' cur, bôré di strin, metou å cô des tchvås (u ds ôtes biesses) et k' on z î agritche les traits pour zels saetchî èn ekipaedje. Les djonnes tchivås sont nerveus li prumî côp k' on les mete å gorea (P. Defagne). >> diner on côp d' gorea: fé ene foice. >> Ci n' est nén dvant li tchvå k' i fåt aprester l' gorea: Si on vout djonde ene sakî, i n' fåt nén s' mostrer dvant lu. Franwal: ahåyant po: "Il faut être discret". >> trop d' avoenne et trop pô d' gorea: k' on dit a on gros bômel, ki s' ecråxhe pask' i n' boute nén assez. 2. hårkea: a) poite-saeyea; F.(vx, B): porte-seaux. b) triyingue di bwès å cô des biesses e pateure. Dj a metou on gorea å moton po k' i n' si såvaxhe pus (ramexhné pa M. Francard). F. tribart. 3. (imådjreçmint) divwer di bouter, pwès d' l' ovraedje. I s' aveut bråmint amuzé estant djonne; i s' a maryî sol tård; èn an après, il esteut-st evoye: li gorea lyi shonnéve trop pzant (P. Defagne). F. responsabilité, charge, fonction. >> riprinde li gorea: si rmete a l' ovraedje. Disfondowes: gorê, goria, gouria. rl a: goxhrai, gorhea. | gorlî, gorelresse [o.f.n.] ome di mestî ki fjheut les goreas; si feme. rl a: goxhurlî (foto), gorhulî.
gorea: boû atelé avou on gorea (poirtrait del ramexhnêye da L. Mahin).
gorea-moxhon [o.n.] sôre di såverdea e sincieus latén Passer montanus, avou on blanc colé, come on gorea, ki lyi rmonte sol hanete. Pocwè kel gorea-moxhon, evoye al revolete, åreut i rovyî l' tchåleur del niyêye ? (biesse. Les femes n' ont nén pus d' cervea k' on gorea-moxhon. Croejhete: pluriyal: des gorea-moxhons. Disfondowes: goria-mochon, gorê-mohon, gor'hê-mohon. Etimolodjeye: aplacaedje tîxhon no (gorea) + no (moxhon); moxhon a gorea. Coinrece Payis d' Lidje.
gorea-moxhon: Li fletche mostere li gorea-moxhon.
gorhea [o.n.] gorea. Disfondowes: gor'hê, goriê. Conrece Payis d' Bastogne, Fåmene. | gorhelî [o.n.] gorlî. Disfondowes: gorhèlî, gorèlî, gorhulî.
gorlêye rl a: golinêye.
gote 1 [f.n.] 1. pitite bole d' aiwe u d' likide ki toume. rl a: goter, sigoter. F. goutte. 2. pitit vere di peket (u d' ene ôte foite abwesson). Il aveut stî boere sacwants gotes, et il aveut ene dimeye tchitche (L. Pirsoul). F. verre d'alcool. >> houmer° ene gote: el boere d' on plin côp. So les fouzeures, les cotîs n' ont nén sogne di s' astårdjî, li tins d' houmer kékès gotes (R. Grafé). 3. alcol (a boere). >> payî l' gote: ofri di l' alcol a boere. Dji lyi paye el gote mins ça n' l' espaitche nén di m' erbrognî come on tchén (F. Loriaux). >> blanke gote: peket. >> gote di purnale, di fraijhes: gote fwaite avou del blanke gote et des fruts ki bagnèt dvins. >> gote di Richténe°. >> sitronner° ene gote. >> on flumion° d' gote. >> ribatijhî° l' gote. ene ribatijheye gote, on dit do djus d' navea, u del pikete. >> lomaedje d' ene mwaijhe gote, u d' ene ribatijheye gote: djus d' navea, pikete. Disfondowes: gote, goute. | gotire [f.n.] plaece la k' ça gote. Cwand li schayteu montéve sol toet po rfé ene gotire, li londmwin, endè raveut ene ôte a costé. F. fuite d'eau.. | gotale [f.n.] (v..v.m.) plaece k' il î gote (foû d' on meur di rotches, evnd.). >> Li Gotale: no di sacwantès plaeces del Walonreye: al Vå d' Xhavane; a Viyance. >> Les gotales: no d' ene plaece do Ptit Tier. Disfondowes: gotale, Goutèle. | gotea [o.n.] gotale. >> Les Goteas: no d' ene plaece di Wane, d' Idje. Disfondowes: Gotia, Gotês, Goutês, Goutôs.
gote 2 [adv.] 1. ene gote: ene miete, on pô. A ! si dj' åreu ndalé ene gote pus timpe (J. Duysenx). Sayîz d' ene gote l' amuzer (M. Peclers). F. un peu, un tant soit peu. 2. deujhinme boket di sacwantès advierbires di noyaedje: a) ni... gote: ni ... nén do tot. Colas n' a bén seur nén tos ces passe-tins la; i n' a co nole feme a s' conte et, cwè k' il inme dedja les crapådes, li vijhene ni lyi ahåye gote (S. Fontaine). Onk ni plait nén al mere, l' ôte n' ahåye gote å pere (V. Carpentier). El froed ki trawe et l' bijhe ki groûle N' apåjhtèt gote li five ki m' broûle (Fré Matî). F. pas du tout, aucunement. b) ni... pus gote: ni... pus do tot. Li kesse "kî sont mes parints ?" trove si plaece dins on monde la kel response n' est pus gote si claire ki dvinltins (J. Marquet). F. plus du tout. c) sins gote: sins ddja, sins minme. So li rtour, i vizite li bricole; sins gote si catchî, i n' a pus mezåjhe (S. Fontaine). F. sans même. d) ni ... di tot gote pus rén: ni ... pus rén do tot. Cwand ki l' cire k' aveut essevli li moxhe fourit edureye, on n' voeya di tot gote pus rén. (J.M. Masset). F. plus rien du tout. Coinrece Hôte-Årdene.
goter (codjowaedje) I. [v.s.c.] leyî tchaire di l' aiwe gote a gote. >> si leyî goter: dischinde tot doûçmint, sins brut. F. se glisser. >> fé goter l' ouy: èn nén saveur ratni ses låmes. F. pleurer. II. [v.s.dj.] toumer des gotes. >> cwand i ploût sol curé, i gote sol mårlî°. Etimolodjeye: viebe fwait sol bodje gote.
gougouye [f.n.] 1. påsreye. 2. soucråde. >> fé gougouye: bén magnî.
gouje rl a: goupe.
goulafe rl a: golafe.
goulète, goulêye rl a: goler \ golete, golêye.
Goulete (Simone del ~) rl a: Leroy, Simone.
goupe [f.n.] usteye des mnujhîs, des shabotîs; sôre di lådje coyire rawijheye, po trawer l' bwès. Avou ene goupe et a côps d' mayet i creuze li talon (J. Guissart). Disfondowes: goudje, goupe, gouje. Etimolodjeye: latén "gubia" (minme sinse). | goupteure [f.n.] pitite estale di bwès ki vént foû cwand on-z overe al goupe. Avou ene grande goupe, i tiréve les prumirès estales, les grossès goupteures (R. Dedoyart). Disfondowes: goujteure, goupteure.
ene ramexhnêye di goupes (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
Gowi-dlé-Pieton u Gowi [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gouy-lez-Piéton, rebané avou Courcele. Etimolodjeye: latén "gaudiacum" (caberdôxhe, måjhon po-z aveur bon), rl a: gåde, gådrêye, Goyi.
goxhrai [o.n.] gorea. Disfondowes: goh'rê, gohy'rê, goch'rê. Coinrece Payis d' Heve, Hôte Årdene. Etimolodjeye: bodje gayel "geusiae" (gozî), cawete -ea (dizo l' fôme lidjwesse -ai). | goxhurlî [o.n.] gorlî. Disfondowes: gohurlî, gochurlî, gohyurlî, gohèrlî, goyurlî, go.urlî, go.ërliè.
goxhurlî: dessinaedje da P. Defagne.
Goyasse I. [n.dj.] dins l' Bibe, grand foirt ome, ki les Filistins avént metou po lûter avou li ptit herdî David, ki rprezitntéve les Dwifs. David a vnou mwaisse di Goyasse, tot l' acsujhant avou ene pire hinêye di si hina. F. Goliath. II. no do mwaisse adjeyant del dicåce d' Ate. Disfondowes: Goyasse, Gouyasse, Goliyat'
Goyi 1. Goyi-dlé-Lsene: ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ghoy, rebané avou Lsene. 2. Goyi-so-Sambe: hamtea del Bouxhire (El Buchêre). Etimolodjeye: latén "gaudiacum" (caberdôxhe, måjhon po-z aveur bon), rl a: gåde, gådrêye, Gowi.
graevî [o.n.] pitit pexhon foirt corant dins les ris, et ki sieve d' amoice, e sincieus latén Phoxinus phoxinus. rl a: djote di procureu. F. vairon. >> Bén t' as magnî des graevîs: dijhêye a ene sakî k' on revoye po ndaler rmagnî e s' måjhon, et ki rvént ttossu rade. >> Les Graevîs: sipotaedje des dmorants di Rmagne, di Viyance. 2. (v.v.m.) plaece k' on-z î saetche ås graevetes. >> Å Graevî: no d' ene plaece di Djimbe. Disfondowes: grèvî, grèvîye (femrin), gravî, graviè, graviyè; miersipepieuzmint el notûle ALW 8.109. Etimolodjeye: bodje gayel "graev-" (såvlon), cawete -î (ki vike dins les graevetes des rews). Disfondowes: grèvî, grèvîye (femrin), gravî, graviè, graviyè; miersipepieuzmint el notûle ALW 8.109. Etimolodjeye: bodje gayel "graev" (såvlon), cawete -î (biesse ki vike dins les graevetes des bîs). | graevete [f.n.] pitite pire k' on mete dins l' moirtî, u dins les alêyes. Il a bolé dins les graevetes avou l' moto. F. gravier. | graevleus, e [addj., padvant] ki grete cwand on l' passe so s' mwin (nén lisse). Si pa côps, i n' trovéve nén çou k' c' esteut å djusse, i saveut todi dire si c' esteut tchôd u froed, rond u cwåré, lisse u graevleus, tinre u deur (L. Mahin). On dit eto: rexhe 2. F. rugueux.
grammaire [f.n.] croejhete (riles di rapoirt inte les mots d' on lingaedje). Disfondowes: gram'mére, gram'mêre.
Gramptene [n.pl.] hamtea d' Sorêye. Vî scrijha: Gramentines (1435). Etimolodjeye: bodje F. gram (broûs), cawete -tene; brôlî.
grand, grande I. [addj., todi padvant & o.f.n.] 1. hôt(e) so pîs; so pates. Ingl. tall. 2. hôt(e) et lådje, gros(se). Ingl. big. 3. foirt stindou (owe). Totossu vite rintrêye, Påla fwait nosse briket ey elle espåme nosse grand terrasse (D. Lionnet). Ingl. large. 4. foirt rilomé. Ingl. great. 5. vî, viye. To n' direus on grand grigneus djonne ki pîle et somadjî azeure po rén (E. Gilliard). Ingl. old. 6. long. On grand laid vî ctoirdou bwès (L. Remacle). Ingl. long. >> vos åroz do grand doet: mancî èn efant di lyi mostrer l' erî-doet stindou po l' fé schoûter. 7. consecant(e), k' on-z î tént foirt. C' est ene sacwè d' grand por mi, ki vos åyîxhe fwait vosse comunion. Les "Gott mit uns" "Allah akbar", "Au nom du Christ" ont trop sovint siervou a-z escourci les djins pol pus grand crime so cisse tere ci: li guere (P.H. Thomsin). F. important. Ingl. great. >> grand doû: doû avou candjmint d' mousmint, disfinse di s' amuzer, evnd. Li grand doû esteut poirté èn an, et deus po les près-parints. II. nén grand + no, omrin u femrin [adv.] nén bråmint do, des. N a nén grand tchoi. On n' a nén grand ovraedje di ces djoû ci. I n' fåt nén grand tins. Gn aveut nén grand djins a l' etermint. I n' pasreut dedja grand matons: li pé est tot deur: li mamite est trop viye. Gn a-t i grand devocion a fé do botchî? (L. Remacle). >> a grand poenne: avou bråmint des rujhes.
Grand Askepieu [n.dj.] 1. (rilidjon crustinne, djwive, muzulmande) Bon Diu. 2. e sacwants ôtès rlidjons: sakî k' a askepyî l' monde, mins k' on n' conoxhe nén.
Grande Burtaegne [n.pl.] payis d' Urope, mimbe di l' Union Uropyinne, k' est fwait d' iyes metowes inte li Mer do Nôr, et l' Oceyan Atlantike. Mwaisses-bokets del Grande-Burtaegne: Inglutere, Escôsse, Payis d' Wale, Irlande Bijhrece. (a-z achever pa Pablo).
grande djin [f.n.] ome u feme k' a dpus d' 18 ans. Fåt leyî cåzer les grandès djins. rl a: ome fwait, feme fwaite. F. adulte. Pl. grandès djins.
grand-mame u grand-mere [f.n.] mame do pa u mame del mame. On dit eto: bouboune, memere, mémé, mami, måma, nenene, tayone.
grand-pere-tåye [o.n.] grand-pa d' vosse grand-pa u d' vosse grand-mame. F. trisaïeul, arrière-arrière-grand-père.
grande tchambe [f.n.] bele plaece.
Grand-Lé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grand-Leez, rebané avou Djiblou.
Grand-Lé d' Amerike [n.pl.] viyaedje do Wisconsin, lomé pa des abagants walons, rilomé Lincoln. A Grand-Lé, k' a stî rlomé Lincoln dispu sacwants anêyes, nos avans stî djouwer å couyon avou les swessante ans et montant ki piyane miyane s' ont rmetou a cåzer e bedje avou mi (Y. Paquet). Etimolodjeye: lomé d' après Grand-Lé el Walonreye.
Grand Lô [n.pl.] ancyin ptit ban d' Flande, astok do Payis Walon, e flamind Groot-Loon, e F. Grand-Looz. Disfondowes: Grond Lô.
Grand-Mayni [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grandmenil, rebané avou 6960 Manhé; limero diyalectolodjike: [Ma 20]; vî limero del posse: 6682. Ortografeye disfondowe UCW pol posse: Grand-Mayeni. Etimolodjeye: rl a: mwinni.
Grand Mwaisse [n.dj.] Bon Diu.
grand raploû [o.n.] po ene soce, raploû pus grand k' els ôtes, sovint on côp par an. Cite anêye ci, les Rcåzeus d' Walon ont fwait leu Grand Raploû a Rdû. rl a: mwaisse-raploû. F. assemblée générale, grand rassemblement, concentration annuelle. Disfondowes: grand raploû, grond raploû.
Grand-Rozire [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grand-Rosière-Hottomont, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 99]; vî limero del posse: 5932. Ortografeye walone oficire pol posse: Grand-Rozêre.
grandiveus [addj., purade padvant & o.f.n.] ki s' vout fé pus grand k' i n' est. Li grandiveus s' infele, si coschene; C' est lu k' est tot, Et l' tchén Da Mårtén N' est pus rén N. Defrecheux). Si vos såriz les kéntes k' il a ddja yeu, ci grandiveus la d' Pou-Må. On dit eto: cråneu, ronflant, rinflé. F. prétentieux, présomptueux, orgueilleux, hautain, suffisant, vaniteux. Etimolodjeye: bodje grand, cawete -iveus. | grandiveusté [f.n.] difåt d' on (d' ene) grandiveus(e). Douvént k' les peupes s’ ont-st enondé, et les trokeas d’ djins ont tuzé des grandiveustés ? (såme, rat. pa G. Sfasie). F. prétention, orgueil, vanité, suffisance, superbe. | grandiveuzmint [adv.] d' ene grandiveuse manire. Li rwè Salomon, grandiveuzmint, dijha-st al hourete… (L. Mahin). F. prétentieusement, orgueilleusement, superbement.
grangrin [o.n.] u grangrinne [f.n.] maladeye la k' des pårteyes do coir morèt, et dvèt esse côpêye evoye. Cwand on l' a rtrové, elle esteut al moirt; li grangrin s' aveut metou el djambe. Li grand Dèdè aveu-st on pî rognî pal grangrinne (E. Benoit). Mins asteure, li vî tchinne sint l' moirt dins ses mimbes pal grangrinne (J. Boucher). F. gangrène. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî (avou on ristitchî R) do F. gangrène (minme sinse), avou candjmint d' djinre, poy pus tård ricopiaedje do djinre do francès.
grani [o.n.] deure gurnêye pire, k' on va taeyî et poli po fé des monumints, des tombes, evnd. F. granit. rl a: pitit grani.
gråtificåcion [f.n.] dringuele k' on dene ådzeu do traitmint. Cwand gn årè les gråtificåcions, i n' dimeurrè rén po nozôtes: i nos va brocter tertos (A. Maquet). F. prime, gratification, supplément de salaire.
gravî rl a: graevî.
grawe-pupe [o.n., pl des grawe-pupes] pitite usteye po grawyî dins les pupes. F. cure-pipe.
gré [o.n.] 1. egré. Cwand il ont-st arivé å pî des grés d' pire di l' eglijhe, tot l' monde s' a rtourné après zels (J.P. Dumont). F. marche, escalier. 2. digré. Gn a des adviebes (dipus, ostant, moens) ki mostrèt li grés des adjectifs (L. Hendschel). Mon les Walons d' Suwede, tos les grés del schålance sociåle estént rprezintés, et les efants alént a scole (C. Massaux). F. degré, échelon. Etimolodjeye: latén "gradus", minme sinse.
Gré [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grez-Doiceau, divnou intité, avou novea limero del posse: 1390; limero diyalectolodjike: [Ni 12]; vî limero del posse: 5980. >> ban d' Gré: Gré avou: Ertchene, Biè, Bosseu, Nete. No di sacwantès plaeces di Gré: Li Cintri: hamtea d' Gré. >> do cafè k' on voet l' Cintri o fond: do tene cafè, k' on pout vey li dessin d' on ptit viyaedje avou des wåmires, k' on dit k' c' est l' Cintri po balter.
Grece [n.pl.] payis d' Urope, mimbe di l' Union Uropyinne, e grek, Ellás, metou a l' Ouwess del Mitrinne Mér, a Nonne des Balcans. A des frontires avou l' Albaneye, li Yougoslaveye, li Bulgåreye eyet l' Turkeye (so tere eyet pol pårtixhaedje del Mér Edjêye). Est mimbe di l' Union Uropyinne dispoy 1981. Sitindêye: 132.000 km², Peuplaedje: 9.400.00 dimanants. Mwaisse-veye: Atinne, e grek: Atinay. Lingaedjes: grek (oficir). Manoye: l' uroliård; divinltins: li drake. |
Grek, e [o.f.n.] dimanant(e) del Grece. | grek, e [addj.] del Grece. >> alfabet grek: alfabet eployî po scrire li lingaedje grek. L' alfabet grek d' enute a 24 letes. | grek [o.n.] lingaedje djåzé el Grece. Côde ISO: el.
L' alfabet grek
gregne [f.n.] boket do bastimint d' ene cinse, la k' on roistêye li four, li strin et les dinrêyes. Li gregne n' est nén trop prope mins on l' î frè (ramexhné pa L. Remacle). I mousse al gregne et s' ramoenne avou ene saeyete plinne di grinnes po dner ås oujheas (G. Pècheur). C' esteut des grandès retourêyès cinses avou l' dimeure dins l' fond, les ståves, les gregnes, les cinas, les rans, el poyî, les tcheris et on beazet gros fumî e mitan del coû (W. Bal). >> ene gregne k' on î dansreut bén: ene grande gregne bén prôpe. >> fé ene tiesse come èn ouxh di gregne: èn nén esse binåjhe, et l' mostrer a l' tiesse k' on fwait. rl a: seure mene. >> fé des ouys come des ouxhs di gregne:: fé des grands ouys (di sbramint). F. air ahuri. >> des orayes come des poite di gregne: des grandès orayes. >> parints do costé del viye gregne: parint did lon. On dit eto: al cwatrinme botnire°. F. parent éloigné. >> bate al gregne et vaner a l' ouxh:: tot fjhant l' amour, moussî dins l' coir del feme, pu si rsaetchi ådfoû divant li stritchaedje do verzin. F. pratiquer le coït interrompu.
grènåte rl a: gurnåte.
grete-cou [o.n.] 1. cou-d'-tchén, frut do såvadje rôzî, e sincieus latén Rosa canina. F. gratte-cul, cynorhodon. 2. (tot s' brouyant) hoûssea (e sincieus latén Ilex aquifolium). Avou des schoices di grete-cou, on fwait del verdjale (R. Hostin). F. houx. Disfondowes: grète-cu, grate-cu, grète-kë, grète-cou.
greter [v.c.] 1. fé des ptitès schaveures avou des grawes. Li tchet m' a greté. 2. aveur målåjhey. Les tchvås gretént, savoz, po rmonter l' tiene (ramexhné pa B. Hosslet). F. peiner. 3. bouter deur. Il ont greté, da, po-z ariver la k' i sont. rl a: cherbiner, schaver 1. F. bosser, trimer, boulotter. | greteure [f.n.] plaece k' a stî gretêye. La, wai, so les hestreles: ene greteure fwaite avou l' ponte del coine, et la des cafroyeures, cwand les ciers si frotèt po aveur leu vroûl evoye. F. grate, griffure.
ene greteure fwaite avou l' ponte del coine d' on cier so ene fawale (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
grevesse [f.n.] 1. biesse ki vike ezès rivires et basses des froeds payis (eto el Walonreye), avou shijh pates et des grossès picetes. Vos ploz radjouter sacwantès grevesses ki vos sievroz avou vosse sope ås pexhons (C. Massaux). I sayive cobén d' apicî ene trûte al mwin, u d' trover ene grevesse (L. Mahin). Al Suwede, li 15 d' awousse, i drovèt l' pexhe ås grevesses; ça s' pexhe avec des troûleas. rl a: ecnêye. >> avancî come les grevesses: wangnî todi moens, aveur målåjhey a fé ses handeles. >> rider a grevesse: rider coûtchî so s' vinte so on sployon. 2. sôre di pire a fossile. F. trilobite. Disfondowes: grèvesse, grèvisse, gravasse, gravisse, gruvisse, grawisse, grèvèche, grèviche, graviche, crèvesse, crèvisse. miersipepieuzmint el notûle ALW 8.161 el mape ALW 8.86. Etimolodjeye: bodje: vî lussimbrodjwès "krawa", cawete -isse. | grevissî 2 [o.n.] biesse come ene grevesse. Les molusses schafiotîs et les grevissîs d' ene île ni sont nén pår les minmes ki les cis di l' île k' est djusse astok (L. Mahin). F. crustacé.
grevesse (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
grèvî rl a: graevî.
grevissî 1 [v.s.c.] 1. rinaxhî avou ses mwins, come ene grevesse. I grevisse dins l' ridant po rtrover l' peloe. F. fureter, fouiner. 2. grawter tot fjhant do brut, come ene grevesse ki ramxheye. C' est Bouboune ki vneut grevissî al finiesse po nos fé awè peu. Les gadots ont oyou grevissî a l' ouxh. F. gratter, bruisser. >> åk ki vs grevisse dins l' cour: ene sacwè ki vs fwait do må divintrinnmint. Pu il a tapé les ouys sol tombe di s' mere, pu sol signeur; on voeyeut bén k' i gn aveut åk ki lyi grevissive dins l' cour, mins cwè ? (G. Lucy). rl a: schôpyî. F. démanger, chipoter, déranger, tirailler, grattouiller. 3. tchicter après èn aparey, po sayî del dismonter. Cwand t' årès tot grevissî, t' end atchtêyrès on novea. F. chipoter, bricoler. 4. bodjî tot doûçmint come ene grevesse. Dj' a veu des ptits cayets ki grevissént dins les broûs. F. remuer. 5. aler e rescoulant (come les grevesses). F. reculer. Disfondowes: grèvissi, gravissî, gruvissî, grèvisser, grèvissî. Coinrece Basse-Årdene. | grevisseu, grevisseuse u grevisresse [o.f.n.] li ci (cene) ki grevisse. Et s' sont i todi a damadje; N' ont pont d' bon toû e l' camizole; Des grevisseus, des randaxheus; Des broye-tot et des francs spiyeus (L. Mahin). Avou on grevisseu parey, i n' est nén d' kession d' leyî des cassons sol tåve. F. fureteur (euse), fouineur (euse).
greye [addj.] 1. pitit(e) et flåwe. On dit eto: fråle. 2. pitite, k' on n' ôt waire tot cåzant del vwès. Totavå les toets d' nos måjhones I lait goter si ptite greye vwès, Et l' glwere des valureus Lidjwès Si rapinse tchaeke feye ki l' eure soune (J. Vrindts). Li ptit Djôzef Ketegne breyeut ås oûs avou s' greye vwès (R. Joelants). F. grêle. Etimolodjeye: latén gracilis (fråjhûle).
grèzia rl a: gurzea.
Grignard, Adelin (1875-1942) Ricwereu sol walon, eyet scrijheu, sikepyî a Vervî. Onk des prumîs a vey, tot djonne, ki li rfondaedje et l' ehåyaedje do walon, c' esteut l' seule piceure po l' polou schaper. "Di Bince a Vervî, di Åve a Djivet, Troes miyons d' Walons n' årént k' ene seule vwè" sicrijha-t i en ene tchanson "Li tchant des Walons". Ouves eplaideyes: "Tchiptèdjes et côps d' èle" (Imrpimerie Dereppe, Sèrè, 1901), des paskeyes et des rimeas, eyet "Nosse Diew, nosse payis, nosse coulêye", Ecole Professionnelle Saint-Jean Berchmans, Lidje, 1907. Come cacheu, i nos a leyî li "Phonétique et Morphologie des Dialectes de l'Ouest-wallon" (B.S.L.L.W., 1908). Après 1906, i fourit evoyî, come pere Djezwite, ås Indes, et s' ni scrijha-t i pus e walon. Pondants eyet Djondants: J.L. Fauconnier. Adelin Grignard, l'initiateur de l'étude de l'ouest-wallon., divins: On fiesse les sints: Les fêtes calendaires dans la littérature en wallon carolorégien (3), Ed. El Bourdon, 1993.
Grignard, Adelin
grigne-dints I. [o.n.] betråle eschavêye avou des trôs po ls ouys, li nez eyet l' boke, k' on mete ene tchandele å mitan, eyet fé sogne åzès djins del nute, al fén do moes d' octôbe, tot l' fijhant hossî. Å niût i fjhént skepî l' angouche, Cwand tot d' on côp, padvant les djins, I fjhént hoskiner leus grigne-dints (C. Tombeur). II. les Grigne-dints [o.n.t.pl.] (pa stindaedje) fiesse do 31 d' octôbe, sikepieye el Walonreye diviè 1995, wice ki les efants si dguijhèt e macrales u e spérs, po fé awè sogne ås grandès djins, et lzî dmander des boubounes. Li gamene s' a tchaboré po les grigne-dints. Boune fiesse des grigne-dints (J. Schoovaerts). rl a: Alowine. F. Haloween. III. [o.f.n.] efant u grande djin disguijhî po l' Alowine. Tén, vo r' la co on grigne-dints. rl a: mascaråde. Pluriyal: des grigne-dints. Etimolodjeye: mot d' acolaedje viebe + coplemint.
grigne-dints: fabricaedje do grigne-dint et li rzultat (poirtrait saetchî pa les cwarmeus "Tetârs di Fârjole").
grimace [f.n.] xhene, xhinêye. rl a: chimagrawe. Etimolodjeye: calcaedje do F. grimace.
grimancyin [o.n.] macrea. Ene viye grande noere pelisse, cotrawêye pattavå, on tchapea di sclimboigne: on vraiy grimancyin (G. Brenner).
Grimgnêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grivegnée, rebané avou Lidje. Vîs scrijhas: Grimengheis (1288), Grimengnee (dv 1310), Gremegnees (1317), Grimengnees (1359). Etimolodjeye: erî-rfwait latén Grim-en-iacas: pitit no Grimo, pluriyal tîxhon -en, cawete -eye (les teres da Grimo).
grin [o.n.] 1. grinne des dinrêyes (frumint, sipeate, swele). 2. frumint. 3. swele (rl les fotos), waessin (rl l' mape des lomaedjes e 1935). F. seigle. 4. dinrêye so pî. On pôk après, kî çki dj' voe vni padzo les grins - gn aveut do rgon et d' l' avoenne -: c' esteut nosse Pire (ramexhné pa pa C. Wuidar).
Grinnveye [n.pl.] Grinnveye I. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grandville, rebané avou Oreye. II. [n.dj.] no d' famile del walonreye, ki s' sicrît asteure F. Grandville, Granville, Grantville. Etimolodjeye: vî walon "djuzrinne veye" (veye do dzo), Ôleye estant li sovrinne veye (veye do dzeu), dins l' schålance del Moyinådje; rl a: Djenveye, Djenvå.
grintche [f.n.] sôre di ceréjhe, pus seure di gosse. Vos î metroz ene miete di djus d' grintches et leyî svinter l' mitan (C. Massaux). F. cerise du Nord. | grintchî [o.n.] cerijhî ås grintches. Li grintchî sorvike ås deurs iviers; les grintchîs florixhèt foirt timprous. >> li Grintchî: no d' ene plaece di Graide e F. Grinchy.
griper I. [v.s.c.] monter la k' ça monte foirt. Gn a des måjhons ki n' ont nén yeu l' pacyince di griper disk' å dzeu do tiene, soeye-t i k' elle estént maflêyes, u k' elle end avént leu sô d' ratinde leu toû (B. Genaux). Les droles d' emantcheures ki dji m' a metou a scrire, c' est po mete ene loceye di sé boune a fé griper å pus hôt li tinkiaedje des arteres des spepieus (J. Schoovaerts). On dit eto: gritchî. F. grimper. II. [v.n.d.c.] monter tot s' agritchant après (ene sacwè). Djeråd ritrova s' cascognî et griper totavå ses brantches (A. Moors-Schoefs). Dj' atake a griper po do bon après l' cresse del Costabone, cåzumint meye metes pus hôt (L. Hendschel). III. [v.c.] (ene miete måhonteus, ene miete po rire) monter so (ene feme), djeu d' mot avou l' addjectif gripêye (malåde del gripe). Matî Laensbergh dit k' ciste anêye, Gn årè beacôp des femes gripêyes (Årmonak da Matî Laensberg). | gripe 2 [o.n.] coûtchaedje avou ene feme. Les femes gripêyes, ça n' fwait rén, s' ele n' inflèt nén, Ca del gripe, on ndè mourt nén (Årmonak da Matî Laensberg). F. baise. | griplote u gripete [f.n.] gritchete. Li grand foirt ome tanfléve d' awè monté l' griplote (B. Louis). C' esteut al copete d' ene gripete nén lon del fontinne ås pepioûles (M. Frisée). F. raidillon.
gritchî [v.s.c.] monter (tot djåzant d' ene voye). Ça gritchive fer. On dit eto: griper. F. grimper. >> gritchî pår: ariver tot al copete. Les accions IBM avént gritchî pår (L. Mahin). F. atteindre des sommets. | gritchete [f.n.] pitite roede montêye. Il a s' måjhinete apîçteye å boird del hourêye, al copete del gritchete (J.P. Dumont). F. raidillon. Disfondowes: gritchete, gridjète. | gritche [f.n.] havet (crotchet). Loukîz a: Pé al Gritche.
Grônoe [n.pl.] no d' plaece di Ribiveye, el Fagne Walone, so plaece: Grôneu. Etimolodjeye: aplacaedje addjectif (gros) + no (ônoe).
gros, grosse [addj. todi padvant] lådje et pezant. F. gros. | groxheur [f.n.] 1. cwålité u dfåt di çou k' est gros. F. grosseur. 2. sacwè nén normåle ki groxhixh sol coir d' ene djin, d' ene biesse.
Grune [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grune, rebané avou 6952 Nassogne; limero diyalectolodjike: [Ma 43]; vî limero del posse: 6952.
gruziner I. [v.s.c.] dire tot bas. Vinoz dé mi, dji vs gruzinrè ene sacwè. Li veye ki monte gruzene eyet vént mete ene låme Al coine di l' ouy del veye ki dschind Eviè l' ripoize des pôvès åmes (L. Lagauche). Dj' oya ene vwès claire et tinrûle mi vni gruziner doûcetmint (L. Lagauche). On dit eto: suziner. F. murmurer, chuchoter. II. [v.c.] tchanter tot doûçmint. Des fåbites, des råskignoûs et des goreas-moxhons Voltinént, glawzinént, gruzinént des tchansons (F. Nyns). F. chantonner, fredonner. | gruzinaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "gruziner". On n' oyeut rén, ki l' gruzinaedje des oujheas et l' suzinaedje do rixhot (J.P. Dumont). Coinrece Payis d' Lidje.
Gubiet u Gobiet [n.dj.] ancyin ptit no walon, e F. Gobert., k' on rtrove dins sacwants nos d' plaece. Loukîz a: >> Gobieri: no d' ene plaece di Djodogne.
Gubiet (sint) (diviè 892-962) sint fiesti el Walonreye e F. saint Guibert u Wicbertus., ki s' vina astaler a Djiblou. On-z a eto lomé a s' no li viyaedje di Mont-Sint-Gubiet. Disfondowes: sint Gubiet, sint Gobiet, sint Gubêrt, sint Guëbêrt, sint Guibêrt.
guepard [o.n.] Biesse a tete magneuse di tchå del famile des tchetidîs ki vike e l' Afrike, e sincieus latén acionynx jubatus. F. guépard. Ing. cheetah. Dipus d' racsegnes so Wikipedia.
on guepard.
guere [f.n.] 1. margaye inte deus u mwints payis, ki s' batèt avou leus årmêyes. >> l' ôte guere: diviè 1960-1990, lomaedje del guere di 1914-1918. >> Gn a nole si grande guere k' i ndè schape on sôdård: a) gn a todi des sorvicants dins ene guere. b) (imådjreçmint) on n' såreut aveur li dierinne cwand on ramasse ås crompires, cwand on code ås pemes, evnd. 2. brete inte deus djins. C' est todi l' guere inte ces deus la: i sont come tchén eyet tchet. >> Våt mî l' påye ki l' guere: i fåt todi waitî d' arindji les bidons. 3. lûte po ene dinrêye, po des idêyes. Ça a todi stî ene kession d' guere economike. Disfondowes: guére, guère, guêre, guinre. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do F. guerre (ki vént do vî lussimbordjwès. "werra"; rl a: waeraxhe, ewaeré.
Guere del Vatche (1275-1278) Guere k' a ravaedjî l' Condroz. Les Lidjwès, Namurwès, Braibantîs et Lussimbordjwès î estént egadjîs, sotnant soeye-t i l' Conte di Nameur, soeye-t i l' Prince Eveke di Lidje, leus deus e margaye a cåze d' ene vatche hapêye a Cînè et rtrovêye sol fôre d' Andene. Pus di racsegnes so Wikipedia.
guerite [f.n.] pitite sitroete cwårêye cahoute po les sôdårds, dwanîs, wårdeus s' î mete å rcoet. Dins les binddimådjes walones, vos toumoz so on vî tchenå do Cinte avou li scluze et li ptite guerite do wårdeu (L. Mahin). Il a abaxhî l' veule di l' oto po prezinter s' cåte d' idintisté a l' bawete del guerite (J.P. Dumont). L' intrêye des strapances, c' est ene grande poite a deus batants k' on clôt djusse del nute, avou ene pitite guerite pol håjhlî (L. Mahin). Les tchiyotes, c' ere on calibostea d' a pô près on mete cwåré, a môde di guerite di sôdård, avou des craeyes etur les plantches (H. Lepage).
ene guerite (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
guernåte gurnåte [f.n.] sôre di ptite grevesse, foirt corante l mer do Nôr, k' a dijh pates, troes a cwate cintimetes longues, et k' on magne voltî come intrêye, tot l' siplitchant avou ses doets. Mi dj' inme bén l' tåte al djote, les bolets såce lapén, les boûketes, les coûkes di Dinant eyet les croketes ås gurnåtes (ramexhné pa P. Sarachaga). rl a: gårnale. Disfondowes: guèrnaute, grènaute. Etimolodjeye: calcaedje riwalonijhî do vî flamind "gernaet" (minme sinse). Coinrece Lidje et payis d' Tchålerwè.
guèrzale, guèrzèle rl a: gurzea \ gurzale.
gueulton rl a: golete \ golton.
gueusse [f.n.] guintche (rôleuse). Coinrece Lidje.
gueuye [f.n.] 1. boke d' ene biesse. Dins l' må d' araedje, n a do gletaedje ki court foû del gueuye. rl a: goler, egoler. >> magnî e plinne gueuye: aveur bråmint a magnî, po des biesses. >> aveur li gueuye fwaite: aveur tos les dints di dvant k' ont crexhou, tot djåzant d' on tchvå d' ene vatche di cénk ans. >> gueuye di pourcea: (mot d' acleveu) tot djåzant d' on vea, gueuye avou on trop court babetch, a môde d' on pourcea. F. (sincieus) prognatisme supérieur. >> esse tinre el gueuye: tot djåzant d' on tchvå, risponde do côp cwand on saetche sol moir, esse åjhey a moenner. >> esse deur el gueuye: esse målåjhey a moenner tot djåzant d' on tchvå. >> Les poyes ponèt på betch et les vatches dinèt pal gueuye: i fåt bén sognî les biesses po-z aveur do rindaedje. >> si tchôkî, u: si taper; u: tchaire el gueuye do leu: si mete luminme dins ene situwåcion k' on-z aveut peu d' î esse. >> Côper a gueuye di rinne: côper e xhuflet. F. tailler en biseau. >> I fwait l' efet d' on grin d' avoenne dins l' gueuye d' on bådet: i vout parexhe on nel voet nén å mitan des ôtes. Franwal: ahåyant po: passer inaperçu. 2. (po rabaxhî, måhonteus) boke d' ene djin cwand k' ele djåze bråmint u må, u k' ele boerleye. Clô t' gueuye ! Clô t' gueuye et mindje çou k' t' as ! rl a: linwe, djaive, betch. rl a: egueuyî, disgueuyî. >> Il a co vnou råyî s' gueuye: il a co vnou boerler, u s' vanter. >> Il a bråmint dol gueuye et waire d'efet; u: il a dpus d' gueuye ki d' efet: i cåze bråmint, mins i n' fwait nén çk' i dit. >> I n' a kel gueuye di bon (di boune): i djåze bén, et s' vanter, mins i n' fwait rén d' bon. >> I n' a vnou k' avou s' gueuye: i n' a pont apoirté d' bistoke estant priyî ene sadju. >> Il a ene gueuye a trinte-shijh tournants: i cåze bén, et il a todi l' pîce po mete å trô. >> Il a ene gueuye d' avocåt: i djåze bråmint et bén. >> Avou l' gueuye k' il a, i vindreut del miede: i sait djåzer po-z atourner les djins a atchter çou k' i vind. >> tchanter a gueuye disployeye: tchanter foirt. F. chanter à gorge déployée. >> i fåreut ene sifwaite tcherêye di four po stoper l' gueuye des djins: les djins kidjåzront tofer les pareys a zels. >> Il a trop di gueuye; u: Il a l' gueuye divant les dints; u: il a fwait ndaler s' gueuye; u: il a fwait peter s' gueuye: il a dit des cayets k' i n' åreut nén dvou. F. il parle à tort et à travers, hâbler, cancanner, rapporter. >> C' est on trop-di-gueuye; u: c' est ene grande gueuye: i djåze bråmint. >> C' est ene måvase gueuye u: ene måle gueuye; u: ene gueuye di sierpint; u: ene laide gueuye; u: ene metchante gueuye; u: ene efiante gueuye; u: ene flairante gueuye; u: ene gueuye a blame: ene djin ki dismeprijhe tofer les ôtes. F. mauvaise langue. >> ene gueuye d' atotes: ene djin ki respond sins s' djinner. >> I minte plin s' gueuye; u: Il a minti po les trinte-deus dints di s' gueuye: Franwal: ahåyant po: il ment comme il respire. >> po-z ataker ls ôtes, il a todi l' gueuye tindowe: c' est èn acwereu, on cwereu d' margayes. >> fé u: fote di s' gueuye: si vanter di cayets k' on n' a nén fwait. >> côp d' gueuye: lawe (metchante parole). >> diner des côps d' gueuye: taper des lawes. F. déblatérer. >> On côp d' gueuye est vite diné: si on n' si mwaistrixh nén, on discåze co bénrade les djins. Våt mî roter so les stoeles ki d' atraper des mwais côps d' gueuye. Våt mî on côp d' trike k' on côp d' gueuye. 3. (po rabaxhî, måhonteus) boke d' ene djin cwand k' ele magne. Il a todi l' pupe e s' gueuye. rl a: gargolete. >> I fwait l' fene gueuye; u: Rén n' est trop bon po s' gueuye, u: C' est ene friyande gueuye: il inme bé d' bén magnî. F. gourmet. >> Il a l' gueuye come li cou: il est schårdé (sins dints di dvant). F. édenté. >> Il a ene gueuye a pomper l' miede: il a ene tiesse k' on n' freut måy camaeråde avou lu. F. antipathique. >> il a l' gueuye pavêye: i magne bolant, et i n' si broûle nén. >> afamêye gueuye ni cwire nén l' såce: cwand on-z a fwin, on magne did tot. >> dimorer a setche gueuye: dimorer la sins k' on vs sieve a boere. >> boere on vere al gueuye nete: a) boere sol hapåd (raddiminnt); b) å djeu d' beyes, wadjî so on côp, et piede si wadjeure, et payî on hena å wangnant. rl a: hapå, golafe, tchén. 4. (po rabaxhî, måhonteus) tiesse d' ene djin. Dji prinda m' mwin et dj' lyi fota so s' gueuye. Dj' aveu l' solea e plin dins l' gueuye. rl a: djaive, binete, figueure, makete; rl a: côpe-gueuye. >> ramasser so s' gueuye: esse batou. >> Â ! m' viye gueuye !: plaijhant arinnaedje po on camaeråde. rl a: strouk, scorion. >> dji lyi frè peter s' gueuye; u: il årè des pougns e s' gueuye; u: il årè ene mwin al gueuye; u: dji lyi spiyrè s' gueuye: dijhêye po mancî ene sakî. >> dji lyi a clôs l' ouxh a s' gueuye: dji n' l' a nén leyî moussî. >> fote ès gueuye dins tot: ès meler did tot. >> I tchôke todi s' gueuye eyou k' ene troye ni tchôcreut nén s' cou: (foirt måhonteus) i s' mele di çou ki n' lyi rgåre nén. rl a: mele-tot. >> gueuye di witchet: figueure d' ene sakî k' a l' air malén come on rnåd et toursiveus. F. figure chafouine. >> gueuye di mvé°. 5. grande ronde adroveure (d' ene sacwè). Li gueuye do saetch. Li gueuye do canon. Li gueuye do for. Li gueuye do shabot. Li gueuye del citere. Li gueuye di l' ouxh. Ni dmoroz nén al gueuye di l' ouxh, vos atraproz on froed. rl a: egoliner, gargouye, agoliner. >> i fåt tchåfer l' for pal gueuye: dijhêye a ene sakî k' a froed, po k' i boeve ene pitite gote po s' reschandi. >> gueuye di for: flamiche (dorêye ås poretes). >> gueuye di crapåd: (v.m.) (mot d' modleu) sôre di gretoe, come on coyî. Disfondowes: gueuye, gueule. Etimolodjeye: latén "gula" (minme sinse). rl a: goler, egoliner, agoliner, goliner, golot, gargouye. | gueuyåd, e I. [o.f.n.] 1. boerlåd(e). On grand gueuyåd n' fwait waire di må. rl a: breyåd, båyåd, chariguete. F. criard(e), braillard(e). 2. tchoûlåd(e). F. pleurnicheur, euse. II. gueuyåd [o.n.] brut des coxhes ki s' cafroyèt cwand l' air shofele. Disfondowes: gueulaud, e, gueulârd, arde, gueuyaud, e, gueuyâd, e, gueulâd, e. | gueuyêye [f.n.] golêye, po ene biesse. F. bouchée. Disfondowes: gueuléye, gueuyêye.
gueuye di fors di tere (poirtrait saetchi pa L. Mahin).
gueuye di leu [f.n.] fleur di corti, ki rshonne al gueuye d' ene biesse, e sincieus latén Antirrhinum spp. F. muflier.
gueuye di leu (poirtrait hacné sol Daegntoele).
gueuye di liyon [f.n.] 1. gueuye di leu. 2. fleur des tchamps, cruwô des dinrêyes, avou ene violêye fleur, e sincieus latén Agrostemma githago. F. nielle des blés. Disfondowes: gueuye-di-liyon.
gueuye di liyon (poirtrait hacné sol Daegntoele).
gueuye di moton [f.n.] sôre di peme, ki rshonne al gueuye d' on moton. Disfondowes: gueuye-du-moton.
gueuyî (codjowaedje) I. [v.s.c.] boerler, copurade: 1. criyî foirt, tot cåzant d' ene djin. I fåt todi k' i gueuye so ses efants. rl a: braire. F. gueuler, crier, vociférer. 2. criyî normåldimint, tot cåzant d' ene vatche. Gn a nosse djinixhe ki tchesse, elle a gueuyî tote li djournêye. F. beugler. 3. criyî tot djåzant di tolminme ké biesse. >> I fwait come li tchén, i gueuye divant l' côp: i s' plint des rujhes ki pôreut gn aveur, divant di cmincî a bouter. >> I fåt gueuyî avou les leus: i fåt dire avou l' pus foirt. II. [v.c.] 1. criyî (ene sacwè). I m' a gueuyî kéke tchôze mins dji n' a rén comprin (ramexhné pa M. Francard). 2. criyî so (ene djin). Dji va co esse gueuyî si dj' rintere trop tård (ramexhné pa J. Haust). rl a: egueuyî, disgueuyî. F. réprimander. Disfondowes: gueuyî, gueuyi, gueulè, gueuler, gueuyè, gueuyer. | gueuyaedje [o.n.] boerlaedje. Avou s' gueuyaedje, i revinteye tot l' vinåve (ramexhné pa J. Haust). F. braillement. Disfondowes: gueuyèdje, gueuyadje, gueuyâdje, gueuladje, gueulâdje. | gueuyeye [f.n.] paroles k' on dit tot gueuyant. F. réprimande, engueulade. Disfondowes: gueulée, (gueuyiye, gueuyêye). | gueuyreye [f.n.] ahoulreye di gueuyaedjes. Ké gueuyreye dins li ståve ! rl a: boerleyreye, cwåcreye. F. braillement, criaillerie. Disfondowes: gueuyrîe, gueulriye, gueuyrèye.
I gueuye so s' meskene (dessinaedje da L.M. Carpentier).
gueuyter (codjowaedje) [v.s.c.] 1. gueuyî tofer. I gueuyteye tot d' djoû. Les djonnes tchéns ont gueuyté tote li nute. (ramexhné pa M. Francard). F. criailler. 2. tchoûler tofer. Li gamene n' a fwait ki d' gueuyter dispu k' vos estoz evoye. C' est on gamén ki gueuyteye todi (A. Carlier & W. Bal). F. pleurnicher. 3. gueuyter so: canler so, kidjåzer (ene sakî). Elle est todi ki gueuyteye so tertos. Disfondowes: gueuyter, gueuloter. | gueuytåd, e [o.f.n.] li ci (cene), li biesse ki gueuyteye tofer. rl a: gueuyåd, breyåd, tchoûlåd, boerlåd. F. criard, pleurnicheur, pleurard. Disfondowes: gueuytâd, e, gueuytaud.
Gui [n.dj.] pitit no walon. F. Guy. >> danse Sint Gui: maladeye do cervea ki fwait fé des hictants movmints des bresses et do vizaedje. F. myoclonie.
Guilinguî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ghislenghien, e flamind, Gillingen rebané avou Ate. Disfondowes: Guilinguî, Guilinguigne. Vîs scrijhas: Ghilenghin (1009), Gislengem (1093). Etimolodjeye: mot d' aplacaedje tîxhon, disterminant: bodje "Gisilo" (pitit no tîxhon); disterminé: cawete flaminde -ingen; amon les cis Gisilo; riwalonijhaedje del cawete -in -> -î (coinrece do betchfessî én).
Guillaume, Jean (1918-2001) sicrijheu et rcwereu sol walon. Come sicrijheu, a-st eplaidî: des ramexhnêyes di rimeas: "Disk' å solea" (1947), "Gregnes d' awousse" (1949), "Årzeye" (1951). Ces bokets la eyet des noveas fourît rashonnés divins "Œuvres Poétiques Wallonnes" (1989). On dierin rascodaedje, "Padrî les hourêyes" a stî rpubliyî après s' moirt (2001), et tot ses scrijhaedjes, ki léjhe luminme, ont stî metou so troes plakes lazer (2003). Li Djan Guillaume a pår candjî li livea estetike del powezeye walone, tot bastixhant ses powinmes so des imådjes, nén so des accions, avou on stîle foirt ramassé: nén on mot d' trop. Bråmint des pus djonnes fijheus d' rimeas d' après Nameur (Georges Smal, Victor Georges, Emile Gilliard, Lucyin Somme) si vont fé ecoraedjî et rcoridjî på Djan Guillaume. Les sudjets da J. Guillaume, c' est l' vicaedje en on viyaedje té k' i l' a cnoxhou cwand il aveut moens ki 12 ans. Por lu, li walon esteut aloyî a ç' civilizåcion la; i n' l' åreut ddja djåzé divant les djins, pus tård so des sudjets d' enute. Si n' a-t måy divizé, dins ses scrijhaedjes e walon, di bokets di s' veye come grande djin, a Lovin, Nameur u a l' etrindjî (Itåleye). Come ricwereu sol walon, Djan Guillaume a studyî et-z eplaidî les ouves da Michel Renard, Georges Willame eyet Franz Dewandelaer, troes scrijheus d' après Nuvele. Foû do walon, esteut eto on fén corwaiteu di des powezeyes e francès, inte di zeles, les cenes da Nerval eyet Van Lerberghe. Dins l' civil, il esteut djezwite, et prof d' unif, a Lovin, pu a Nameur. Pådje Djan Guillaume.
Årzîye di Jean Guillaume
guimbele [f.n.] guintche (rôleuse). Etimolodjeye: etroclaedje di "guintche" eyet di "bele". Coinrece Basse-Simwè.
guimbixhe [f.n.] guintche (rôleuse). On côp, i s' aveut margayî avou l' går, et s' li traiter d' tos les nos, et s' lyi dire ki s' feme esteut ene guimbixhe (L. Mahin). Etimolodjeye: etroclaedje di "guintche" eyet di "bixhe". Coinrece Årdene nonnrece.
guince rl a: guintche.
guinche guintche [f.n.] 1. guindaye, ribote, tournêye des caberdôxhes. Il ont fwait l' guintche tote li shijhe (ramexhné pa M. Francard). F. bamboche. 2. feme waire comifåt, rôleuse, ki coûtche avou tolminme kî. Dayeur, ces guintches la, elle ont tos les toûs (G. Lucy). rl a: guimbele, guimbixhe. F. pute, garce, salope. Disfondowes: ginche, guince, guénce. Etimolodjeye: calcaedje do F. djårgonike guinche (danse), 1850. Coinrece walon do Mitan, di Nonne, do Coûtchant. | guinchon guintchon [f.n.] guintche (rôleuse). I s' a fwait racapoter pa ene guintchon (A. Balle). Il a tcheyou so ene guintchon (M. Vray). Coinrece Serfontinne. | guincher guintchî [v.s.c.] fé l' guintche (guindayî). F. festoyer, bambocher. Coinrece Bastogne.
guindaye [f.n.] sôlreye di studiants, u d' djonnès djins. F. beuverie, bamboche. >> boere on vere al guindaye: a cou blanc (d' on plin côp). | guindayî [v.s.c.] fé ene guindaye. rl a: guintchî. F. bambocher, nocer. | guindayeu, guindayeuse u guindayresse [o.f.n.] li ci (cene) ki guindaye voltî. F. sorteur, noceur.
guinse rl a: guintche.
Guiyisch u Giisch [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. et en almand Guirsch, rebané avou 6704 Arel; Lingaedje do payis: lussimbordjwès. Vîs scrijhas: Girsch (1373), Girsse (1454).
gunoûxhe [f.n.] mere di séndje. On côp, ene djonne gunoûxhe aveut codou ene djaeye Mins k' esteut co raclôse didins si schåfe tote vete (Jean de Lafontaine, rat. pa Louis Piron). F. guenon. Disfondowes: gunouche, guènûche. Coinrece Basse-Årdene.
gurnî [o.n.] plaece metowe dizo l' toet, dins ene måjhone, la k' on roistêye les vîs cayets. Disfondowes: gurnî, guèrnî, guirnî, guirgnî, gurniè, guërniè.
Riclame del vôtreye et taviene "les trezôrs do Vî Gurnî" di Bietris.
gurnouye [f.n.] 1. rinne. Cwand ç' n' ît nén les gurnouyes do ri ki vlént dvizer avou lu, c' esteut les mazindjes del håye, les gades del hourêye, les agaesses do vî tchinne, les tchéns ås vatches, les pierots del sovronde, les djnixhes ås tchamps (W. Bal). Pés k' des litaneyes di nonetes, C' ît come on concert di raguetes, Cwand, eshonne, muznént les crikions, Les coks d' awousse, dins les bouxhons, Å mitan des rôkions d' gurnouyes Ki s' erbôrént dins leus berdouyes (R. Mayence). rl a: ome-gurnouye. >> covin u covisse di gurnouye: oûs d' gurnouyes ki flotèt so ene basse. >> vete gurnouye: rinne côrrece. >> aler ås gurnouyes: aler apicî les gurnouyes, å moes d' avri, avou ene lantiene et on rustea, après on lzès côpéve e deus, et vinde li dzo (c' esteut do bracnaedje). F. pêcher. >> Les gurnouyes croxhèt: c' est l' moumint d' aler ås gurnouyes. >> û çk' on côpe les gurnouyes: radoûcixhant mot po dire "cou". >> mete ès pî sol gurnouye: trover djusse çou k' i fåt (copurade on muchyî dfåt d' ene djin). Franwal: ahåyant po: "mettre le doigt dessus". >> C' est nén di t' difåte ki les gurnouyes n' ont pont d' cawe: dijhêye a onk (ene) k' est biesse. F. ignare. Franwal: ahåyant po: "Il n'a pas inventé le fil à couper le beurre". >> C' est do bon tins po les gurnouyes: c' est do mwais tins (i ploût). F. temps exécrable. >> les Gurnouyes: sipotaedje des djins d' Palijhoû. I ploût a Palijhoû eyet l' Gurnouye est dizo l' rouwe (so plaece: i plût a Palijû et la gurnouye est dzou la rûe). >> gurnouye di benitî: feme magneuse di Bon Diu (k' est tofer al gléjhe), et ki racuze les djins å curé. F. dévôte. >> dischinde al gurnouye so li sclisse: si meye a plat vinte sol sipleyon. 2. sôre di hîpe avou des dints ki côpèt, po greter les pateures. F. extirpateur. 3. dibout d' ene prinjhe d' aiwe a on vivî, avou on treyisse po les nichtés èn nén passer dins l' buze. F. filtre à eau. Disfondowes: gurnouye, guèrnouye, guèrnoûye, guërnouye, grènouye. Gm gurnoûye. Etimolodjeye: bodje "gurn" provnant di l' acmaxhaedje do gayel "craxantus" (gur-), avou l' latén "rana" (-rn), cawete "-oye" dizo disfondowe "-ouye" do Coûtchant et d' Nonne. Coinrece Nonne do payis Tchålerwè, payis d' Flupveye, di Dinant, Årdene Nonnrece. | gurnouyî (codjowaedje) I. [v.s.c.] naxhî la k' i n' fåt nén. rl a: grevissî. F. fureter. II. [v.c.] emantchî (ene sakî). F. duper. Disfondowes: gurnouyî, gurnouyè. | gurnouyreye [f.n.] sacwè d' må fwait. I côpént les åbes trop hôt; gurnouyreye pol ridjetaedje ! (P.J. Dosimont). F. connerie. Disfondowes: gurnouyrie, gurnouyrèye.
gurnouye (Daegntoele).
gurzea [o.n.] gotes di plouve edjalêye e l' air, foirt deure, et ki toume a walêye, ki pout distrure les dinrêyes et les åbes a frut e fleur. Si l' plouve sereut des gurzeas, dji sereu hatchî e vitolets (R. Mathieu). Ene walêye di gurzeas: c' est les bikets d' avri (L. Mahin). F. grelon. Disfondowes: guèrzê, guèrzia, gurzê, guërzê, gurzia, grèzia, gruzia. | gurzale [f.n.] frut des cortis, rodje u vete. F. groseille. Disfondowes: gurzale, gurzèle, guèrzale, guèrzèle. | gurzalî [o.n.] bouxhon ås gurzales. I foye divant l' ivier et i rabine ses piramides et ses gurzalîs (R. Mathieu). Dins l' djårdén dins les gurzalîs, Dins les rôzîs et les påkîs, I sont rivnous, les ptits moxhons (Djan mon l' Cler). F. groseiller. Disfondowes: gurzalî, gurzulî, guërzalî, guèrzalî, guèrzèlî.
gurzeas (poirtrait saetchî pa L. Mahin).
gwarani [o.n.] lingaedje amerindyin del famile tupi-gwarani, djåzé å Paragway (wice k' il est djåzé pa 90% des dmorants, ey est oficir avou l' castiyan), å Nôr del Årdjintene, a l' Ess del Boliveye, eyet å Sud eyet Nôr-Ouwess do Braezi. On conte k' i gn a shijh miyons di gwarani-cåzants e l' Amerike nonnrece. Les sillabes sont tofer drovowes (ele ni finixhèt måy pa ene cossoune); li lingaedje a shijh voyales simpes (a,e,i,o,u,y) et shijh nåziålès voyales (ki si scrijhèt avou ene waxhlete (~) pa dzeu l' lete). L' ortografeye do gwarani eploye deus ôtes letes latenes avou des accints: ñ eyet g̃ (cisse dierinne n' egzistêye nén, al diferince des ôtes, come lete tote seule dins unicôde°, el fåt scrire so les copiutreces come g shuvou di l' accint waxhlete combinant). Bråmint des mots do gwarani ont passé e castiyan, et did la dins les ôtes lingaedjes del daegn, par egzimpe pirania (piraña, vout dire "pexhon do diale"), tatou, anana, djagouwar (jaguareta), niandou (ñandou), tapir (tapira). Li gwarani est, après li grek eyet l' latén, li troejhinme sourdant po les nos sincieus des plantes et des biesses. Côde ISO: gn.
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt. Les poirtraits saetchîs pa L. Mahin sont rcopiåves po rén, tot metant l' no do saetcheu.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future. Pictures by L. Mahin are free, quoting the author.